Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 193]

De Grammatische figuren in het Nederlandsch,
door Dr. Jan te Winkel.

IV.
Apocope of Afkapping.

Het grootste deel der Nederlandsche woorden is door apocope verminkt; toch zijn de verschillende gevallen van afkapping niet talrijk, want in het eigenlijk Nederlandsch zijn alleen t, d en n nu en dan afgesleten, terwijl bij de ontelbare andere woorden, die door afkapping geleden hebben, de geapocopeerde letter eene toonlooze e is.

Gaan wij buiten het gebied van het eigenlijk Nederlandsch dan vinden wij ook de s als slachtoffer der apocope, daar die, vóór het Nederlandsch als zoodanig bestond, in het geheele West-Germaansch aan 't eind der woorden na vocalen en nasalen bijna altijd is afgevallen, terwijl zij in het Gotisch bleef, in 't Scandinavisch tot r overging. In de meeste gevallen gebeurde dat, omdat zij, lettergrepen zonder klemtoon besluitend, dus volgens de wet van Verner¹⁾ tot z moest overgaan, die aan het eind der woorden phonetische bezwaren voor de uitspraak opleverde; en in het geringer aantal gevallen, waarin de voorafgaande lettergreep klemtoon had en dus de s had kunnen blijven, werkte de analogie, de zucht om eenheid in de buigingsvormen te behouden.

Vergelijken wij nu het Gotisch met de West-Germaansche talen, dus ook met ons Nederlandsch, dan vinden wij de s, die alle sterk verbogen mannelijke woorden (de tar-stammen uitgezonderd), en de vrouwelijke i- en u-stammen in den Gotischen nomin. sing. vertoonen, in geene der West-Germaansche talen terug, en evenmin de s van den nomin. en acc. plur. van alle mannelijke en vrouwelijke woorden. Op dien algemeenen regel maken alleen de mannelijke a- en ja- stammen in Ags. en Os. eene uitzondering, daar zij in nom. en acc. plur. de s bewaard hebben. De s van den nom. zal waarschijnlijk uit ss (van sas) ontstaan zijn, en naar analogie van den nom. zal de acc. vermoedelijk ook die s hebben aangenomen²⁾. Misschien dat daarom ook in 't oudste mnl. de woorden op are, ere (ja-

1) Zie K. Verner, Eine ausnahme der ersten lautverschiebung in Kuhn's Zeitschrift für Vergl. Sprachforschung XXIII (1877) p. 97-130.

2) Zie W. Scherer, Zur Geschichte der Deutschen Sprache, 2te Aufl. Berlin 1878, p. 559 vlg.

[p. 194]

stammen) den nom. en acc. plur. door s vormen, evenals enkele andere, en naar analogie daarvan later nog meer, hoofdzakelijk die, welke op eene vloeiende letter uitgaan, en de verkleinwoordjes, stellig ook onder den invloed van de meervouds-s der uit het Fransch overgenomen woorden¹⁾. Verder viel weg de s van den genit. sing. der vrouwelijke a- en ja- en der consonant-stammen, zoodat alleen de mannelijke en onzijdige a- en ja-stammen de s in 't Os. en Oudfrankisch bleven behouden, omdat die s eigenlijk voor ss (uit sja) stond en dus niet tot z kon overgaan. Naar analogie daarvan zal het ook wel geweest zijn, dat de i-stammen en de mannelijke u-stammen in Os. en Oudfrank. de s behielden. Dezelfde woorden hebben ook in 't mnl. de s, behalve de vrouwelijke i-stammen, die daarvan nog slechts enkele sporen vertoonen, en zich bijna geheel richten naar de andere vrouwelijke woorden. In ons tegenwoordig Nederlandsch hebben zelfs op weinige uitzonderingen na ook de eertijds zwak verbogen mannelijke en onzijdige woorden die s aangenomen. Bij de werkwoorden verdween de s, die in 't Gotisch de sluitletter der deelwoorden was.

Van de pronomina hadden wij (datief), dij (datief) en wij, gij en hij de s reeds verloren in het Oudfrank. (mî, thî, wî, gî, he), het Oudsaksisch (mi, thi wi of we, gi of ge, hi of he) en het Oudfriesch (mi, thi, wi, i, hi.) In 't Gotisch luiden zij mis, thus, veis, jus, his, waarvan de s in 't Hd. tot r werd: mir, dir, wir, ihr. Hij komt noch in het Mhd., noch in het Nhd. voor; alleen vindt men in het Middelduitsch soms her. De nomin. op s (Hd. r) van het aanwijzend (betrekkelijk) en vragend voornw. is bij ons geheel verdwenen en door een anderen vorm vervangen.

Zooals bekend is, is de k van het pron. ik het overblijfsel van een suffix ke, Indo-Germ. ga, vgl. Lat. ego, Gr. ἔγώ, Ohd. ihha. Datzelfde suffix vertoonen in 't Got. ook de accusatieven mik, thuk en sik (Ohd. mih, dih, sih) en zelfs de Ohd. unsih en iuwih, waarbij het in het Got. niet gevonden wordt, evenmin als in het later Hd. Misschien dat die accusatieven er eenmaal ook bij ons van voorzien geweest zijn, doch dan in elk geval lang vóór de vestiging van het eigenlijk Nederlandsch, want het Os., dat nog wèl mik en thik heeft, gebruikt toch ook mi en thi, de eenige vormen in het Oudfrank. en Oudfriesch. Of wij hier van apocope der k mogen spreken, is onzeker. Ons zich is, zooals men weet, op het eind der middeleeuwen uit het Hd. overgenomen.

In betrekking tot de verwante Germaansche talen vinden wij

1) De tongvallen zijn in het aannemen van de meervouds-s dikwijls nog verder gegaan. In het Groningsch toch is het aantal woorden, die hun meervoud met s vormen, veel grooter dan in de schrijftaal en zoo worden door J. Vercouillie, Onze Volkstaal II (1883) bl. 25 vgl. ook voor het West-Vlaamsch vrij wat woorden met s in 't meervoud opgegeven. die in de schrijftaal en aannemen.

[p. 195]

in het Nederlandsch de h geapocopeerd bij de volgende woorden:

Door (voorzetsel), mnl. dore voor doreh, blijkens het Os. en Ags. thurh, Ohd. durah, Nhd. durch (vgl. Got. thairh).

Loo, naam van het koninklijk jachtslot bij Apeldoorn en laatste lid van verscheidene samengestelde plaatsnamen als Waterloo, Groenloo, Hengeloo, Heiloo, Almeloo, Tongerloo, enz. staat voor looh, Ohd. lôh, Mhd. lôch, lô dat bosch beteekent en etym. verwant is met het Lat. woord voor bosch, namelijk lucus.

Schoe, mnl. voor ons schoen, dat ook reeds in 't Ags. en Oudfriesch scô luidde, maar nog de h vertoont in 't Got. skohs, Ohd. skuoh, Nhd. schuh, Os. skôh

Vloo, Ohd. flôh, Mhd. vlôch, vlô, Nhd. floh, Ags. fleâh. Het schijnt te behooren tot den wortel flu (Skr. plu, opspringen), die ons vlien, vlieden opleverde.

Hoo, dat in 't mnl. vaak genoeg voor hoog voorkomt, om er evengoed als in het Middelduitsch recht van bestaan aan toe te kennen, bv. Reinaert I 443; Alex. I 71 (althans in 't Hs.); Rijmb. 21329; Stoke VIII 845; Velthem I 17 vs. 111. Het afvallen van de h, reeds aangeduid door den bijvorm hoog, blijkt uit het Got. hauhs, Ohd. hôh, Ags. heâh, Os. hôh. Ook komt het zonder h voor in de samenstelling hoomoed, bv. bij W. van Hildegaersberch en later bij Hooft (Ned. Hist. fol. 4), en in het tegenwoordig hoovaardig, afleiding van hoovaarde, d.i. hooge gang. Door den bijvorm hoo over het hoofd te zien leidde ik het woord vroeger^1) van hof af, dat ook hoofschheid, heuschheid en hoffelijkheid, opleverde. Immers dat hoogvaardij tot hoovaardij in plaats van tot hooffaardij zou kunnen assimileeren, hield ik - en houd ik nog - voor onmogelijk^2). Dat gv tot ff assimileert, blijkt toch uit juffrouw, dat gewoonlijk uit joncfrouw verklaard wordt, maar, naar mij voorkomt terecht, door Dr. Kern^3) wordt opgevat als jugvrouw, met jug als bijvorm van jong, die ook in 't Oudfrank. voorkomt en nog voortleeft in de afleiding jeugd (mnl. joget, Hd. jugend) en jochie, in de volkstaal voor jongetje. Kon dus gv nooit v worden, wel behoeft er geen bezwaar tegen de gewone afleiding van hoovaardij te bestaan, als men in het eerste lid niet hoog, maar den bijvorm hoo ziet.

1) Namelijk in: Het kasteel in de dertiende eeuw. Gron. 1879 bl. 78.

2) Wèl kan het Hd. hoffart uit hochfart geassimileerd zijn, zooals door Heyne in het Deutsche Wtb. IV. 2. p. 1660 wordt opgegeven, ofschoon ook daaraan getwijfeld was door Dr. H.B. Rumpelt, Deutsche Grammatik I (Berlin 1860) p. 95, die er op wijst, dat Heyse als voorbeeld van assimilatie hoffârt voor hochfârt aanhaalt en die dan aldus vervolgt: ‘aber sollte nicht eher Hof zu Grunde liegen; entweder geradezu Hof-fârt, oder (wahrscheinlicher) Hof-art.’

3) Zie Dr. H. Kern, Die Glossen in der Lex Salica. Haag 1869 p. 149.

[p. 196]

Vroo, dat in het mnl. veelvuldig voorkomt, maar nu door den samengestelden vorm vroolijk vervangen is (vgl. het mnl. leed en ons leelijk, het Hd. hehr en ons heerlijk, het mnl. schier en ons schielijk). Wel heeft het Hd. froh, doch het Ohd. frô, frao, Ags. freâ zonder h zouden er ons aan kunnen doen twijfelen, of hier wel eene h was weggevallen, als niet het Os. naast frô ook frâh (ons fraai) bezat, en ons woord vreugde uit *vrogida naast het mnl. vroude op vroegere h wees.

Vroe, het gewone mnl. woord voor ons vroeg, dat in 't Hd. früh eene h vertoont. Toch zou het Mhd. vruo ons kunnen doen vermoeden, dat die h slechts de waarde van een schrijfteeken had, evenals bij kuh, indien de g van vroeg niet dezelfde bewijskracht voor een oorspr. vroeh had, als die van vreugde voor een oorspr. vrooh.

Na staat voor nah blijkens Os. nâh, Ags. neah, Ohd. nâh, Nhd. nach. Het daarvan afgeleide adj. werd met een suffix w gevormd en luidt nauw, en zoo vindt men in 't mnl. ook nalijcs naast ons nauwelijks. De volgende mnl. woorden stemmen in vorming letterlijk met na overeen:

Ga, bijvorm van gauw, o.a. te vinden Floris 1284; Hist. van Troyen 546, 6325; Rijmb. 5935, 33014; evenals galike (Sp. Hist. I^3, 34 vs. 68; III^7, 48 vs. 51), galinge (Sp. Hist. III^6, 38 vs. 23) en de samenstelling gadoot, d.i. plotselinge dood, beroerte (Sp. Hist. III^7, 12 vs. 24; 19 vs. 32; 42 vs. 78; Van den Lev. ons Heren 792). 't Ohd. heeft gâhi (snel), 't Os. gâhliko en gâhun (spoedig). De wortel van ga en gauw is die van 't ww. gaan^1).

Gra, bijvorm van grauw, die ook in 't Ohd. voorkomt en eene h moet geapocopeerd hebben blijkens het Ags. graeg.

Ka (kraaisoort), bijvorm van kauw, en o.a. te vinden Sp. Hist. IV^2, 54 vs. 7. Het Ohd. heeft kâha.

