Noord en Zuid. Jaargang 8

[p. 162]

Vlook.

Het woord Vlook komt eenige malen voor bij dichters der 17e eeuw, in de Nederlandsche schrijftaal is het thans onbekend, maar in Noordhollandsche dialecten nog bewaard gebleven. Bij een onderzoek naar de beteekenis zal men van de volkstaal moeten uitgaan. Immers, het is waarschijnlijk, dat deze in hare kunsteloosheid den eigenlijken zin beter zal hebben bewaard dan de taal der dichters, die vol is van beeldspraak, door den één bedacht, door den ander gedachteloos nagevolgd. Bouman (De Volkstaal in Noord-Holland, 112) geeft de beteekenis ondiep, bv. ‘een vlook vaarwater’, en, in figuurlijke toepassing: ‘hij is vlook van verstand’. In die laatstgenoemde beteekenis is het ook in de Zaanstreek gebruikelijk.

In hoeverre kan dit gegeven ons dienen tot verklaring van de niet talrijke plaatsen waar het woord bij dichters wordt gevonden? Daaronder zijn er eenige van Vondel in zijne vertalingen uit het Latijn. Eene vergelijking met het oorspronkelijke ligt voor de hand: misschien dat een Latijnsch woord, waarvan wij Vlook als de vertaling mogen beschouwen, de beteekenis van dit laatste helpt verklaren.

Allereerst komt dan in aanmerking eene plaats uit het 7e boek der Aeneis, waar gesproken wordt van de vloocke korst. Virgilius verhaalt (Aen. 7, 107 vlg.), hoe Aeneas en eenige zijner gezellen een landelijk maal aanrichten, waarbij zij eene soort van koeken (adorea liba) als tafelborden gebruiken. Toen hun honger nog niet gestild was nadat hun geheele voorraad was verteerd, aten zij ten laatste ook die koeken op. Vondel vertelt dit aldus (ed. V. Lennep, 8,463):

De kost was nu verteert, als hongersnoot hen perste
Te bijten met de kies in deze korst, de gerste
T'ontwijden met den mont, te grijpen met de hant,
En stout de vloocke korst te maelen met den tant,
Gelijck hun was gespelt, te kaeuwen, niet te myen.

De laatste vier regels luiden in het oorspronkelijke:

Et violare manu malisque audacibus orbem
Fatalis crusti patulis nec parcere quadris.

Uit eene vergelijking blijkt duidelijk, dat de vloocke korst beantwoordt aan orbem crusti, terwijl het bnw. fatalis zeer nauwkeurig wordt vertaald met ghelijck hun was gespelt. De woorden patulis nec parcere quadris heeft Vondel niet geheel weergegeven: alleen niet te myen slaat op nec parcere.

In de proza-vertaling leest men daarentegen (5,278): ‘Toen al de kost verteert was, en hongersnoot hen perste in de teljooren te bijten, die met hun handen t' ontwijden, en onversaeght met hunne

[p. 163]

tanden deze vlacke korsten (gelijck hun gespelt was) te kaeuwen,’ enz. Het woord vlacke had Vondel in de metrische vertaling kunnen behouden, indien het hem in alle opzichten had voldaan: blijkbaar heeft hij een begrip dat in orbem ligt, nauwkeuriger willen uitdrukken, en kiest hij vloock in plaats van vlack, dan mogen wij aannemen, dat in vloock het begrip rond of gebogen ligt opgesloten, eigen aan orbem en geheel ontbrekende bij vlack.

In deze opvatting wordt men versterkt door de vergelijking van eene andere plaats uit hetzelfde boek. In vs. 188 gebruikt Virgilius het woord ancile. In de proza-vertaling geeft Vondel daarvoor (5,280): den kleinen gebogen schilt, in de metrische daarentegen (8,465): ‘den kleenen vloocken schilt.’

Aangezien gebogen hier in de maat misschien bezwaarlijk was, mogen wij vloock en gebogen wellicht voor synoniem houden, en de beteekenis van ancile maakt dit waarschijnlijk. Dit woord beduidt eene soort van klein schild, waarvan de onder- en bovenkant rond waren, terwijl de zijkanten in het midden naar binnen waren gebogen, ongeveer als bij eene viool. Forcellini geeft er deze verklaring van: ‘scutum fuit parvum et oblongum, superiore et inferiore sui parte rotundum, media angustius, lateribus mediis convexa curvitate se contrahentibus,’ enz. De omtrek van dit schild was dus eene gebogen lijn, terwijl het scutum bv. vierhoekig was.

Vloock moet derhalve voor Vondel o.a. hebben beteekend gebogen, niet rechtlijnig. Tusschen dit begrip en het nog thans geldige van ondiep is de sprong niet groot: eene gebogen lijn, waarvan de bocht evenwel slechts ondiep is, moet in de eerste plaats vloock hebben kunnen heeten. Later moet dan het begrip van gebogen zoozeer de overhand hebben gekregen, dat vloock, desnoods met dichterlijke vrijheid, bruikbaar was bij eene vertaling van orbis.

