Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 381]

Opmerkingen.

Op blz. 52 van den 6en jaargang van Noord en Zuid wordt, naar aanleiding eener vraag voorkomende op blz. 317 van den 5en jaargang, eene onderscheiding tusschen om en zonder, na en voor gemaakt, die m.i. niet bestaat, want om is hier evengoed voorzetsel als zonder, na en voor. Wel is waar, heeft om in ‘Ik eet om te leven’ eene beteekenis, die niet overeenkomt met die van 't voorzetsel om in: ‘Ik loop om de tafel’; maar het heeft zeer veel overeenkomst met de beteekenis van datzelfde voorzetsel in: ‘Ik schrijf om belet; want zetten wij hiernaast den zin: ‘Ik schrijf om belet te vragen’, dan blijkt uit die voorbeelden, dat de beteekenissen van om hier zeer dicht bij elkander liggen; beide drukken toch, met het substantief of den infinitief vereenigd, het doel van de handeling schrijven uit. Is nu om voorzetsel in den eersten zin dan is er geen reden om het in den tweeden niet eveneens een voorzetsel te noemen.

Het is ook waar, dat om, in onze tegenwoordige taal verandert in opdat, als de beknopte bijzin tot eenen volledigen gemaakt wordt, vroeger was dit echter zoo niet. In 't middelnederlandsch toch leest men:

Ende om dat hem God gheleiden must,
Soe gaven si hem drincken allegader
Ende bevalen den hemelschen vader.

St. Geerden Minne vs. 296.

Ik ben een weerwolf, dats waer....
Ende om dat ghijs ghelooft te bat,
So tast hier achter, hoe dat
Mi een groot staert uut wast.

Lsp. 13. III. C. 4 vs. 247.

Alsi int palais quamen si vonden
Dien setel te dien stonden,
Die daer hadde gereet onse Here
Te Josephs behoef wilen ere
Om dat hire in sitten soude.

Lanc. vs. 10763-67.

Om dat si niet en waer vervaert.
Liet hi sijn duvelike ghedane.

Rom. van Alex. B. 10. vs. 134-35.

Evenals men nu uit zinnen, die met zonder(dat), voor(dat), na(dat) beginnen, beknopte zinnen kan vormen, kan men ook uit bovenstaande zinnen, die met om dat beginnen, beknopte zinnen maken, die met om aan vangen: om het beter te gelooven, om erin

[p. 382]

te zitten, om haar niet te vervaren. Om doet dus hier denzelfden dienst als zonder, voor en na.

Op welke wijze men nu ook het ontstaan der beknopte bijzinnen beschouwt, om, zonder, voor en na zijn altijd voorzetsels.

Wordt de infinitief met te opgevat als naamwoordelijke infinitief, dan is hij een substantief en staat onder de beheersching van om, zonder, voor en na en deze woorden zijn dus voorzetsels.

Stelt men dat de zinnen, aanvangende met zonder (dat), voor (dat), na (dat) en om (dat), bestaan uit een voorzetsel met eenen zelfstandigen bijzin, die met dat begint; of beschouwt men dat als aanwijzend voornw., waarvan de beteekenis door de woorden achter dat, wordt uitgedrukt; altijd doen toch de woorden om, zonder, voor en na denzelfden dienst. Zij verliezen alle in den beknopten bijzin de voegwoordelijke natuur, die zij in den volledigen bijzin door den invloed van het relatief partikel dat vertoonen, en blijven voorzetsels.

Op blz. 53 onder no. 9 leest men verder dat dood in ‘Ik schiet den haas dood’, noch bijvnw., noch bijw., maar slechts een deel der samenstelling doodschieten is. 't Moet echter toch als deel dier samenstelling tot eene of andere woordsoort behooren, en als zoodanig is 't bijvnw. 't Is waar, dat dood en blauw geen eigenschappen van den haas en de deur zijn, die zij gedurende het schieten en het verwen vertoonen; maar 't is ook waar, dat dood en blauw eigenschappen van den haas en de deur worden, tengevolge van het schieten en het verwen. Daar nu blauw in ‘De deur wordt blauw’ evengoed een adjectief is als in: ‘De deur is blauw’, zijn ook dood en blauw in de genoemde zinnen bijvnw. Beide woorden zijn bepalingen van gesteldheid en drukken eene eigenschap uit, die het onderwerp tengevolge der werking vertoont.

't Zou echter ook mogelijk kunnen zijn, dat dood in doodschieten, doodslaan een substantief was, evenals stuk in stukslaan en stuksnijden. Stukslaan toch is ontstaan uit het Mnl. te sticken slaen dat voorkomt in.

Die wolf sloech te sticken ende scoert. Esop. 2 vs. 17. Te sticken slaen werd achtereenvolgens tsticken slaen, tstickslaen, stickslaen, stukslaan; het voorzetsel viel dus weg evenals in scheepgaan van te schepe gaen, weggaan van an weg gaan. Dit nu kan ook geschied zijn met te doot in te doot slaan, eene uitdrukking, die eveneens in 't Mnl. voorkomt en in dat geval zou dood in doodslaan en doodschieten ook substantief zijn.

Van Helten noemt echter dood in dood slaan adjectief. Nederl. spraakkunst. 3e druk 1e deel §§ 58. c.