Tot de letters, die in het eigenlijk Nederlandsch afvielen zou men ook nog kunnen rekenen de in ch overgegane k in de verbinding sch, die men in de beschaafde spreektaal reeds lang heeft opgehouden aan het eind van een woord of eene lettergreep uit te spreken. Daardoor hebben ook enkele woorden in de schrijftaal de ch verloren. Zoo is men al lang gewoon mossel te schrijven, ofschoon het woord in 't Ohd. muscula, Nhd. muschel, Ags. muscle (schoon ook reeds musle), Eng. muscle luidt, in overeenstemming met het Lat. musculus, waaraan het ontleend is. Toch vindt men mosschel nog in 't mnl. bij Heelu 6545; Nat. Bl. V 355 var., 780

1) Zie Dr. M. de Vries, Taalk. Magazijn IV bl. 86 vlgg. en Taal en Letterbode II bl. 271 vlgg.

[p. 197]

var. en nog in de 15de eeuw¹⁾, zelfs als eenigen vorm bij Kiliaen; doch in 't mnl. schreef men ook reeds mussel, bv. Nat. Bl. V 263, 355, 736, 739, 780.

Zoo schrijft men bres zonder ch, minder goed dan de Duitschers, die terecht bresche ook met sch uitspreken in overeenstemming met het Fransche brèche, dat echter zelf weder aan 't Hd. brechen (breken) ontleend is. Kiliaen heeft zoowel bresse als bresche.

Eigenlijk behoorde ook het bijwoord ras evengoed met sch geschreven te worden als het adj. en zoo vindt men het dan ook bij Kiliaen; maar reeds lang (ook in de spellingslijsten van Bilderdijk en Siegenbeek) was het onderscheid tusschen adj. en adv. gemaakt, zoodat men het niet meer heeft willen veranderen; doch dientengevolge moest men ook verrassen blijven schrijven, ofschoon Kiliaen nog verrasschen opgeeft, in overeenstemming met het Hd. überrasschen.

Eindelijk bewijzen vormen als vleezig en het meerv. vleezen, dat onze etymologisch juiste schrijfwijze vleesch reeds sinds lang niet meer overeenstemt met de opvatting der spraakmakende gemeente, die hier zelfs s tot z deed overgaan. Hooft schreef dan ook reeds vleesselijk, Ned. Hist. fol. 5.

Gedurende korten tijd heeft ook druischen gevaar geloopen de ch te verliezen. De eerste druk der woordenlijst van De Vries en Te Winkel (1866) gaf druisen op, doch in den tweeden druk (van 1872) vindt men druischen, en terecht, niet alleen blijkens den bij Kiliaen opgegeven vorm, maar ook blijkens het Hd. dräuschen en het Oudnoorsch thruska, van een subst., dat in 't mnl, druusch, Oudnoorsch thrusk (aandrang, geraas) luidt.

Omgekeerd hebben ook een paar woorden in de schrijftaal reeds sinds lang de ch aangenomen, daar men aan de uitspraak niet meer kon hooren, of die er al of niet achter te voegen was, namelijk heesch, gansch en heerschen. Het eerste heeft de ch reeds bij Kiliaen en na hem altijd. In het mnl. heb ik wel eenmaal, namelijk Nat. Bl. VIII 605 den vorm hees aangetroffen, doch de variant heeft ook zelfs dáár heesc. Toch bewijzen de verwante talen, dat de ch er oorspr. niet achter behoort: vgl. het Ags. hâs, Oudfrank. heis, Hd. heiser, ofschoon in die laatste taal soms ook te onrechte, zooals door Luther en later nog door Gellert, heisch werd geschreven. Over de afleiding van het woord gansch verkeert men nog in onzekerheid²⁾. Bij Kiliaen vindt men gants en gantsch, doch aan die schrijfwijze is stellig weinig gewicht te hechten. Hij dacht blijkbaar aan het Hd. ganz en het is nog niet uitgemaakt,

1) Zie bv. De Legende van den Geusen troubele over Zeelant, in 1572 en 1573 (uitg. Dr. G.D.J. Schotel, Leiden 1872), bl. 24.

2) Zie het groote Wdb. der Ned. taal in voce.

[p. 198]

ofschoon wel waarschijnlijk, dat wij het woord aan het Hd. hebben ontleend. In dat geval zou dus de ch er niet achter behooren; maar lang vóór Kiliaen kwam reeds de vorm gans bij ons voor, hetzij als overgenomen uit het Hd. met samensmelting van ts tot s, hetzij als oorspr. Nederlandsch woord. Het beteekende in het mnl. geheel, gezond, en is o.a. te vinden Ferguut 3070; Nat. Bl. 142, VIII 238; Rijmb. 15634; Esopet 3 vs. 4; 54 vs. 29, waar het steeds gans geschreven wordt, zoodat ook de oudste getuigenissen uit onze eigene taal tegen ch pleiten.

De ch van heerschen wordt reeds bij Kiliaen en verder ook bij de schrijvers der 17de eeuw gevonden, evenals in het Hd. herrschen, ofschoon Cats toch ook het adj. heers (heerschzuchtig) zonder ch schrijft. Tot die achtervoeging kan meêgeworkt hebben, dat men er een adj. op sch, van heer afgeleid, in zag; doch waarschijnlijk

het woord uit het Hd. overgenomen, en daar is de ch anorganisch blijkens het Ohd. hêrison, Mhd. hêrsen en hersen. Voor het Hd. is die sch voor s niet ongewoon; 't is eigenlijk geene paragoge van ch, maar palataliseering der s, in het Hd. zoo goed als algemeen aan het begin van een woord vóór eene consonant, en verder ook na eene l (bv. feilschen, veilen), maar vooral na eene r, zooals bij arsch (aars), birschen (jagen), bursche (bors-t), hirsch (hert), kirsche (kers), knirschen (knarsen), wirsch (wars), enz.

Vroeger werden ook nog wel andere woorden te onrechte met ch geschreven. Zoo schrijft men tegenwoordig wel harnas, evenals Kiliaen deed, en men ook vindt Hist. van Troyen vs. 1392, 7216, 7718, in overeenstemming met het Fransch harnois, harnais, 't Ital. arnese en 't Eng. harness; maar het Fransch heeft daarnaast ook harnachement, 't Mhd. harnasch, 't Nhd. harnisch, en ook in 't mnl. is de vorm met sch de gewone. In de meer algemeene beteekenis van bagage, uitrusting en in de engere van wapenrusting vindt men hernasch bv. Esopet 63 vs. 12; Stoke III 140; haernasch bv. Sp. Hist. III⁵, 54 vs. 7; harnasch bv. Stoke IV 1385; Ferguut 55, 976, 5207; Lanc. II 14064, 32245; Parth. 2328; harnasc bv. Walew. 2777, 10089, en zonder h: arnasc: Walew. 8069; Lorr. A II 1065. Ook Huygens schrijft nog harnasch (Cost. Mal vs. 2).

Bilderdijk nam te onrechte als de ware spelling in zijne spellingslijst aan: wasch (der bijen), warsch (afkeerig), losch (lynx) en torschen, terwijl Siegenbeek voor de beide laatste woorden met hem overeenstemde. Toch bewijst de afleiding, waarop wij later terugkomen, dat Kiliaen terecht schreef was, wars¹⁾, losse en torsen.

1) Wars is niet anders dan het mnl. wers, wors of wars (oorspr. compar. erger, slechter), Got. vairs, Ohd. en Mhd. wirs, Os. wirsa, Ags. vyrsa, Eng. worse.

[p. 199]

Eene t is bij ons, reeds vóór de vestiging van het Dietsch, weggevallen (of samengesmolten met de s) bij den derden persoon enkelv. tegenw. tijd, aantoonende wijs van 't werkw. zijn, mnl. es en ook reeds, zooals tegenwoordig, is, evenals in 't Os. is naast ist, Ags. en Eng. is; daarentegen Oudfrank., Ohd., Mhd., Nhd. en Got. ist, evenals het Lat. est, Gr. ἐστί, uit welken laatsten vorm blijkt, dat in het geheele Germaansch ook nog eene i is afgevallen.

In later tijd viel de t weg (of smolt samen met de voorafgaande s) bij dons, dat wel reeds als donse bij Kiliaen voorkomt, maar door hem toch in de eerste plaats als donst wordt opgegeven. Wij vinden dan ook dunst voor de nestharen, die den baard voorafgaan, gebruikt Alex. I 428, terwijl door Vondel, Heerl. van Sal. vs. 476 van 't pluymdonst gesproken wordt. Bloem van meel wordt in de Kantteekeningen op den Statenbijbel, Levit. II 3, ‘de donst van het meel’ genoemd; en zoo naderen wij ook in beteekenis tot het Ags. dust (met syncope der n), dat stof beteekent.

Het gebruik van kas voor kast in de volkstaal (en o.a. ook bij Vondel, Gijsbreght IV vs. 158) is bekend. Zoo ook kwam vroeger blas met verkorte a uit blaas (= het blazen) voor bij Harduyn, Six van Chandellier, Poesy bl. 477 en Oudaen, Poesy II bl. 268 enz.¹⁾ ofschoon wij in blast (bij Starter, Friesche Lusthof bl. 113 en elders²⁾ wel den ouderen vorm zullen hebben, blijkens het Ags. blaest, Ohd. blâst. Bij geblas voor geblaas, dat ook niet zelden voorkomt, behoeven wij echter niet aan apocope der t te denken. 't Is eenvoudig van blazen gevormd met het voorvoegsel ge, evenals geroep, geloop, gehoor, geraas, enz.

De t, die in 't Got. nog het teeken der pronominale verbuiging in den eersten en vierden naamval onz. enkelv. is, en bij ons voortleeft in dit, dat, het, 't en wal, heeft zich verder in de Germaansche talen niet kunnen handhaven. Slechts enkele sporen er van treft men in Ohd., Mhd. en Mnl. aan. Zoo is van al de eerste en vierde naamval onz. enk. in 't Got. allata en soms in 't Ohd. allaz, Mhd. allez, terwijl ook nog in 't mnl. de vorm allet voorkomt, bv. Nat. Bl. III 2229, 3396, IV 321; Hist. van Troyen 1502; Alex. III 472, 1228³⁾, met den bijvorm allent, met ingeschoven n, vooral bij Willem van Hildegaersberch en andere schrijvers uit de 14de en 15de eeuw⁴⁾. Viel de t af, dan ontstond eerst de vorm alle, die in 't mnl. en ook later nog voor 't onzijdig in gebruik is, en

1) Meer voorbeelden bij Dr. A. de Jager, Latere Verscheidenheden bl. 195 vlg.

2) Zie Oudemans, Mnl. en Onl. Wdb. in voce.

3) Dr. Franck heeft in zijne uitgave hier evenals elders, waar allet voorkomt, de lezing van het HS. veranderd.

4) Bewijsplaatsen vindt men bij Dr. Verwijs en Verdam, Mnl. Wdb I. 311.

[p. 200]

eindelijk na apocope der e ons al, dat trouwens reeds in 't mnl. voorkomt.

Zoo vindt men ook de t van 't Got. jainata (onz. van gene) terug in 't mnl. geent, Nat. Bl. IV 887, VII 993; Rijmb. 5750, 13757, 13770, 16331 enz., Sp. Hist. I⁴, 49 vs. 22; III⁷, 20 vs. 36; 21 vs. 20; Esopet 12 vs. 7; 20 vs. 5, 19; Velthem II 29 vs. 63; gent: Torec. 1668, met de bijvormen gont, Walew. 404, 424, 2433, 2467; Nat. Bl. VI 800, IX 546, 631; Rijmb. 4457; goent: Nat. Bl. X 305, en gint: Rijmb. 6684, 7013, 13079, 18861, 21488. Die laatste vorm verklaart onze linguaal in ginter of ginder en gindsch.

Door verwarring met het onderschikkende of, indien¹⁾, verloor het tegenstellend bijschikkend voegwoord de t, die er oorspr. bij behoorde. Het woord immers luidde in het mnl. niet alleen reeds of, maar ook nog oft en zelfs ofte, waarnaast, met overgang van f vóór t tot ch ook ochte, ocht, dat ook weêr de t kon verliezen en nog in 't Vlaamsch, Brabantsch en Limburgsch och luidt. Ons ofte, oft stemt het meest overeen met het Ags. ofdhe, Oudfriesch oftha, en is verder verwant met het Got. aith-thau, dat bestaat uit aith (of) en het voegwoord thau(h), Ohd. doh, Nhd. doch, Os. thôh, Eng. though, ons doch, waarnaast later de vorm toch met tot t verscherpte d in gebruik kwam²⁾.

