Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 235]

De invloed van de taalstudie op het gebied der letteren en op de mythologie.

Redevoering bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de rijksuniversiteit te Utrecht, 22 Sept. 1882, uitgesproken door Dr. J.H. Gallée. Utrecht 1882.

In de eerste helft der 18de eeuw werd in Duitschland de ontwikkeling van de wetenschappelijke beoefening der taal tegengehouden, eerst door Gottsched, die zijn voorschriften, zoowel wat regels der dichtkunst, als wat taal en stijl betrof, aan alle schrijvers trachtte op te dringen en later door Adelung, die de studie van de werken der middeleeuwen niet der moeite waard achtte en op wilde phantasie steunende etymologieën, willekeurige spelregels, en een taal en stijl, waaraan alle natuurlijkheid vreemd was, behagen schepte. Bodmer, Breittinger en Müller uit Zürich, Ohrlin uit Straatsburg streefden er echter naar, het belang der middeleeuwsche gedichten voor taal en geschiedenis der letteren te doen uitkomen. Door Bodmer voelde Wieland zich aangetrokken tot de studie der middeleeuwsche ridgedichten van Frankrijk en Duitschland, waarvan zijn ‘Oberon’ het uitvloeisel was. Ook op Klopstock oefende Bodmer invloed uit.

Herder, die de taal en ook het lied van het volk bestudeerd wilde hebben, oefende een grooten invloed uit ook op de richting van het onderzoek, een invloed, dien wij o.a. nog kunnen bespeuren in Staring's bewerking van Edda-liederen of volkssagen. Ook Goethe en Lessing werden voor een oogenblik meegesleept, doch de klassieke school, aan welker spits de groote kenner van Homerus, Wolf, stond, trok hen evenals Voss, Glück en Mendelssohn weldra meer aan.

Uit deze klassieke school kwamen August en Friedrich Von Schlegel voort, de banierdragers der romantiek.

De romantische school, wier schaduwzijde was, dat zij aanleiding gaf tot een eenzijdige, alle perken te buiten gaande overdrijving van het leven der phantasie, gaf ook den stoot tot het ontstaan der Indische philologie en baande hiermee den weg tot de vergelijkende methode bij de beoefening der grammatica. August Von Schlegel, Tieck, Von Arnim, Brentano vestigden de aandacht op de oud-ger maansche sagen en liederen, de Celtische zangen van Arthur, de Chansons de geste van Charlemagne, op Shakespeare en Dante. Het Sanskrit, sinds 1746 door de werken van Jones, Halhed en Wilkins in Europa bekend, sedert 1780 door Anquetil Duperron en Chezy in Frankrijk beoefend, nam van nu aan een hooge vlucht, en hierdoor ook de vergelijkende taalstudie. Het werk van F. Von Schlegel: ‘Die Sprache und Weisheit der Indier’, waarin voor het eerst op de overeenkomt der grammatische vormen van de Indische en Europeesche talen gewezen werd, gaf den stoot tot die van Bopp en Grimm. Gesteund door de medewerking van physiologen als Donders, Helmholz en Brücke, wisten Lottner, Grassmann, Verner

[p. 236]

en Ascoli Grimm's wetten der klankverschuiving beter te formuleeren, verklaarden Sievers, Osthoff, Brugman, Paul e.a. een groot aantal zoogenaamde uitzonderingen uit de werking van psychologische invloeden en pasten mannen als Lachmann, Zarncke, Müllenhoff en Scherer de uitkomsten van het taalonderzoek en de historische methode op de letterkunde toe.

Door de toepassing der historische methode kwam er zoo een groote omkeer op het gebied van de studie der grammatica en der letterkundige geschiedenis.

Ook in de letterkunde kan de invloed dezer methode waargenomen worden. Grimm's onderzoek der germaansche en noordsche mythologie, zijn nasporingen over de letterkunde en maatschappelijke toestanden der middeleeuwen en Goethe's invloed deden een grooten afbreuk aan het phantaseeren der romantici, getuigen de werken van Scott, Tegnér, Oehlenschläger, Tennyson e.a. Grimm's studiën wezen Uhland den weg tot zijn beroemde studiën over sage en mythologie. ‘Wat de geleerden bewerkt en gerangschikt hadden, werd door dichters in beeld gebracht. (Freitags “Ahnen”, Felix Dahn's romans, Scheffels “Ekkehard”, Kinkel's “Dietrich Von Bern” en “Brynhild”, Jordan's “Nibelungen” en op het gebied der toonkunst de bekende Nibelungen-trilogie van Wagner). In den “Akbar” van Limburg Brouwer, in zijne vertalingen van Indische werken in den “Gids”, in die der “Çakuntala” van Kern, in Rückert's “Weisheit des Brahmanen” en tallooze kleine gedichten en vertalingen, in Arnold's “The Indian Song of Songs” e.a. ziet men duidelijk den invloed der meer volkomen kennis van het Oosten.

