Noord en Zuid. Jaargang 11

[p. 187]

Spreekwoorden.

De Nederlanders zijn ten allen tijde groote liefhebbers van spreekwoorden geweest en het aantal werken daaraan gewijd is overtalrijk. De oudste en veelal belangrijkste komen het meest ter algemeene kennis en daarom wenschen we de aandacht onzer lezers te vestigen op eene belangrijke uitgaaf van Campen, spreekwoordenverzameling uit het midden der zestiende eeuw.

Aan een schrijven van Dr. W.D.H. Suringar van Leiden, die de uitgaaf op zich heeft genomen, ontleenen wij het volgende:

In het jaar 1550 is in de stad Lampen, bij Peter Warnersen, een boekje met vrij wijdloopigen titel verschenen, welks vervaardiger onbekend is, waarom men het sedert eenigen tijd begonnen is kortheidshalve Campen te noemen. De titel luidt aldus:

Gemeene Duytsche Spreckwoorden:
Adagia oft Prouerbia ghenoemt.
Seer ghenuechlick om te lesen, ende oock profijtelick om te weten, Allen den gheenen die der wijslick willen leeren Spreken ende Schrijuen.

Blijkbaar heeft de vervaardiger zich voorgesteld een leesboekje te leveren, waaruit het richtig gebruik der moedertaal zou kunnen worden aangeleerd; in welk opzicht het destijds, toen nog bijna geenerlei pogingen daarvoor aangewend waren, waarschijnlijk wel eenigen dienst zal bewezen hebben. Later, toen betere hulpmiddelen verschenen waren, bleef het ongebruikt, raakte het in vergetelheid en ging bijna verloren, gelijk met zoovele kleinere geschriften geschied is.

Dit boekje bleef bijna drie eeuwen lang in vergetelheid rusten, tot Prof. Meijer een van de zeldzaam overgeblevene exemplaren machtig werd en in 1836 een gedeelte daaruit mededeelde in zijne te Groningen uitgegevene Oude Nederlandsche Spreuken en Spreekwoerden. - Later heeft Harrebomée den inhoud van dit boekje in zijn Spreekwoordenboek opgenomen; natuurlijk snippersgewijze, zooals de aard van zijn Woordenboek de plaatsing van ieder spreekwoord vorderde. Compleet is het boek niet weer verschenen.

Prof. Meijer heeft van de 2409 spreekwoorden, er slechts 950 opgenomen, en daarin menigmaal woorden uitgelaten, zelfs ook wel eens iets tusschengevoegd of eigendunkelijk veranderd; niet zelden ook heeft hij den tekst, die met oud Gothische letters gedrukt is, geheel verkeerd gelezen. Buitendien kan hem, wat geen mindere grief is, verweten worden, dat hij, blijkens de toegevoegde ‘Taalkundige Aanteekeningen’ zeer vele spreekwoorden verkeerd heeft opgevat, vooral doordat hij naar geen andere geschriften over dit onderwerp heeft omgezien, die hem hadden kunnen inlichten, en dat hem dus ook geheel onbekend gebleven is, dat een groot gedeelte van deze Spreekwoordenverzameling letterlijk vertaald is uit Duitsche verzamelingen, en wel voornamelijk uit die van Agricola, welke twintig jaren vroeger verschenen was.

Harrebomée heeft wel meer in zijn Spreekwoordenboek opgenomen, doch is daarbij met zoo weinig oordeel te werk gegaan, dat hij zeer vele spreekwoorden, door ze zoogenaamd in moderne taal over te gieten, zoo verhaspeld heeft, en, door toevoeging van vreemde bestanddeelen, zoo onkenbaar heeft gemaakt, dat men ze daarin nauwelijks kan terugvinden. Wel is Harrebomée ettelijke malen op het rechte pad gebracht door aan-

[p. 188]

wijzingen van Dr. Latendorf, aan wien de eer toekomt het eerst de nauwe betrekking tusschen Campen en Agricola door een tal van voorbeelden te hebben aangetoond; doch verder, dan hetgeen hem door dezen geleerde was aangewezen, heeft Harrebomée zich met Agricola niet afgegeven: immers van diens eigen onderzpek of eene gezette vergelijking van die beide geschriften, waardoor veel zou zijn opgehelderd, is bij hem geen spoor te vinden.

Dewijl nu in dit boekje vele spreekwoorden, deels door de verbreking van het verband, waarin zij voorkwamen, deels door het moderniseeren van die verouderde taal, onverstaanbaar zijn geworden of eene gansch andere beteekenis hebben gekregen, kwam het mij doelmatig voor eene bewerking te ondernemen, waardoor veel duisters of twijfelachtigs verstaanbaar zou worden.

Die bewerking zal daarin bestaan, dat onder den nauwkeurig afgedrukten tekst wordt opgegeven wat Campen, niet slechts uit Agricola, maar ook uit Tappius en Frark, woordelijk vertaald heeft, of uit ettelijke Nederlandsche Verzamelingen heeft overgenomen, die eenige jaren vroeger verschenen waren; waardoor tevens zal zichtbaar worden, wat de schrijver uit zich zelven heeft ingelascht, en wat dus als diens eigen werk kan beschouwd worden. - Wat dan buitendien nog in dit boekje opmerking verdient ten opzichte van verouderde woorden en vreemde uitdrukkingen, zal in een Woordenlijst kortelijk worden aangeduid. Doch eene volledige behandeling van alle de spreekwoorden moet hier nu niet verwacht worden, deels omdat zulks tot te groote uitvoerigheid zou leiden, deels ook omdat menig spreekwoord zoo duister is, dat een van elders opdagend licht behoort te worden afgewacht. - Evenwel zal achter den tekst, in de Aanteekening, die ook voor andere terechtwijzingen niet mocht ontbreken, worden opgegeven, wat thans, vooral door vergelijking met het Duitsch, gebleken is door Meijer en Harrebomée geheel verkeerd te zijn opgevat.

We beweren niet, dat onze lezers ook paroemiologie (spreekwoordenkunde) of folklore moeten bestudeeren, maar we gelooven, dat dit boek een uitmuntend hulpmiddel zal zijn, om de spreekwoorden te leeren begrijpen.

We noemen spreekwoorden en uitdrukkingen als: iemand met een kluitje in het riet sturen, zijn piek schuren, een bok schieten, waarover allerlei verklaringen in omloop zijn, zonder dat men de ware afkomst nog kent.

Bij andere als: van haver tot gort, zijne koetjes op het droog hebben, een hart onder den riem steken werd de juiste verklaring eerst gevonden, nadat het spreekwoord in zijn oorspronkelijken vorm was hersteld. Daartoe moge de uitgave dezer Spreekwoordenverzameling den grooten stoot geven aan het gezet onderzoek onzer vaderlandsche spreekwoorden. Het is eene even onderhoudende als leerzame en nuttige studie.

Het werk zal bij de firma Brill te Leiden het licht zien en bij inteekening f 5 kosten.