In gif, vergif hebben wij een nieuw voorbeeld van apocope der t, die bij Kiliaen nog niet ontbreekt. Het woord is dan ook niets anders dan de letterlijke vertaling van het Grieksche dosis (δόσις), dat tot διδόναι (geven) staat als ons gift tot ons geven. Nu weet ieder, wat men in de geneeskunde onder eene dosis verstaat, en gemakkelijk ziet men in, hoe het begrip, eertijds door 't Lat. woord venijn (venenum) uitgedrukt, kon overgaan op den naam voor kleine hoeveelheden geneesmiddelen, die niet zelden vergiften waren. Tegengif is zoo ook de letterlijke vertaling van het Grieksche antidotum (ἀντίδοτον)³⁾.

In de minder beschaafde spreektaal is het weglaten van de t aan het einde der woorden lang niet ongewoon. Ik herinner alleen aan slech voor slecht, dat Hooft in zijn Warenar schrijft⁴⁾ als hij de Amsterdamsche volkstaal weêrgeeft, en vooral aan het weglaten der t in den tweeden persoon der werkwoorden, wanneer je of jij

1) Zie Bladz. 185.

2) Zie over oorsprong en verwantschap van of het Wdb. der Ned. taal.

3) Het is mij niet ontgaan, dat Dr. Van Helten, Noord en Zuid II bl. 42 vlg. ons woord gif verwant acht met het Hd. geifer (zeever, speeksel), doch ik vertrouw, dat hij ook zelf met het oog op het bekend gebruik van het woord dosis van die meening zal teruggekomen zijn.

4) Uitg. van Dr. M. de Vries bl. 56 regel 23; bl. 68 regel 12: slegh voor slechts.

[p. 201]

onmiddelijk volgt: heb je, ga je, sta jij, waarbij niemand de t laahooren, zelfs niet schrijft. Daar je enclitisch is, zouden wij mist schien van assimilatie moeten spreken, maar ook bij het niet enclitische jij doet zich hetzelfde verschijnsel voor. 't Is trouwens niet alleen eigen aan onze taal, maar ook reeds aan 't Ags., waar men vormen als cvedhe ge voor cvedhedh ge, fare ge voor faredh ge vindt¹⁾. Brederoo laat ook vaak de t weg, als gij volgt, en in 't spreken laten wij die bij 't imperf. zelfs weg als jij of je voorafgaat, m.a.w. wij stellen dan den derden persoon enkelvoud in plaats van den tweeden persoon meervoud en zeggen: je was voor je waart, je kwam voor je kwaamt, je hoorde voor je hoordet. Daar gij alleen in hoogst deftige spreektaal gebruikt wordt, voegen wij bij dien vorm van het pronomen steeds den grammaticalen vorm van 't werkwoord met t, maar eeuwen lang, van de 14de tot de 18de eeuw toe werd ook bij voorafgaand gij niet zelden in de schrijftaal de t weggelaten in het zwakke imperfectum. Voorbeelden uit het tweede boek van den Reinaert, uit geschriften van de 15de en 16de eeuw, uit Hooft, Vondel enz., vindt men door Dr. Van Helten aangehaald, evenals hij verwijst naar Moonen's Spraakkunst, waarin gij hoorde, woonde voor het enkelvoud zelfs als grammaticale vorm wordt opgegeven²⁾.

Aan 't eind der woorden wordt iedere medeklinker door den Nederlander over het algemeen klankloos uitgesproken, dus de b als p, de v als f, de g als ch, de z als s, de d als t. Vandaar dat niet alleen door ons nooit z of v, steeds s of f aan 't eind der woorden geschreven wordt, maar dat ook in het mnl., dat in zijne spelling veel meer de uitspraak weêrgeeft, nog bovendien meestal g en d aan het eind der woorden door ch en t wordt vervangen. Alzoo is de d als sluitletter phonetisch eene t, en apocope der d is dus hetzelfde als afkapping der t.

Zulk eene apocope is bij ons regel geworden in den derden persoon meervoud van het praesens ind., bv. zij leven, zij varen, nemen enz., waarvoor men in het Got. nog den vollen vorm liband, farand, nimand vindt. Zelfs hot Oudfrank. heeft, met spelling als in 't mnl., vormen als suerunt, macunt, tellunt, wonont, thihant, scêthunt, enz. Waarschijnlijk is hier de invloed van den eersten persoon meervoud

1) Zie Dr. Van Helten, Vondel's taal I. bl. 40 vlg.

2) Dr. Van Helten, Vondel's taal I bl. 41 vlg., die tevens eene verklaring van het verschijnsel geeft, maar, dunkt mij, wel in de eerste plaats had mogen wijzen op de moeilijkheid verbonden aan het uitspreken van det of tet, waarin de toonlooze klinker evengoed de oorzaak van het wegvallen der t kon worden, als hij dat werd van het wegvallen der n bij de op en uitgaande infinitieven en andere woordvormen in de Hollandsche spreektaal. Zou men zelfs niet als regel mogen aannemen, dat in het Hollandsch iedere klanklooze medeklinker (zooals de t is) moeilijk na eenen toonloozen klinker kan uitgesproken worden?

[p. 202]

op n (uit m), en van den eersten en derden persoon meervoud van het imperf., die ook in 't Oudfrank. op n uitging, beslissend geweest. Het Hd. heeft evenzoo de d (dáár t) afgeworpen; maar terwijl de geapocopeerde vorm reeds in het mnl. regel is, is hij in het Mhd. nog uitzondering, en zelfs nog heeft het Hd. de d bewaard in den derden persoon meerv. van 't ww. zijn: sie sind (Got. sind, Oudfrank. sint, Ohd. en Mhd. sint), naar analogie waarvan zelfs de eerste persoon de d heeft aangenomen, ofschoon het Mhd. nog meestal sîn heeft, zooals ook de juiste vorm is.

Het Os. behield ook de d, het Ags. de dh, het Oudfriesch de th, maar deze drie talen stieten daarvóór de n uit, en zoo vinden wij vormen als in 't Os. libbiad, farad, nimad, Ags. libbath of lifiath, farath, nimath, Oudfriesch libbath, farath, nimath, die geheel gelijk zijn aan de vormen van den tweeden persoon meervoud, zoodat zich daarnaar ook de eerste persoon meerv. richtte, die evenzoo de d (th) aannam en de n syncopeerde. Volkomen daarmeê in overeenstemming zijn nog de vormen van den eersten, tweeden en derden persoon meervoud van den tegenw. tijd aantoonende wijs in de Saksische gewesten van ons land. In de omstreken van Groenloo bv. zegt men nog wij, gij, zij lèft, vaart, nèmt¹⁾.

In de gewone spreektaal laat men niet zelden de d weg in den eersten persoon enkelvoud van die werkwoorden, wier stam op eene vloeiende consonant en d uitgaat, en zegt men dus ik vin, von, hiel voor ik vind, vond, hield. In de 17de eeuw gebeurde dat ook wel in de schrijftaal, doch liever dan aan apocope zou ik hier aan de assimilatie willen denken, die zich vertoonde bij vormen als vinnen (ook vijnen), hielen, enz., waaruit dan van zelf ook een enkelvoud vin, hiel werd afgeleid.

Apocope van d in op zich zelf staande gevallen heb ik ter nauwernood aangetroffen. Wij schijnen er alleen een voorbeeld van te hebben in het woord eek (azijn), indien men ten minste niet, zooals vaak gebeurt, den grondvorm daarvan ziet in edik, maar dien erkent in het Got. akeits, Os. ekid, Ags. eced (azijn), gegermaniseerden vorm van het Lat. acidum (zuur). Edik schijnt, evenals het Hd. essig (uit Ohd. ezzih, Mhd. ezzich), niet anders dan omzetting van ekid te zijn.

De n is in de schrijftaal dikwijls afgevallen, maar wordt in de spreektaal nog vaker weggelaten, wanneer eene toonlooze e voorafgaat. Het geheele Germaansch wierp reeds de m (of n) van den acc. sing. der subst., die de overige Indo-Germ. talen nog bezitten, af, evenals m (of n) van den genit. plur. der subst. en adj.; maar toch bleven er in het oudste Germaansch nog vrij wat n's over, die eerst sluitletter geworden waren nadat daarachter eene andere

1) Zie Dr. Kern, Taalgids VIII bl. 134.

[p. 203]

letter afgevallen was. Ook die n's nu zijn in het Nederlandsch voor een deel geapocopeerd.

Zooals bekend is, onderscheidt zich de zwakke verbuiging van de sterke doordat alle woorden, die er toe behoorden, oorspr. gevormd waren met den afleidingsuitgang an, waarachter dan verder de buigingsuitgangen gevoegd werden, maar waarin men al zeer vroeg ook zelf eenen buigingsuitgang kon gaan zien, omdat in den eersten naamval enkelvoud de n in alle Indo-Germ. talen, behalve het Grieksch, afviel. In het meervoud bleef die n in alle Germaansche talen, zelfs nog in de onze, bewaard, en in het enkelvoud ontbreekt die bij 't Got., Ohd., Ags. en Os. nergens anders dan in den vierden naamval van 't onzijdig geslacht; maar in 't Oudfrank. is ook in den vierden naamval enkelvoud van 't mannelijk geslacht die n reeds bijna geheel verdwenen, en het Nederl. is op dien weg voortgegaan. In het mnl. ontbreekt de n reeds geregeld in den acc. der drie geslachten. Alleen van heer vindt men nog wel eene enkele maal heeren. De datief der vrouwelijke woorden gaat in 't mnl. nog wel op n uit, maar bij de mannelijke en onzijdige woorden begint dat reeds uitzondering te worden, en in het tegenwoordig Nederl. is ook bij de vrouwelijke woorden niet alleen in den datief, maar zelfs in den genitief de n verdwenen; van de onzijdige woorden heeft alleen hart den genit. harten bewaard, en hoe gering het aantal mannelijke woorden is, dat den zwakken genitiefs-uitgang en behield, weet ieder. Het Oudfriesch is het Nederlandsch in afkapping der n reeds voor geweest, en is daarin zelfs nog verder gegaan. In het geheele enkelvoud van alle geslachten toch ontbreekt de n op enkele uitzonderingen na overal.

Trouwens het Friesch is over het algemeen afkeerig van de slot-n. Het Oudfriesch mist die reeds in den infinitief van alle werkwoorden, zelfs van die, wier stam op eenen klinker eindigt. Dat nu is in de Nederlandsche schrijftaal wel niet gebeurd, maar in de Hollandsche spreektaal wordt toch de n van den uitgang en bij den infinitief, en bovendien ook overal elders weggelaten, bv. bij eigen (mnl. eighijn), verscheiden, verheven, enz., in de 17de eeuw ook nog zonder n geschreven, bv. door Hooft en Vondel; en zelfs bij den toonloozen vorm van het bezittelijk voornw. mijn, waarvoor men niet alleen men, maar ook me zegt, evenals het onbepaald voornw. men dikwijls als me wordt uitgesproken, ja zelfs als me vroeger wel geschreven werd, en als mi, bv. St. Christina vs. 852, Playerwater vs. 44.

In de spreektaal apocopeert men gewoonlijk ook de n van de stoff. bijvnww. die in het mnl. nog den uitgang ijn bezaten, welke eerst op het eind der middeleeuwen toonloos is geworden evenals in het Ags. en Oudfriesch. In de 17de eeuw bestond er veel kans, dat ook in de schrijftaal de n der stoffelijke adj. zou zijn afgeval-

[p. 204]

len, want niet alleen ontbreekt zij in den Statenbijbel somtijds, maar ook tamelijk dikwijls bij Hooft en Vondel¹⁾. Ook bij Huygens vindt men gulde (Voorhout vs. 305, Hofwijck vs. 1082, Zedepr.: Een rijcke vrijster vs. 5, Een comediant vs. 14, Een algemeen poëet vs. 36, Een matroos vs. 16), goude (Zedepr.: Een Alchymist vs. 28), ysre (Cost. Mal vs. 168, Zedepr.: Een gemeen soldaat vs. 1, Korenbl. I bl. 453), stale (Zedepr.: Een gemeen soldaat vs. 49, Een Alchymist vs. 34), steene (Hofwijck vs. 1101, Korenbl. I bl. 556). Indien de Spraakkunst van Moonen meer gezag had gehad, zouden de stoffelijke adj. bij een vrouwelijk subst. voor goed de n verloren hebben.

