Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 264]

Als en dan.

In de onlangs verschenen 2de aflevering van het IIe Deel van het Woordenboek der Nederlandsche taal wordt uitvoerig gehandeld over het woordje ‘als’ bij uitbreiding, en alzoo bij vergelijking van twee termen, die als ongelijk voorgesteld worden; t.w. achter een comparatief, enz. - De hooggeleerde Bewerker merkt daarbij (1 Blz. 216) op: dat nevens het oorspronkelijke dan achter den comparativus in de 16e eeuw ook als in gebruik is gekomen; welk gebruik allengs toenemende, vooral in de volksspraak zoozeer is doorgedrongen, dat het thans nog in de spreektaal, in Noord en Zuid, de meest gewone uitdrukking is. In de schrijftaal (- zoo lezen wij verder -) bleef dan zich handhaven, doch ook dáár moest het veelvuldig, door den invloed der spreektaal, voor als wijken, dat in de Geschriften der drie laatste eeuwen tallooze malen wordt aangetroffen. Inzonderheid (- zoo gaat M. de Vries voort -) was dit het geval in de 17e eeuw, toen de invloed der taalgeleerden zich nog niet had doen gelden, die later krachtig gewerkt hebben om dan, althans in de geschrevene taal, in zijn oud recht te herstellen.

Onder de bijbelplaatsen die tot staving daarvan verder aangehaald worden, behoort ook Jesaia 55 vs. 9. - Het trof intusschen mijne aandacht dat deze plaats niet in haar geheel wordt aangehaald, maar de laatste woorden, betreffende de gedachten Gods en de gedachten der menschen, daarbij zijn weggebleven. Niet wetende of dit opzettelijk geschied zij, neem ik deze gelegenheid waar om aan de vergetelheid te ontrukken wat ik vóór nu 52 jaren op het kollege van den Hoogleeraar Hugo Beijerman heb aangeteekend. Het is misschien der overweging van taalkundigen nog wel waardig. Altijd heb ik gemeend: dat ‘dan’ meer tot het dialect der Anglen behoort, en ‘als’ meer Saksisch is; waarin ik ook de reden dacht gevonden te hebben waarom ik in Gelderland en Overijssel schier altijd achter den comparatief als hoorde zeggen. Maar ik stel overigens mij zelven volstrekt geen partij in deze, en acht mij onbevoegd op dit gebied mede te spreken. Alleen moet ik verklaren dat ik, hoezeer ook de pogingen toejuichend om de spreektaal met de schrijftaal in overeenstemming te brengen, toch elk verlies der eigenaardigheid onzer taal bejammer. Voorts zou ik wel door deskundigen ingelicht willen worden omtrent de vraag: of in de Latijnsche taal nà den comparativus (met weglating van ‘quam’) daarom de ablativus kan volgen (wanneer althans de vergelijking met casus recti geschiedt) omdat alle grootheid en alle hoeveelheid betrekkelijk is; zoodat alleen door de vergelijking of tegenstelling het begrip van grootheid of kleinheid bepaald wordt.

Ziehier het door mij bedoelde: uittreksel uit de dictaten van Prof. H. Beijerman, over de Hollandsche taal. Deventer 1832.

[p. 265]

Men moet Bilderdijk gelijk geven dat als en dan na den vergelijkenden trap beiden goed Nederduitsch zijn.

Bilderdijk wil echter onderscheiding opgemerkt hebben; door middel van welke hij ook, in een tweede Verhandeling over dan en als (II D. Taal- en Dichtk.- Verscheidenheden, Blz. 181) de Bijbelvertalers tegen Lelieveld verdedigt.

Als zou meer vergelijkend, dan daarentegen uitsluitend zijn. Dit ligt ook reeds in de eigenlijke beteekenis van als, dat met gelijk kan verwisseld worden; hetgeen nooit het geval is met dan; zooals blijkt uit ‘nu en dan.’

De uitsluitend tegenstellende kracht van dan blijkt verder ook daaruit: dat men zich altijd van dan bedient na de woorden niemand, niets, nooit, nergens, anders.

Is nu de comparativus eene verheffing zonder uitsluiting, zooals Bilderdijk zegt, zou als gepaster zijn dan dan; bijv.: ‘een paard is grooter als een ezel;’ omdat de ezel reeds in onze voorstelling een groot dier is. - Doch is de comparativus eene verheffing met uitsluiting van de toegekende hoedanigheid in het vergeleken voorwerp, men zou zich moeten bedienen van dan; bijv.: ‘een paard is grooter dan een vlieg’, dewijl wij aan een vlieg geene grootheid toekennen.

Zoo zouden de bijbelvertalers Jesaia 55:9 terecht hebben overgezet (volgens de eerste uitgave):

‘Gelijck de hemelen hooger zijn als de aarde, alzoo zijn mijne wegen hooger als uwe wegen, en mijne gedachten dan uwlieder gedachten.’

In het eerste wordt de aarde als iets dat reeds op zich zelf hoog is gedacht, maar vergeleken met den hemel die echter hooger is. Zoo ook de wegen Gods, vergeleken met die der menschen. Máár bij de gedachten Gods, - bij 't geen in God zelven en tot geen ding buiten Hem te brengen is, - valt niets dat in den mensch naar gedachten zweemt te vergelijken. Het is hier veeleer eene tegenstelling. - Dan en als zouden dus in deze plaats zeer fraai onderscheiden zijn.’

Haarlem, Mei 1884.

Dr. E. Moll.