Nadat een overzicht van Colebrooke in “The Asiatic Researches” van 1805’ slechts een flauw denkbeeld van de Veda's gegeven had, werden later door Rosen, Max Müller, Weber, Roth, Benfey, Aufrecht en Whitney die rijke bronnen voor de geschiedenis algemeen toegankelijk, terwijl door Böhtlinck, Kern, Kuhn e.a. veel is gedaan tot recht verstand der teksten.

Met deze nieuwe methode brak ook voor de mythologie, niet alleen voor die dor Indiërs, maar ook voor die van de andere volken van den indogermaanschen stam, een nieuw tijdperk aan. ‘Den mystici der romantiek werd het onmogelijk hun theorie, als zouden abstracties aan het zinnebeeldige ten grondslag leggen, vol te houden. Door de duidelijkheid van vele namen en voorstellingen in de Vedische hymnen leerde men mythische begrippen, ook van andere volken, verstaan, en merkte men op, dat bepaalde uitdrukkingen of beelden, welke men ook bij andere volken van denzelfden stam aantrof, bij alle dezelfde beteekenis hadden. Door de groote menigte feiten door Grimm aan 't licht gebracht, waren Müllenhoff, Kuhn en Mannhardt in staat op den door hem gelegden grondslag voort te bouwen, en deden Max Müller en Kuhn voor de vergelijkende goden-

[p. 237]

leer, wat Bopp voor de indo-europeesche taalvergelijking had gedaan. Uit hetgeen door Muir en Kern voor Indische en Germaansche, door Roscher voor de Grieksche, door Mannhardt e.a. voor de Germaansche mythologie aan het licht gebracht is, kan men thans besluiten, dat enkele mythen gemeengoed van den geheelen indogermaanschen stam zijn geweest, dat andere eerst later ontstaan zijn of slechts bij enkele volken voorkomen.

‘Een der mythen, die zoo bij alle indogermaansche volken gevonden wordt, en wier ontstaan dus in de oudste tijden moet gezocht worden, is die van den indischen Dyaus, die in Europa als Ζεύς, Tiu, Tyr, Zio, of wel in het indisch als Dyauspita, bij de Grieken en Romeinen als Ζεύς πατήρ en Jupiter voorkomt. De grondbeteekenis van glans, blijkt nog duidelijk in de oud-indische taal, door de beteekenis van verwante woorden.’ Zulke mythen worden later in de heldensage geheel veranderd en zijn (bijv. in Nibelungenlied) in heldendicht, sage en legende of in ballade, romance en sprookje ons nog bewaard. Veel verhalen uit Indische mythen ontstaan, kwamen reeds in ouden tijd naar Europa over. ‘Uit indische bron zijn bijv. de middeleeuwsche romans van Sindbad gesproten, evenzoo ‘Li Romans des sept sages’, de ‘Historia septem sapientium’, terwijl het verhaal van koning Robert van Sicilië in Longfellow's ‘Tales of a Wayside Inn’, evenals de sagen van ‘Robert le diable’ en de middelnoderlandsche sproke ‘Van eenen verwaenden Coninc’ op een buddhistische geschiedenis moet teruggebracht worden. De talrijke bewerkingen van een verhaal als ‘Barlaam en Josafat’ zijn alle vervormd uit één bron, namelijk een ‘Jâtaka’ of geschiedenis van den Bodhisatva; in ‘The Merchant of Venice’ is het verhaal van de drie kistjes en het uitsnijden van het pond vleesch, in ‘As you like it’ de kostbare steen in den kop der padde oorspronkelijk Indisch. In Boccaccio's ‘Decamerone’, bij Rabelais en Lafontaine, in Fastnachtspielen, novellen en boerden, bij Hans Sachs, Rosenblüt en Molière treft men deze overoude verhalen en sprookjes weer aan, doch tot onherkenbaarwordens vervormd. Hoe de beteekenis eener mythe zoo geheel kan verloren gaan, is alleen op te helderen met behulp der vergelijkende taalkunde, op wier gebied zeer veel is aan 't licht gebracht en ook nog veel vragen ter beantwoording overblijven.

Dit is in 't kort de hoofdinhoud der belangrijke redevoering, door dr. J.H. Gallée uitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Utrechtsche universiteit. Wien het te doen is om een beknopt en helder overzicht van 't geen op het gebied der vergelijkende taalstudie is tot stand gebracht, en van haar invloed op de letterkunde en de geschiedenis der beschaving, verzuime niet, deze schoone toespraak te raadplegen.

Amsterdam.

P.W.