Wel heeft het verkleinwoordje je, ondanks het protest van Bilderdijk, die n verloren, terwijl ken en ke (uit een ouder kijn) reeds in vroeger tijd, bv. door Vondel, naast elkaar gebruikt worden. Je komt zonder n in de 18de eeuw reeds algemeen voor. In de 17de eeuw worden de vormen je en jen naast elkaar gebruikt, bv. door Vondel²⁾ en door Huygens, doch in de eerste helft der 17de eeuw heeft Huygens naast jen en je ook nog andere vormen, namelijk gien en gie³⁾. Gaan wij bv. zijn Voorhout na (in de oudste uitgaaf), dan vinden wij daarin bv. vs. 204 schuytgien, vs. 282 crekeltgien, vs. 284 quackeltgien, vs. 521 sletgien, vs. 590 deurtgien, waar de n misschien achtergevoegd zou kunnen schijnen om hiaat te vermijden; doch dat kan niet het geval zijn met vs. 199 bockgien, vs. 207 vruchtgien, vs. 531 knechgien, vs. 569 Dirckgien, vs. 701 blaetgien. In het meervoud schrijft Huygens: vs. 205 botgiens, vs. 221 spruytgiens, vs. 249 blaerdtgiens, vs. 250 haertgiens, vs. 393 en 500 meysgiens (elders meyskens), vs. 501 caeckgiens, vs. 503 lipgiens, vs. 504 mondtgiens, vs. 553 blaetgiens. Daarnaast komen voor: vs. 12 tuyntgie, vs. 330, 338 deurtgie, vs. 548 cloekgie, vs. 561 Tryntgie, vs. 573 mutsgie, vs. 578 Troosgie, vs. 585 Agnietgie, vs. 586 hartgie, vs. 587 liedtgie, vs. 593 banckgie, vs. 599 wagentgie, vs. 601 boompgie, vs. 603 oompgie, en eenmaal, vs. 572 woortgies. Uit rijmen als vs. 593 banckgie op ick bedanckje blijkt, dat gie als gje werd uitgesproken. Bij Hooft vindt men meermalen den uitgang gen, bv. hartgen, enz.

Daar men nu in het mnl. uitsluitend en nog in het Vlaamsch

1) Zie tal van voorbeelden bij B. Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtkunde II bl. 331-338; Kluit op Hoogstraten's Geslachtlijst, Amst. 1783 bl. 225-228 en Dr. van Helten, Vondel's taal I bl. 106.

2) Zie Dr. Van Helten, Vondel's taal I bl. 71.

3) Het laatste is nog op vele plaatsen in West-Vlaanderen in gebruik, waar tegenwoordig overigens je en ke gebruikt worden, doch bijna alleen ke tusschen Schelde en Leie, volgens J. Vercouillie, Onze Volkstaal II bl. 21 vlg.

[p. 205]

veelal (doch dáár nu met geapocopeerde n) den uitgang ken aantreft, heeft het er den schijn van, alsof je uit gje, gjen, dat weêr uit gen en dat laatste eindelijk uit ken is verbasterd, zoodat de n dan moet gehouden worden voor een wezenlijk bestanddeel van het woordje. Zoo is dan ook alleen de meervouds-s te verklaren, die anders achter geen enkel echt Nederlandsch woord, dat op eene toonlooze e uitgaat, gevoegd wordt. Onwaarschijnlijk is het echter ook niet, dat de uitgang je overeenstemt met een anderen verkleiningsuitgang, die reeds in het oudste Germaansch de n verloren had, en wel denzelfden uitgang, die nu in 't plat Hollandsch i of ie luidt, evenals in het Zwitsersch en Schotsch, maar nog met n in het Groningsch ien (bv. in handien, mondien) voortleeft. In dien uitgang i, ie of je ziet Dr. Kern¹⁾ op het voetspoor van Jacob Grimm²⁾ den uitgang io van verscheidene Oud-Germaansche eigennamen, zooals Brinio, Hucdio, Liffio, enz., die als an-stam moet opgevat worden, dus met n in alle verbogen naamvallen, beantwoordend aan den Griekschen uitgang ιον. Het komt mij voor, dat de meening van Grimm en Dr. Kern aangaande den oorsprong van het verkleinwoordje je zeer goed met de eerst geopperde verklaring te vereenigen is. Toen io tot ie en vervolgens tot je in het Hollandsch was overgegaan, zal het samengevallen zijn met jen, dat uit gjen, gen ontstaan was, dus uit de verbastering van het Vlaamsche en Brabantsche ken; en alzoo zullen de oorspr. zeer verschillende verkleinwoordjes, op de slot-n na aan elkaar gelijk geworden, ook in het bewaren, afwerpen en aannemen van die n invloed op elkaar geoefend hebben.

Voor zoover ik heb kunnen nagaan is de n maar bij één subst. in den nomin. verdwenen, waarschijnlijk omdat men er eenen zwak verbogen naamval in zag, namelijk bij raaf, Ohd. hraban, Oudnoorsch hrafn, Ags. hräfn, dat in het mnl. nog raven luidt, bv. Nat. Bl. III 859 vlg., 893, 911, 920, 923, 927, 929, 933, 939; Sp. Hist. I¹, 14 vs. 1; Reinaert I 18, 1860, 2793; Walew. 9689.

Slechts één geval van apocope der r wensch ik te vermelden, namelijk hetgeen zich bij de pronominale verbuiging der adjectieven heeft voorgedaan in den genitief en datief. sing. van het vrouwelijk en in den genitief plur. van alle geslachten. In het Oudfrank. was de uitgang dier naamvallen ero, in het mnl. niet zelden nog ere, maar reeds veel vaker bij op l, n of r eindigende woorden, na syncope der e, re, en bij andere woorden, na apocope der e, er. Reeds in de 16de eeuw begint die r te verdwijnen; in de 17de eeuw vindt men er bij Hooft, Huygens, Vondel e.a. nog vrij wat

1) Zie Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode II bl. 104-109.

2) Zie J. Grimm, Deutsche Grammatik III p. 683 vlg.

[p. 206]

voorbeelden van naast een grooter aantal geapocopeerde vormen; maar langzamerhand verdwijnt die r geheel, en tegenwoordig komt zij nog maar alleen in staande uitdrukkingen voor, zooals, met voorzetsels, die den datief regeerden, in lichter laaie, in aller ijl, op heeter daad, met luider stemme, van goeder hand, van liever lede, van ganscher harte (te onrechte vrouwelijk), te dezer stede, te goeder trouw, ter goeder ure (vroeger vrouwelijk), te gelijker, gelegener of gezetter tijd (vroeger vrouwelijk); absolute genitieven of datieven, nu bijwoorden of bijwoordelijke uitdrukkingen: allerwegen, halverwegen, eenigermate, langzamerhand, gewapender hand, ouder gewoonte, vragender wijs, vergelijkender wijs, toevalliger wijs, onverrichter zake; als gewone genitief: zaliger gedachtenis, goedertieren, allerlei, velerhande, die zoo goed als adj. geworden zijn, evenals de van ouder, nieuwer wet gevormde adj. ouderwetsch, nieuwerwetsch.

Heeft bij den uitgang ere, apocope der r eerst kunnen plaats hebben nadat de toonlooze e op het einde was weggevallen, de e is verder in zoovele gevallen en bij zoovele woorden afgesleten, dat het getal woorden, die de e bewaarden of nooit bezaten, betrekkelijk gering mag genoemd worden. De apocope der e is echter niet eene uitsluitend Nederlandsche eigenaardigheid; 't is integendeel de consequentie van een merkwaardig verschijnsel, dat zich reeds vóór overouden tijd in het Germaansch openbaart, en er toe bijdraagt om het Germaansch van de overige Indo-Germaansche talen kenmerkend te onderscheiden. Ik bedoel het terugtrekken van het accent op de stamlettergreep en, als gevolg daarvan, het verminken of zelfs uitstooten en afkappen van de klinkers der laatste lettergreep. Scherer formuleert dit zoogenoemde ‘vocalische Auslautsgesetz’ op de volgende wijze: ‘Het Germaansch heeft eenen afkeer van i en a als laatsten klinker van een woord; vandaar dat de enkelvoudige korte i en a spoorloos uit de slotlettergreep verdwijnen en âi, ai, ii (î) in â, a, i overgaan en later ook áa tot â, â tot a verkort wordt’¹⁾. In het Gotisch zelfs waren dus de slotlettergrepen reeds zeer verminkt; het Oudfrankisch en Oudsaksisch ging daarmeê verder, en bij de vestiging van het Dietsch was reeds, op enkele uitzonderingen na, iedere klinker in eene toonlooze eindlettergreep tot e overgegaan. In den loop der geschiedenis van het Nederlandsch nu verdwenen ook zelfs die e's grootendeels. In het mnl. vindt men er nog veel meer dan in de tegenwoordige taal, al ontbreken dan ook geapocopeerde vormen in de handschriften niet; maar daar zij in het rijm slechts zelden

1) Zie W. Scherer, Zur Geschichte der Deutschen Sprache, 2te Aufl. Berlin 1878 p. 208.

[p. 207]

voorkomen, vermoedt Dr. Franck¹⁾, dat ten minste Maerlant ‘eene toonlooze e onmiddelijk achter eene lettergreep met den hoofdtoon nog niet apocopeerde.’

Bij de vervoeging der werkwoorden treffen wij in onze taal die apocope vooreerst aan in den eersten persoon enkelvoud tegenw. tijd, aantoonende wijs. Heeft het mnl. nog vormen als ik neme (Got. nima), ik geneze (Got. nasja), ik koope (Got. kaupo), tegenwoordig zijn neem, genees, koop enz. de eenige vormen, die zelfs reeds in de aanvoegende wijs doordringen. Vormen als zegge, verzoeke, verblijve zijn taalantiquiteiten.

Verder ging in 't mnl. het enkelvoud der gebiedende wijs bij de zwakke vervoeging nog op e uit: heele (Got. hailei, Oudfrank. heile), neige (Got. hnaivei, Oudfrank. neige), bekeere (Oudfrank. bekêre), verdelge (Oudfrank. fardiligo), enz., waarbij men ook die werkwoorden kan voegen, welke den praesensstam met j versterkt hebben, maar in de andere hoofdvormen sterk vervoegd worden, namelijk bidden, liggen, zitten, scheren, zweren, heffen, scheppen, waarvan men in 't Oudfrank. imperatieven als bidde, heve of hevi vindt. Toch vertoont ook reeds het mnl. geapocopeerde vormen, zelfs met verkorting van den klinker, zooals mac, clach, jach, vrach en vach (van vagen)²⁾, terwijl in onze taal alleen gelieve de e heeft behouden.

De e van den eersten en derden persoon enkelvoud van het imperf. der zwakke vervoeging heeft zich gehandhaafd, behalve bij een twaalftal onregelmatige werkwoorden, die in het mnl. evenwel de e nog bewaard hadden, namelijk: bracht (Got., Os., Oudfrank. brahta), dacht (Got., Os., Oudfrank. thahta), docht (Got., Os. thûhta), wrocht (Got. vaurhta, Os. warahta', warhta), zocht (Got. sokida, Os. sôhta of suohta), kocht (Got. kaupoda), mocht (Got. mahta, Os. mahta, mohta), kost (Os. konsta), moest (Got., Os. môsta), wist (Got., Os. wissa, Oudfrank. wista), dorst (Got. daursta, Os. dorsta) en deed, mnl. dede (Os. en Oudfrank. deda).

Bij de substantiva heeft apocope der e op groote schaal plaats gehad. Klimmen wij niet hooger dan het Oudfrank. of het daarmeê in dezen nog tamelijk nauwkeurig overeenstemmend middelneder-

1) Dr. Franck, Alexander-uitgave, Inl. bl. LXXXIII en Zeitschrift für D. Alterth. XXVI p. 382 vlgg. Ongaarne evenwel zou ik met Dr Franck in alle uitgaven de geapocopeerde vormen stilzwijgend willen verbeteren: men kan dat desverkiezende evengoed stilzwijgend onder het lezen doen. Het kan nooit in het belang der wetenschap zijn, wanneer men door zijne uitgave anderen bemoeilijkt in het toetsen van een schijnbaar juisten, maar toch niet strikt bewezen regel, die immers bij nader onderzoek althans gewijzigd zou kunnen worden, ware het ook slechts voor enkele woorden.