Volkomen begrijpelijk is in elk geval vloock als epitheton van het hemelgewelf, en in dien zin komt het meer dan eens voor, zoo bij Hooft (Ged. 1,276, ed. Leendertz), in eene paraphrase van den 104^en psalm. De dichter, sprekende tot God, zegt o.a.:

Een vloocke boogh van buijen staegh beroert,
Is 't welfsel daer ghij 't hemelsch hof meê vloert.
De wolcken licht zijn uw' karros, daer vooren
Spant ghij den windt gevlerkt, oft geeft hem spooren.

M.a.w: ‘Den vloer des hemels hebt gij geschapen als een gebogen vlak;’ niet te ontkennen is echter, dat een vloocke boogh eenigszins pleonastisch is, doch wie maakt een' dichter daarvan een verwijt? Vloock was blijkbaar een dichterlijk epitheton van 't luchtgewelf, dat hemel en aarde scheidt.

[p. 164]

Bij Vondel (1,665) leest men:

Zoo langh de schaed'wen op de bergen gaen en merren,
En 's Hemels As geleyd de vloock gewelfde sterren,

ook deze verzen zjjn gevolgd naar Virgilius (Aen. 1,607):

dum montibus umbrae

lustrabunt, convexa polus dum sidera pascet.

De Latijnsche dichter heeft hier bij overdracht convexa toegepast op sidera, terwijl het in gewoon proza zou moeten behooren bij polus, dat het hemelgewelf aanduidt, en waarvan in dit verband as misschien niet de gelukkigste vertaling is. Ook Vondel spreekt hier van sterren, die vloock gewelfd zijn. Indien de Latijnsche woorden de noodzakelijkheid dier opvatting niet bewezen, zou men vloockgewelfd kunnen beschouwen als een bnw., overeenkomende met langgehaard, blondgelokt enz. De beteekenis zon dan wezen: de sterren die aan het vlooke gewelf staan of prijken; maar de uitdrukking convexa sidera laat geen twijfel over.

Toen Vondel later de geheele Aeneïs vertaalde, heeft hij vloock niet behouden. De bedoelde verzen luiden daar (8,298):

Zoo lang de schaduwen rontom de bergen dwaelen;
Zoo lang de hemel weit gestarnte, en zonnestraelen, enz.

Dit is minder nauwkeurig.

Blijkens de uitdrukking vlooke wolken (bij Ansloo, Poezy, ed. 1713, bl. 170), zijn de dichters het woord bij uitbreiding ook gaan toepassen op datgene, waaruit voor ons gezicht het hemelgewelf bestaat. Als praedicaat van wolk is vlook niet in eigenlijken zin te verklaren: wij hebben hier een dichterlijk gebruik of misbruik, al naar men 't wil noemen; misschien heeft Ansloo het woord niet eens behoorlijk verstaan.

Veel begrijpelijker is eene bij Bredero voorkomende toepassing, nl. op eene bloedvaan, die met grove kracht van vingeren wordt gezwaaid. Blijkbaar is bedoeld eene vlag, die ten gevolge der beweging bol staat.

Nog een ander gebruik van vlook is licht te verklaren, nl. als epitheton voor eene schelp, die men zich onwillekeurig denkt als bestaande uit een gebogen vlak, dat eene zekere ruimte omsluit, en aan den bovenkant eene wijde opening overlaat. Leest men dus bij Vondel (3,450), dat de zeegod ‘in een vloocke schulp van monsters word getogen’, dan is het begrip convexus ook hier volkomen bruikbaar.

Misschien mag men zich op vlook in deze toepassing beroepen om eene andere plaats te verklaren, waar Vondel eene ode van Horatius vertaalt (6,461):

Giet balssem uit de vloocke parlemoere schelpen.

[p. 165]

De Latijnsche dichter schrijft (Carm. 2,7,22):

funde capacibus

Unguenta de conchis.

Concha is hier een fleschje voor zalf in vorm op eene schelp gelijkende. Vondel heeft letterlijk vertaald, en wij mogen aannemen, dat bij het gebruik van schelp, het woord vloock hem in de gedachte kwam. 't Is echter de vraag, of het volkomen beantwoordt aan capax. Het begrip convexus sluit wel in zich dat van iets kunnende bevatten, maar capax is bepaald datgene waar veel in kan. Het verschil is intusschen niet zoo groot, dat men van eene bepaalde onnauwkeurigheid zou mogen spreken.

Ten slotte nog ééne plaats bij denzelfden dichter (8,196), waar hij spreekt van ‘vloocke wannen, Godt Bacchus toegewijt.’ Virgilius zegt in het oorspronkelijke (Georg. 1,166) alleen: ‘mystica vannus Iacchi’. Het is misschien moeilijk te zeggen, wat Vondel juist heeft bedoeld, natuurlijk niet eene vertaling van mystica: dit is opgenomen in de bijstelling Godt Bacchus toegewijt. De reeds gevonden beteekenissen gelden waarschijnlijk ook hier; of het gebruik van vlook hier echter in verband staat met eene mythologische bijzonderheid, kan ik niet beslissen. Evenmin zal ik de etymologie van vlook trachten te bepalen: ik zal mij gelukkig achten, indien ik eenigszins heb toegelicht het verband tusschen de hedendaagsche beteekenis en het gebruik van vlook bij de oudere dichters. In elk geval meen ik te mogen zeggen, dat men zich bij de verklaring tot dusverre al te weinig heeft bediend van eene vergelijking met Vondel's Latijnsche voorbeelden.

Leiden, 11 Jan. 1885.

A. Kluyver.