2) Zie Dr. A. de Jager, Verscheidenheden, bl. 195-208.

[p. 208]

landsch op, dan vinden wij in den eersten en vierden naamval enkelvoud de e (of den klinker, waaruit zij ontstond) nog achter de mannelijke jastammen, bv. in 't Oudfrank. en mnl. helpere, bescirmere, solre, en de mannelijke ustammen met korten wortelklinker, bv. sone, vrede (het eenige, dat de e behield), enz. Ook de onzijdige ja-stammen, o.a. die welke in 't Oudfrank. op nussi eindigden, hadden in 't mnl. nog de e, evenals de vrouwelijke a- en ja-stammen, die haar nog het langst, ten deele zelfs tot op dezen tijd toe altijd of alleen in hoogeren stijl behielden. De zwak verbogen woorden van alle geslachten gingen in 't mnl. nog meest op e uit, tegenwoordig, behalve eenige vrouwelijke woorden, nog slechts enkele mannelijke persoonsnamen: bode, getuige, enz.

In den tweeden naamval enkelvoud gingen alle vrouwelijke vocaalstammen in 't Oudfrank. op eenen klinker uit, behoudens de s der i-stammen, die in 't Os. regel, maar in 't Oudfrank. uitzondering is, terwijl in het Nederlandsch zich de vrouwelijke genitief naar den nomin. richtte.

De derde naamval enkelvoud der vocaal-stammen ging in alle geslachten op eenen klinker uit, doch doet dat nu alleen als de e in den nomin. bewaard is, behalve in enkele vaste uitdrukkingen, als heden ten dage, achter wege, bij monde, van noode, in gemoede, te velde, ten huize, uit hoofde, ter ruste, ter helle, enz. Aan de geapocopeerde e herinneren ook vormen als vandaag (d.i. van dage), scheep gaan (d.i. schepe gaan), Bloemendaal, Rozendaal (d.i. Bloemendale, Rozendale, als nomin. gebruikte datieven).

De sterke meervoudsuitgang van eersten, tweeden en vierden naamval was in 't Oudfrank. in alle geslachten een klinker, in 't mnl. eene e, behalve natuurlijk bij de onzijdige meerlettergrepige a-stammen en de éénlettergrepige met langen wortelklinker, die den meervoudsuitgang a reeds veel vroeger verloren hadden. Van apocope kan hier geene sprake wezen, omdat al die woorden, zoo zij niet de Oudsaksische of Fransche s aannamen, tot de zwakke verbuiging overgingen. Slechts een paar uitdrukkingen vertoonen een spoor van den sterken meervoudsuitgang in geapocopeerden vorm, namelijk daag (Oudfrank. daga) voor dage, in veertien daag; slaag voor slage, in een pak slaag, en voet voor voete (Oudfrank. fuoti, Os. fôti), in onder de voet, dat men reeds, en wel als rijmwoord op overmoet, dus blijkbaar volgens de bedoeling van Boendale zelf, aantrett Lsp. I 41 vs. 120.

De zwakke meervoudsuitgang was in alle naamvallen, in alle geslachten en, behalve in den genitief, waar hij ene (Oudfrank. ono, ano), moest luiden, en waar dus ook eene e geapocopeerd is.

Aangaande de adjectiva wensch ik slechts de opmerking te maken, dat bij die welke reeds in den nomin. op en uitgaan, zooals verheven, tevreden en de stoffelijke als gouden, zilveren, be-

[p. 209]

nevens de comparatieven, de buigingsuitgang tegenwoordig niet zelden wordt weggelaten. In het spreken doet men dat ook bij een, geen en de bezittelijke voornww. Sommigen laten ook zelfs in het schrijven daarbij den uitgang e weg, doch het komt mij voor, dat die apocope op geenen enkelen grond te verdedigen is; immers waar zou het eind zijn, als men alles in het schrijven wilde weglaten, wat men in het spreken verwaarloost. Het weglaten der e van vele heeft, met het vervangen van den deelingsgenitief door den accusatief, er toe bijgedragen, om het woord, dat evenals het Got., Ohd. en Os. filu een subst. was, en in het mnl. nog steeds met eenen er van afhangenden genitief verbonden voorkomt¹⁾, tot een adjectief te maken, althans voor het taalgevoel van de meeste Nederlanders, blijkens den adjectievischen genitiefsvorm veler, die zich zelfs in velerhande, velerlei heeft vastgezet.

Behalve gaarne, noode en spade hebben alle bijwoorden de e geapocopeerd, die oorspr. het noodzakelijk kenteeken der van naamwoorden gevormde bijwoorden was, en in het Oud-Germ. onder den volleren vorm o (of a) wordt aangetroffen. In het mnl. ontbreekt de e (waartoe de o in het Ags. ook reeds verzwakt was) maar zelden: men leest er geregeld sere, langhe, harde enz.; zoo ook namelike, gemeenlike, eerlike en alle andere op like uitgaande bijwoorden. Die op linge, als nieuwelinge, en op kine, als stillekine, hebben later de s aangenomen.

Zelfs heeft een nu als voegwoord gebruikt bijwoord de slot-e verloren, ofschoon die een noodzakelijk bestanddeel was van het tweede en voornaamste der beide leden, waaruit het woord was samengesteld: ik bedoel als, dat in het mnl. nog vaak alse, en zelfs nog somtijds also luidt, en niet anders is, dan het door al versterkte zoo. Voor ‘als aanzienlijke lieden gewoon zijn’ zeide men in het mnl. nog: ‘also hoge liede plegen’ (Walew. vs. 46). Ook als bijwoord begon in het mnl. het veeltijds tot alse verzwakte also reeds in geapocopeerden vorm gebruikt te worden; doch de zucht om voor voegwoord en bijwoord twee afzonderlijke woorden te hebben, heeft het Nnl. tot het handhaven van alzoo als bijwoord geleid. Het Engelsch verminkte het woord nog meer: van het Ags ealswâ bleef niet meer over dan as, een vorm die ook in de Nederlandsche spreektaal lang niet ongewoon is.

De met voorzetsels verwante bijwoorden deelden in het algemeene lot, zooals ave, dat reeds in het mnl. zeer dikwijls onder den vorm af voorkomt, en evenzoo de werkelijke voorzetsels. Toch luidde in het mnl. aan nog vaak ane (Got., Ohd. ana); voor was eertijds vore (Ohd. fora, furi), door was dore, om was omme, ombe, enz. Het langst hield de samengestelde vorm tote stand, doch ten laatste

1) Zie Dr. Kern, Taalgids I bl. 83-87.

[p. 210]

werd ook die, en wel met verkorting van den klinker, geapocopeerd.

Eene geheele lettergreep schijnt geapocopeerd bij aalmoes, doch eigenlijk viel alleen de e weg van aalmoese (Lanc. II 24397), dat zelf door assimilatie uit aalmoesne, aalmoesene (Rijmb. 15846, 15964; Sp. Hist. III⁷, 60 vs. 40; 62 vs. 85; III⁸, 10 vs. 35; Lanc. III 8984, 10742) ontstaan was, en in 't Os. alamôsna, Ohd. alamuosna, doch daar ook reeds alamuosa, en in 't Ags. älmysse luidt. Door het Lat. eleemosyna heen is het als kerkwoord uit het Grieksch overgenomen, waar ἐλεημοσύνη oorspr. medelijden, vervolgens ook gift uit medelijden beteekent. In de afleiding aalmoezenier is de oudere vorm nog te herkennen.

Hetzelfde kan plaats gehad hebben bij els (priem). Ook dáár kan de e van een uit elsne geassimileerd elsse weggevallen zijn; althans Kiliaen geeft nog den vorm elsene op naast alsene, dat men ook bij Joh. Ypermans vindt; maar het Ohd. kent ook den vorm alunsa, alansa (afleiding van Ohd. ala, Mhd. ale, Oudnoorsch alr, Ags. ael, âwl, Eng. awl), zoodat ook een uit *alinsa gevormd elnse, geassimileerd tot else in onze taal denkbaar is.

Ten slotte behoort hierbij nog het woord taf, verkorting van tafta of taffeta, bij Kiliaen als taffetaf opgegeven, en overgenomen uit het Perzisch, waarin tâftah het verleden deelwoord is van een werkwoord, dat weven beteekent¹⁾.

1) Zie Dr. R Dozy, Oosterlingen bl. 91.

Assimilatie op Gelijkmaking.

Wilden wij, zooals niet zelden en ook niet te onrechte gebeurt, het begrip assimilatie in den ruimsten zin opvatten, en er iedere klankverandering waarbij zich de eene klank naar den anderen heeft gewijzigd, onder verstaan, dan zouden wij een geheel boekdeel alleen over dit onderwerp te schrijven hebben, waarin het grootste gedeelte der klankleer zou moeten behandeld worden. Vooreerst toch zouden de verschillende soorten van vocalische assimilatie moeten beschouwd worden, in de eerste plaats de umlaut of, voor onze taal, verandering van a in e onder den invloed eener volgende i of j, zooals in bes uit basi, bed uit badi, heffen uit hafjan, ezel uit asil(us), heer uit hari, ketel uit katils, enz. enz. De umlaut toch is, zooals Scherer terecht in overeenstemming met Wahlenberg²⁾ nadrukkelijk heeft betoogd³⁾, niet alleen ontstaan door den invloed eener i of j in de volgende lettergreep, maar ook door de, door die i veroorzaakte, mouilleering van de tusschen a en i geplaatste

2) Wahlenberg, Ueber Einwirkung der Vocale auf Vocale, Sigmaringen 1855, p. 19.

3) W. Scherer, Zur Geschichte der Deutschen Sprache, 2te Aufl. Berlin 1878 p. 72-75.

[p. 211]

consonant, waardoor de i of j zoowel vóór als na dien medeklinker gehoord werd. Zoo werd de n in mannisk gemouilleerd, en klonk het woord dus als majnjsk, waaruit mensch ontstond zoodra de j uit de tweede lettergreep verdween of in eene toonlooze letter overging¹⁾.

Andere vocalische assimilaties, zooals overgangen van twee korte klinkers in éénen langen, bv. van ai in scherpvolkomen e, wensch ik hier evenmin te behandelen als de breede rij van gedeeltelijke assimilaties der medeklinkers, waarvan ik slechts een paar voorbeelden zal aanhalen.

Zoo doen de tongletters gaarne de voorafgaande m in de verwante vloeiende, de n, overgaan, en omgekeerd de lipletters de voorafgaande n in de m. Vandaar wandaad uit wamdaad (Os. wamdâd, Ags. vamdaed), samenstelling van daad met het bij ons verdwenen adj. wam (boos, slecht), dat in Os. en Ags. nog voorkomt. Vandaar Vlaanderen, dat. plur. van Vlaander, samengesteld uit Vlaam (later Vlaming) en het locatief- of ablatief suffix der (Got. thar of thra, Lat. tra(d) in extra, intra, ultra). Vandaar in lateren tijd kantoor uit het Fransche comptoir en, met uitstooting van d of g achter de n, ambacht uit andbacht, aamborstig uit angborstig, Lombard uit Longbard, enz. enz.

Wederkeerige assimilatie vertoont stem, stemme uit stevene, dat o.a. nog voorkomt Walew. 3537. De tusschenvorm stemne vindt men in 't Ohd. stimna, Os. stemna en stemnia, Ags. stemn, maar die laatste taal heeft ook nog stefna, evenals het Got., waar het woord stibna (b = v) luidt.

Tot dezelfde rubriek behooren assimilaties als van dj tot tt, van gj tot kk en van vj of uj tot bb; vgl. beschutten uit *beschudjen (mnl. bescudden), betten uit *badjen naast baden; bukken naast buigen, hikken naast hijgen, nikken naast nijgen, wikken naast wegen, hek naast heg, haag, jakkeren naast jagen; bibberen naast beven, stribbelen naast streven (mnl. ook striven), dribbelen naast drijven, kibbelen naast kijven, hebben naast hevet, heeft, webbe naast weven, snebbe naast snavel, krabbe naast krevet, kreeft, drabbe naast drave, draf, zwabber naast zweven; krabben naast krauwen, knabbelen naast knauwen, kabbelen naast kauwen.

Zulke gedeeltelijke of wederkeerige assimilaties laat ik nu verder rusten, om mij uitsluitend te bepalen tot de assimilatie in den let-

1) Zoo zegt ook Eduard Sievers, Grundzüge der Phonetik, Leipzig 1881 p. 210, dat de umlauten ‘Mouillirung oder Labialisirung des oder der zwischen dem umzulautenden Vocal und dem i, u der Endung liegenden Consonanten voraussetzen.’ ‘In diesem Falle’ gaat hij verder, ‘tritt nämlich der Vocal der Stammsilbe in unmittelbaren Contact mit den ihm widerstreitenden Elementen der i-und u-Stellung, die in dem Consonanten enthalten sind, und damit beginnt wieder die reciproke Ausgleichung.’

[p. 212]

terlijken zin des woords, namelijk de gelijkmaking van eenen medeklinker aan den voorafgaanden of volgenden. Maakt eene consonant eene volgende aan zich gelijk, dan heet dat progressieve, maakt zij daarentegen eene voorafgaande aan zich gelijk, dan noemt men dat regressieve assimilatie.

Laten wij beginnen met de voorbeelden van progressieve assimilatie in onze taal.

Assimilatie van mb tot mm, gewoonlijk na a of o, vinden wij in:

Dom uit domme voor dombe, dat echter in 't mnl. niet schijnt voor te komen. Wel heeft men er den geassimileerden vorm en tevens den vorm domp, waarin de b, door apocope der e sluitletter geworden, in de verwante klanklooze slagconsonant overging, bv. Sp. Hist. I^3 45 vs. 46; ook dompelijc, Torec 960; Martijn I 922; Brab. Yeesten V 477; en dompheit, Walew. 2423; Moriaen 1389; Lanc. III 19002; Torec 2463; Rijmb. 81, 31115; Sp. Hist. III^5, 11 vs. 56; Rose 3082, 3153. In het Got. luidt het woord dumbs, Ags. en Eng. dumb, Mhd. tump. Nauw verwant er meê, maar zonder nasaleering, zijn doof en dof.

Emmer, uit ember voor eember met gedeeltelijke assimilatie uit eenber van één en ber (wortel bar = dragen), dus een vat, dat men niet aan twee ooren, maar aan één hengsel draagt; vgl. Ohd. einpar, eimpar, eimber, Mhd. einber, eimber, Os. êmber, Ags. âmber^1). Ook met ééne m en oorspr. vocaal in de eerste lettergreep: eemer (o.a. bij Vondel, Van Lennep I bl. 211, III bl. 283, XI bl. 235, XII bl. 17), evenals 't Hd. eimer.

Hommel uit hombel, Eng. humble bee, Ohd. humbal, Mhd. humbel, doch ook reeds zooals in 't Nhd. hummel. De Germ. wortel schijnt hu, hiu te zijn, vanwaar ook honing, eene afleiding van een woord voor bijenkorf, dat in 't Ags. hîve, Eng. hive luidt, vanwaar Ags. hûnig uit *hîvenig, Eng. honey.

Kam voor kamb, Ohd. champ, Mhd. kamp, Ags. camb, Eng. comb. De hoogere afleiding wijst op getand werktuig als grondbeteekenis. Grimm zocht die in 't Ags. cumbol, Oudnoorsch kumbl, helmteeken, helmkam; doch dat schijnt er eene afleiding in engere beteekenis van te zijn.

Klimmen uit klimben, Ohd. en Ags. climban, Eng. to climb. Hetzelfde woord, maar zonder nasaleering, is kliven, dat in 't mnl. klimmen beteekent, bv. Alex. VI 200; Heiml. 1712; Rijmb. 1994, 2445, 6429; St. Franc. 3076, 7708, 8528; Sp. Hist. I^5, 74 vs. 43; Mnlp I 2942. Het beteekent oorspr. wortel vatten, groeien,

1) Zie Grimm, D. Wörterb. III 111, die uit het bestaan van den naam voor een ander vat, Ohd. zuiber, het bewijs put, dat het woord echt Germaansch is en niet eene verbastering van 't Lat. amphora (kruik), zooals men zou kunnen vermoeden.

[p. 213]

zooals nog uit ons beklijven blijkt. Bijvorm is kleven, dat in 't mnl. ook de beteekenis van klimmen heeft, Lsp. I 4 vs. 25; Melibeus 1095. Kiliaen teekent ook klever en kleverboom als benaming voor de klimop aan, evenals klijf, dat ook door Vondel voor klimop gebruikt wordt (V. Lennep VIII bl. 174 vs. 18). 't Ohd. heeft clîban, Mhd. klîben, Os. klîbhan, Ags. clîfan (kleven), Oudnoordsch klîfa (klimmen)^1).

Kom uit komme voor kombe, Ags. cumb, overgenomen uit het Gr. ϰύμβος, ϰύμβη (kymbe), beker, pot, Skr. kumbha, waterkruik. 't Werd ook in overdrachtelijken zin door de Grieken voor hoofd gebruikt en komt ook zonder nasaal voor als ϰύβας (urn), ϰμβή, ϰυφή (hoofd). Dat het Lat. cupa (Fransch cuve) met den bijvorm cuppa (Fransch coupe), hetzelfde woord is, mogen we ondanks verschil van p en b gerust aannemen; en dus hebben wij ook den niet genasaleerden vorm van het woord overgenomen in twee gedaanten, die van kuip en die van kop voor kup (Eng. cup), in de driedubbele beteekenis van kommetje om uit te drinken, inhoudsmaat en hoofd.

Krom uit kromme voor krombe, Ohd. chrump, Mhd. krump, Ags. en Os. crumb. Ook in 't mnl. vindt men nog crombe, Moriaen 1076 en cromp, Van den Levene Ons Heren 686, 844.

Lam voor lamb, Got. lamb, Ohd. lamb, Mhd. lamp, Ags., Eng. en Os. lamb. Ook in 't mnl. vindt men nog lamb, Lanc. III 14808 en lamp, Van den Lev. O. Heren 2351, 3057, 3166.

Lommer voor lomber^2).

Om uit omme voor ombe, dat men o.a. vindt: Torec 3662, Moriaen 283, 4187; zoo ook hier- en daer-ombe, Torec 47, 87, 1536, 1541, 2130, 2211, 2448, 3248; Moriaen 788, 1199, 3602; waerombe: Lanc. III 11349; alombe: Moriaen 1075. 't Luidt in 't Ohd. umbi, umpi, Mhd. umbe, Ags. ymbe, Os. umbi, Oudfrank. umbi, umbe, en is hetzelfde woord als het Skr. ambhi, Gr. ἀμφί en Lat. amb, o.a. in ambire, ambages. De niet genasaleerde vorm luidde Skr. abhi, Lat. ob, Hd. ob (wegens) en mnl. ob in de bekende uitdrukking ob anderside (aan de andere zijde), met den bijvorm banderside (d.i. be-ander side). Bijvorm met p was Skr. api, Gr. ἐπί, Got. af, Ags. en Os. of (af), ook in 't mnl. of ander side (Walew. 11097)^3). Over den Germaanschen

1) Wanneer R. Hildebrand, D. Wörterb. V 1167, twee oorspr. stammen klimb en klimm naast elkaar aanneemt, omdat reeds zeer vroeg vormen zonder b voorkomen, denkt hij blijkbaar niet aan den bijvorm klif.

2) Zie Bladz. 177.

3) Zie Dr. Kern, Taalk. Bijdr. I bl. 201 vlg. en Dr. J. Beckering Vinckers en Dr. M. de Vries, Tijdschrift voor Ned. Taal- en Lett. II bl. 11-18, 75-77.

[p. 214]

bijvorm met aphaeresis der a spraken wij reeds.^1).

Schram vermoedelijk uit schramme voor schrambe, waarvan ik echter het voormalig bestaan niet kan bewijzen, doch dat ik opmaak uit den door Kiliaen opgegeven bijvorm schrabbe, die uit *schravja ontstaan moet zijn, en van denzelfden stam is als het mnl. werkwoord scraven, d.i. krabben. Schrambe zou dus staan tot scraven als dombe tot doove, klimben tot cliven en ombe tot ob en of.

Stom uit stomme voor stombe, dat men o.a. vindt Lanc. II 41570, waarnaast stomp in dezelfde beteekenis: Leven van Jezus cap. 2, 77, 114. Zoo heeft ook het Mhd. stump; maar 't Os. kent alleen stum. Vgl. Skr. stumbh (stupefacere). Het adj. stomp (bot) en het subst. stomp (afgeknot lichaam) verwarre men er niet meê.

Zwam uit zwamb, blijkens Ohd. en Mhd. swamp. Kiliaen kent alleen swamme.

Op dezelfde wijze, vermoed ik, moet ook het woord ham, dat wij alleen in de samenstelling inham bezitten, uit hambe verklaard worden. Dr. Verdam ziet er beeldspraak in en zegt: ‘het woord ham in inham is hetzelfde woord als ham (mv. mnl. hamen), d.i. achterschenkel, bil, en vervolgens ronding, bocht’²⁾; doch die gissing bevredigt mij, vooral om de beteekenis, niet. Veeleer zou ik gelooven, dat een hamb, waarvan het bestaan trouwens niet door mij kan aangewezen worden, de genasaleerde vorm is van *hav = zee, Oudnoorsch haf, Ags. heaf, häf, vanwaar Oudnoorsch höfn, Deensch havn, Zweedsch hamn, Ags. häfene, Mhd. habene, Nhd. hafen, ons haven. 't Is echter ook mogelijk, dat (in)ham staat tot haven als stem tot steven.

In het mnl. assimileerde mb nog tot mm bij ammer, dat wij o.a. Nat. Bl. VIII 678 en Sp. Hist. I¹, 24 vs. 31 en later bij Vondel, Herschepp. X vs. 359 vinden. Daar het Arabische woord anbar is, behoort de b in amber, dat oorspr. alleen eene welriekende harsstof beteekende en in dien zin gewoonlijk grijze amber of ambergrijs werd genoemd, maar later ook, als witte amber, voor sperma ceti, als gele amber, voor barnsteen werd gebruikt.

Zoo assimileerde in 't mnl. ook ambtman (rechtsambtenaar), na 't uitvallen van de t, tot amman (Heelu 4554; Velthem IV 43 vs. 52, VI 3 vs. 13; 7 vs. 69), en evenzoo ammanie, ammanrie, synoniemen van ammanscap voor ambmanschap (Brab. Yeesten VII 10874) en van ammet voor ambet, ambt (Merlijn 10210)³⁾.

1) Zie Bladz. 164.

2) Dr. J. Verdam, Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. I bl. 31.

3) Zie daarover Dr. Verwijs en Dr. Verdam, Mnl. Wdb. in vocibus.

[p. 215]

De volkstaal en het zeventiende-eeuwsche blijspel levert nog een voorbeeld van assimilatie in wammes voor wambuis, dat uit wambeys voortkwam en eene afleiding is van wambe (buik, onderlijf), in het mnl. ook reeds in geassimileerden vorm te vinden als wamme, Nat. Bl. II 3955, III 2692, maar met organische b in het Got. en Ohd. wamba, Mhd. wambe, Ags. vamb.

Uit het Fransch namen wij bombe over, geassimileerd tot bom, ofschoon in bombardeeren de b bleef. Zoo ook werd het Fransche concombre bij ons komkommer en dus weêr meer gelijk aan den oorspr. Lat. vorm cucumis (genit. cucumeris). Datzelfde schijnt ook plaats gehad te hebben met kommer (oorspr. bezwaar, last; zie bv. Inform. upt stuck der Verpond. door Dr. R. Fruin, bl. 663), geassimileerd uit komber, welken vorm Kiliaen nog naast kommer opgeeft en die in 't mnl. ook nog voorkomt, bv. Moriaen 3219, met het ww. combren, Rose 8399. Ook het Mhd. heeft kumber, waaruit het Nhd. kummer geassimileerd is. Stellig hetzelfde woord is het Oudnoorsch kumbl (aardhoop, grafheuvel). Ik houd het voor het Fransche comble met ingevoegde b, van 't Lat. cumulus (hoop).

Invoeging van b na m is in 't Fransch een gewoon verschijnsel, vgl. chambre, Lat. camera, trembler, Lat. tremulare, sembler, Lat. simulare, humble, Lat. humilis, tombe, Lat. tumulus, tomber, mnl. tumen, vanwaar ons tuimelen. Het Engelsch houdt ook van invoeging eener b na m, vgl. bv. thumb, duim, to slumber, sluimeren en crumb, to crumble, kruimel, kruimelen, ofschoon het mogelijk is, dat bij het laatste woord de b organisch is, blijkens het Opperfrankische krumpen, dat stuk brood, kruim beteekent¹⁾. Overigens vertoont ook het mnl. voorbeelden van hetzelfde verschijnsel in jamber, ember, nember, enz; terwijl bijna alle Oud-Germaansche talen van het Nederl. afwijken door het bezit eener b in timmeren: Ohd. zimbarôn, Mhd. zimberen, Ags. timbrian, Eng. timber, Os. timbrôn, Oudfriesch timbria. Toch behoeft er bij ons geene sprake van assimilatie te zijn, daar het Got. slechts eene enkele maal timbrjan, doch in den regel timrjan heeft en de wortel blijkbaar dezelfde is als die, waartoe ook het Lat. domus, Gr. δόμος, δέμειν (bouwen), δέμας, (gestalte persoon) behooren. Vgl. voor het laatste 't Hd. frauenzimmer (vrouwspersoon), ook als vrouwentimmer door Vondel (V. Lennep, IV bl. 133) gebruikt, naast joffrentimmer (Noah, vs. 507).

Assimilatie van mp tot mm vertoonen:

Kram (haak) voor het door Kiliaen in dezelfde beteekenis opgegeven kramp, indien ten minste niet van den oudsten tijd af aan een stam met en een zonder p naast elkaar bestaan hebben. Ik

1) Zie R. Hildebrand, D. Wörterbuch V 2467.

[p. 216]

zou dat echter betwijfelen, daar het Ohd. chramph (haak) den niet genasaleerden bijvorm crapho vertoont, die in 't Mhd. krapfe luidt. De wortel zal dus krap, Indo-Germ. grab, zijn en samentrekken, krommen beteekenen. Van denzelfden wortel is dan ook ons adj. krap naast het genasaleerde ww. krimpen.

Lummel uit lumpel, blijkbaar uit het Platduitsch overgenomen, daar in onze taal het woord lommel voor lompel van lomp zou geweest zijn. Er bestond echter ook een adj. in 't Ohd. luomi, Mhd. lüeme, dat mat, lam beteekende, en met lam stamverwant schijnt. Mocht het daarvan af te leiden zijn, dan heeft er natuurlijk geene assimilatie plaats gehad, maar is het toch een vreemd woord, omdat luomi in 't Nederl. loem zou geweest zijn.

Pummel uit pumpel, evenzoo uit het Platduitsch en afgeleid uit het Platduitsche pump (stamper, dik stuk hout) en alzoo dik, onbehouwen mensch^1).

Stommelen uit stompelen van stomp, stoot (vgl. ook stomp, bot en stomp, afgeknot lichaam), vanwaar stomper voor onbehouwen mensch bij Kiliaen, nu in Platduitschen vorm stumper, van stump, evenals pummel van pump. Dat stommelen oorspr. stooten, voortstooten beteekent, blijkt. o.a. uit Brederoo's woorden, Groote Bron der Minne bl. 87: ‘Hoe stoot en stommelt dy Garbrande in de vreucht.’ Wacker stommelen gebruikt Brederoo, Moortje, bl. 24. Assimilatie van nd tot nn vertoonen:

Penning voor pending. 't Ohd. heeft o.a. pfentinc, phending, pending^2), maar 't Mhd. reeds pfenninc, terwijl ook 't Ags. pening, penig, 't Eng. penny heeft. Daar het woord ook in het Littauwsch en Slavisch voorkomt, evenals in 't Keltisch, is het misschien gevaarlijk er eene afleiding van het aan het Latijn ontleende pand (bezitting) in te zien.

Tinne voor tinde, de uitgetande borstwering boven aan de muren en torens der middeleeuwsche kasteelen (ook transen en canteelen genoemd^3). 't Schijnt nauw verwant met het Oudnoorsch tindr, punt, rotspunt, vanwaar tindôttr, hoekig en puntig; doch 't Ohd. heeft reeds zinna, Mhd. zinne.

Gezin voor gezinne en dat wêer voor gezinde, zooals in 't mnl. het woord nog luidt, met de oorspr. beteekenis van reisgezelschap, gevolg: Stoke VIII 818; Rose 9819; Limb. II 304, IV 291, 1923; Lanc. III 20799, en van huisgenooten, Carel en El. 1185; Lorr. B I 164; Reinaert I 1399; Torec 577; Stoke III 221; Limb. V 815; Lanc. III 20484. 't Got. heeft gasinthja, Ohd.

1) Zie Dr. W.L. van Helten, Proeven van Woordverklaring, Rott. 1871 bl. 85.

2) Zie J. Grimm, Deutsche Grammatik I² p. 390; Dr. H.B. Rumpelt, Deutsche Grammatik p. 248.

3) Zie mijn Kasteel in de dertiende eeuw, Gron. 1879 bl. 62-68.

[p. 217]

gisindi, Ags. gesîdh, Os. gisîdhi. Het behoort tot denzelfden wortel als het oude *sinden (gaan): oorspr. sterk, maar ook in de beteekenis van gaan zwak in 't Ohd. sindôn, Ags. sîdhian, Os. sîdhôn, waarnaast het eertijds zwakke, na de middeleeuwen bij ons sterk geworden, causatief zenden (d.i. doen gaan), Got. sandjan, Ohd. santjan, Ags. sendan, Os. sendian, dat in het oude, nu als subst. gebruikte gezant (d.i. de gezondene) nog een spoor van de oude vervoeging, maar met zoogenaamden ‘rückumlaut’ en verscherpte sluitletter heeft nagelaten. Uit denzelfden wortel bezat het Gotisch het subst. sinths (gang, maal), Ohd. sind, Ags. sîdh, Os. sîdh (weg, gang, richting). Ook in het mnl. moet een subst. sinde in de beteekenis van weg, richting bestaan hebben, maar geassimileerd tot sinne, sin, en alzoo verward met het subst. sin, veerstand, denkwijze, richting Ik meen het terug te vinden in de mnl. uitdrukking: ‘uiteengaan in drien, in allen sinnen’, die men o.a. vindt Torec 885, 1029, 1055; Moriaen 4166; Walew. 2766; Floris 2536. Heb ik goed gezien, dan moet ook in onze uitdrukking: ‘dit of dat kan in verschillenden zin worden opgevat’, evenals in eenigszins, veelsz'ns, alleszins, enz. dat oude woord sinde schuilen.

En, het voegwoord, uit enne voor ende, dat nog tot in de 17de eeuw de d, althans in de schrijftaal, behield, maar waarschijnlijk in de middeleeuwen reeds in de spreektaal geassimileerd was, daar ook het Oudfrank. reeds den vorm in naast inde kent^1) en het Oudfriesch evenzoo en naast ende.

Kon voor konne assimileerde reeds vroeg uit konde.

Vonnis is reeds in het mnl. de gewone vorm voor vondnis, dat echter ook nog wel voorkomt, bv. Rose 5434.

Schennis voor schendnis vindt men reeds Lanc. II 4096; Teesteye 500; Mnlp. IV 500, 554, 2013, en later geregeld. Trouwens het ww. schenden komt ook vaak zelf in den geassimileerden vorm schennen (of schinnen) voor o.a. Mnlp. II 3340, 3437, en verder bij Hooft, Granida vs. 195, 291, Ned. Hist. fol. 173, 425; Vondel, Gijsbreght I vs. 114, enz.; Jan Vos, Gedichten (1726) II bl. 32, 82, 89, 135, 149, 155, 200, 555.

In het mnl. vindt men niet zelden Lonnen voor Londen, bv. Reinaert I 2418; Sp. Hist. III⁷ 11 vs. 66; IV² 17 vs. 47; en zoo ook vinne (pion in 't schaakspel), bv. Lanc. II 18476, 18482 voor vinde (Lanc. II 18414, 18416, 18479, III 17069, Floris 2744) of vende (Cassamus 1755, 1757, 1807) of vent (meerv. vente: Lsp. II 46 vs. 30). 't Woord luidt in 't Ohd. fendo, Mhd. vende.

Vooral in de 17de eeuw komt assimilatie van nd tot nn veelvuldig voor. Vinnen voor vinden is niet zeldzaam bv. bij Hooft,

1) Zie Dr. P.J. Cosijn, Taal en Letterbode IV bl. 158.

[p. 218]

Granida vs. 34, Huygens, Voorhout vs. 135, zelfs reeds in 't mnl. gedicht van de X plaghen, vs. 1506. Verslinnen voor verslinden vindt men bij Vondel, Jeptha vs. 241; Hooft, Ned. Hist. fol. 464; Jan Vos Gedichten (1726) II bl. 148, 191, 193, 203, 207, 294; De Decker, Rijmoeff. I bl. 368. Aanrannen voor aanranden treft men aan bij Jan Vos, Gedichten II bl. 151, 161; Vondel, Jeptha vs. 1848, die zelfs wennen voor wenden schrijft (Van Lennep IV 434), evenals Jan Vos Gedichten II bl. 32, 314.

In dialect is deze assimilatie nog zeer gewoon. Zoo wordt de d na n (en ook na l, m en r) bv. in Groningen ‘met name in een deel van Hunsingoo en het Westerkwartier vóór eene toonlooze lettergreep in de meeste woorden niet of althans zeer flauw uitgesproken, m.a.w. de d wordt door de vloeiende letter geassimileerd, bv. hand, kiend, wiend, old, gold, hemd, woord, enz. worden verbogen han'n, kiener, lan'n, wien'n, olle, gol'n, hem'n, woor'n, enz. Zoo worden ook binden, vinden, verzwinden, zenden, enz. bien'n, vien'n, verswien'n, zen'n of zin'n, enz.’¹⁾.

Assimilatie van nw komt in het Germaansch vóór de vestiging van het Dietsch zeer dikwijls voor; in het nnl. kan men die nog waarnemen in den nu verouderden vorm zeen voor zeenw, zenuw, dien men bij Vondel aantreft (van Lennep III bl. 473 vs. 24; IV bl. 323 vs. 79, VI bl. 657 vs. 15) en bij Brederoo (Griane, bl. 31 en 49; Kl. van de Koe bl 16). Ook Kiliaen geeft dezen vorm op naast zenuw, Ohd. senawa, Mhd. senewe, senwe, maar Nhd. sehne, senne, Ags. sinu, Eng. sinew.

Evenzoo vinden wij assimilatie van lw tot ll in de zwakke of de verbogen vormen van sommige adjectieven, die (in onze taal) vroeger op u(w) uitgingen, maar waarvan de u eerst toonloos werd en later geapocopeerd werd, terwijl in de verbogen naamvallen de toonloos geworden u vóór de overgangsletter w uitviel, en deze laatste samensmolt met de voorafgaande l. In 't West-Vlaamsch schijnt die w ook in den, oorspr. zwakken, nominatief nog gehoord te worden, en schijnt men te zeggen: geelw, kaalw, scheelw en vaalw²⁾. Die vier adjectieven luidden in het mnl:

Gelu, bv. Walew. 3692; Moriaen 1243; Hist. v. Troyen 1827; Rose 712. Ook Kiliaen geeft gheluwe naast gheel op. Vgl. Ohd. gelo (genit. gelwes), Nhd. gelb; Ags. geolo en geolvan (geel verwen), Eng. yellow, Os. gelo, zwakke vorm gelowo. Etym. verwant is 't Lat. helvus (geel).

Kalu, bv. Nat. Bl. III 3472; Esopet 36 vs. 1 en 11; Sp. Hist. IV^1, 39 vs. 17, 94; 43 vs. 4; 44 vs. 23; 45 vs. 15; 46 vs. 5; Stoke I 323, 397. Ook Kiliaen geeft kaluwe naast kael op, en in

1) Johs. Onnekes, Onze Volkstaal II (1883) bl. 68.

2) Volgens De Bo, West-Vlaamsch Idiotikon II (Brugge 1873) bl. 1363.

[p. 219]

de 17de eeuw komt het nog voor, bv. in Brederoo's Moortje bl. 44. 't Ohd. heeft chalo (genit. chalwer), Mhd. kal (genit. kalwer), Ags. cealo, zwakke vorm cealva, Eng. callow. 't Schijnt overgenomen uit het Latijn, waar het calvus luidt.

Schelu, dat ik in het mnl. niet gevonden heb (wel schele, Limb. VIII 1159), maar dat op te maken is uit den vorm schelwe, dien Kiliaen opgeeft naast scheel, en uit de gutturaal in de Oud-Germ. talen, als Oudnoorsch skjâlgr, Ohd. scelah, scileh, Mhd. schelch, Ags. sceolh. 't Is verwant met het Gr. σϰολιός (scheef, schuin).

Valu, bv. Ferguut 5552, Van den Levene Ons Heren 3447, en vandaar valuwen, bleek worden, Rose 7101. 't Is in het Ohd. falo (verbogen vorm falawer), Mhd. val en falb (genit. falwes), Nhd. fahl en falb, Ags. fealu (genit. fealwes), Eng. fallow. De w herkent men ook nog in het uit het Germaansch overgenomen Fransch fauve, Ital. falbo. Verwanten zijn 't Gr. πολιός (grauw), Lat. palleve (bleek zijn).

Ook het subst. peul, waarnaast ook peluw bestaat, kan hier bijgevoegd worden. Kiliaen geeft peluwe, puluwe, pulwe en poluwe op. 't Is van het Lat. pulvis (stof, grond), waarvan in 't Latijn zelf pulvinus (kussen) en pulvinar (rustbed) is afgeleid.

Assimilatie van lm tot ll vinden wij in hellebaard, lange speer, zoowel tot hakken als tot steken geschikt. Het Hd. heeft ook hellebarte, even als het Fransch, dat het woord hallebarde uit het Germaansch overnam; maar in het Mhd. vindt men nog helmbarte, zooals ook helmbarde de eenige vorm is, dien Kiliaen opgeeft. Of het eerste gedeelte echter, zooals hij meent, helm (hoofddeksel) is, valt te betwijfelen. Het tweede deel barde, baarde (o.a. te vinden Reinaert I 701 en ook in de pleonastische samenstelling baerdax) beteekent bijl, Ohd. barta, Mhd. en Nhd, barte, Oudnoorsch en Os. barda.

Assimilatie van ln tot ll vertoont ons woord el, lengtemaat, oorspr. bovenarm, arm, en elle in elleboog (armbuiging). Het Got. heeft aleina, Oudnoorsch öln, ölnbogi, Ohd. elina, Mhd. elne, elle, Ags. eln, elnboga, Eng. ell, elbow. De n is nog bewaard in 't Friesch: het West- (of Boeren-) Friesch heeft jelne, het Oost- (of Sagelterlandsch-) Friesch elne, het Noord- (of Wangeroogsch-) Friesch ellen¹⁾. Ook Walew. 10724 heeft (h)elne, en Kiliaen geeft nog elne naast elle op. Verwant is 't Gr. ὠλένη, Lat. ulna. Een tweede voorbeeld van deze assimilatie levert vuilnis, dat in den regel als vullis wordt uitgesproken.

Tot ll assimileerde ook soms ld, namelijk in hellen voor helden, dat in 't mnl. nog voorkomt, bv. Lsp. III 3 vs. 152; 23 vs. 193

1) Volgens Johan Winkler, Taalgids IX bl. 221.

[p. 220]

en ook in de verwante Germ. talen de d vertoont: Ohd. haldjan, Ags. hyldan, Os. heldian. Voor een gelijkmatigen, snellen stap van het paard gebruikte men in het mnl. het subst. telt, bv. Walew. 225, 4419, 4755, 8721, 10060; Ferguut 157, 3663, 3714; Carel en El. 678; Beatrijs 163, 328; Hist. van Troyen 4371; Lanc. III 22422, 22520; Parth. 4229, voornamelijk in de uitdrukking sinen telt riden, synoniem van sinen pas riden (voorkomende Lanc. II 5909, 14591) of telden (Walew. 1516, 1546, 9690), tegenover draven. Een paard, dat zoo regelmatig voortging door steeds de beide rechter of de beide linker pooten te gelijk te bewegen, heette in het mnl. een teldende paert (Walew. 9392; Lorr. A. V 123, 311; Torec 3033; Lanc. II 2958, 4824, III 6294; Floris 1489, 3192; Parth. 944, 4244; Velthem III 44 vs. 32) en zou dus bij ons teldganger moeten heeten; doch de ld assimileerde, en wij spreken van telganger. Trouwens ook reeds in 't mnl. komt een tellende paert voor, bv. Walew. 10051; Floris 3192 var.

Bij de dichters der 17de eeuw treft men ook andere voorbeelden van assimilatie der ld tot ll aan, bv. hullen voor hulden bij Vondel, die ook hiel, behiel, onthielen voor hield, behield, onthielden en schel, schell' voor scheld, schelde schrijft, evenals mellen voor melden¹⁾, zooals o.a. ook Jan Vos doet, Gedichten (1726) II bl. 192, 282, trouwens alleen in, en dus waarschijnlijk om, het rijm.

Dat kil (bij Kiliaen kille), waterdiepte, inderdaad uit kilde geassimileerd en hetzelfde woord als het Got. kilthei, baarmoeder, zou zijn, zooals door Dr. Verdam vermoed is²⁾, zou ik, vooral na de bedenkingen, die Dr. Van Helten tegen die gissing inbracht³⁾, niet gaarne volhouden.

Assimilatie van lt tot ll komt voor in allemaal, de gewone uitspraak van altemaal, dat alleen in de schrijftaal gebruikt wordt.

Assimilatie van rd tot rr vertoont verrel of vierrel uit vierdel voor vierdeel, dat uit vierdedeel is samengetrokken.

Assimilatie van rn tot rr vindt men in:

Korrel voor kornel, d.i. het van den verkleiningsuitgang el voorziene korn, oudere vorm van koorn (met gerekte o) en bijvorm van kern (Ags. cyrn, vanwaar cyrnel, pit, vooral eikel). Dat corn of coern, coren in 't mnl. ook zelf reeds korrel beteekent, blijkt o.a. uit de Gedichten van Willem van Hildegaersberch (bl. 63 vs. 139, bl. 225 vs. 141), waar een coern voor eene kleinigheid gebruikt wordt, en uit Esopet 12 vs. 4, waar gerstencoren de beteekenis van gerstenkorrel heeft. Zoo ook beteekent koren bij Huygens nog korrel: Zedepr.: Een goed predikant, vs. 3; Een matroos vs. 40.

1) Zie de plaatsen aangehaald door Dr. W.L. van Helten, Vondel's taal I bl. 25.

2) Zie Dr. J. Verdam, Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. I bl. 30 vgl.

3) Zie Dr. W.L. Van Helten, Tijdschrift I bl. 161 vlg.

[p. 221]

Knorren, reeds bij Kiliaen naast den ouderen vorm gnorren, die bv. voorkomt Mnlp. I 794 en nog in de 17de eeuw, o.a. bij R. Visscher, Brabb. Voorrede bl. 6, en die weder ontstond uit gnornen, Ags gnornean, Os. gnornon (klagen, treuren). Het Hd. knurren, vroeger gnurren, heeft dezelfde geschiedenis.

Morren voor mornen, Got. maurnan, Ohd. mornên, Ags. murnan, Os. mornian, mornôn, alle in de beteekenis van bezorgd, bekommerd zijn. Ook het Hd. vertoont in mürren den geassimileerden vorm.

In de taal van de 17de eeuw komt ook herhaaldelijk, vooral bij Huygens en Cats, de vorm dier in de beteekenis van meisje voor, die door apocope ontstond uit dierre, hetwelk weder geassimileerd is uit dierne (o.a. voorkomend Sp. Hist. III³, 40 vs. 44; Lsp. II 6 vs. 118; Limb. I 1617). Het komt van denzelfden wortel als dienen en luidt in 't Os. thiorna, Ohd. diorna (dienstmaagd), Hd. dirne. De stam is thewa en ging, bij vocaliseering der w, tot theo (vgl. Got. thius, knecht) over, aan welken vorm die van dierne en dienen beantwoordt; maar wanneer de w werd uitgestooten, ontstond in onze taal de vorm dee, in deemoed, en deerne (dienstmaagd.) Ook van deerne vindt men den geassimileerden vorm deerre, of, na apocope der e, deer, o.a. bij Huygens, Cost. Mal vs. 410.

In het mnl. vindt men soms het woord bernen geassimileerd tot berren, bv. Beatrys 837; Van den Levene Ons Heren 4033, 4833; Limb. I 1709, 1715, 1719, 1730, 1779, 2105, 2261, III 877, 943, VII 1479; ook barren uit barnen, Van den Lev. O. Heren 3572, 3956, 4837.

Assimilatie van rz tot rr is een gewoon verschijnsel in alle West-Germaansche talen, waarvan voorbeelden bij ons zijn:

Dor, dorre voor dorze, evenals het ww. dorren voor dorzen, Got. thaursus (dor), gathairsan, gathaursnan (verdorren), tegenover Ohd. durri, dorrên, Mhd. dürre, dorren, Ags. thyrr, thyrran, Os. thorrôn. Ook 't Lat. torrere vertoont assimilatie.

Marren, merren, toeven voor merzen, Got. marzjan (hinderen, ergeren), marzeins (ergernis); tegenover Ohd. marrjan, Ags. merran, Os. merrian.

Var, jonge stier, voor varze (stier, bij Kiliaen, evenals Nat. Bl. II 3553 var., waar men ook den vorm reering vindt, terwijl varing en veering voorkomt bij Brederoo, Griane bl. 31, Sp. Brab. vs. 73), Oudnoorsch farri, Ohd. farro, Mhd. varre, Nhd. farre, Ags. fear. De s is gebleven in den bijvorm vaars, (bij Kiliaen varse, verse = jonge koe), Mhd. verse, Nhd. färse. Ik moet hier echter bijvoegen dat de s van vaars misschien het overblijfsel van den verkleiningsuitgang sia is, zooals Dr. Kern gelooft^1). In dat geval zou dus die s van vaars niets voor een oorspr. varze bewijzen.

1) Zie Dr. Kern, Taal en Letterbode V bl. 24.

[p. 222]

Dorren, rechtmatige mnl. vorm, die later, onder den invloed van dorven, derven, dat met dorren een gelijkluidend imperf. dorste bezat, tot durven overging. 't Got. heeft daursan tegenover Ohd. turran, Ags. en Os. durran; 't Gr. ϑάρσος, later ϑάῤῥος (moed), ϑρασύς (moedig) en ϑαρσεῖν, later ϑαῤῥεῖν (goeden moed hebben) is er etym. meê verwant.

Erre, bekend mnl. adj. in de beteekenis van boos (bv. Walew. 2414; Moriaen 461, 1206, 1706, 2150, 3816; Floris 1374; Torec 399, 1074; Sp. Hist. IV^1 44 vs. 49; Stoke II 920, V 329, VI 453, VIII 1234; Lsp. II 36 vs. 294). Met gewonen overgang van e vóór r tot a hebben wij het nog als arre over in de uitdrukking in arren moede (met boos, toornig gemoed). Het luidt in 't Ohd. irri (vertoornd), Mhd. en Nhd. irre (verdoold), Ags. yrre, eorre (toornig), maar in 't Got. vindt men nog de z in airzeis (verdoold). Ook in 't Latijn assimileerde rs tot rr in het verwante errare.

Assimilatie van rw tot rr komt in 't Oud-Germaansch dikwijls voor, doch voor onze taal wijs ik slechts op benard van benarren van een oud *narw (eng), met assimilatie en rekking der a over als ons naar met gewijzigde beteekenis. 't Ags. heeft nearu, Eng. narrow, Os. naru, adv. narawo (eng, drukkend).

Assimilatie van td tot tt vindt men bij:

Niettemin voor niet de min, waarin de instrumentalis is van het aanwijzend voornw., zoodat de vorm dus tamelijk wel overeenkomt met het Lat. non eo minus. Buiten samenstelling bleef de vorm de zoolang men dien nog begreep. Voegde men er den genitief des voor, dan verscherpte, onder den invloed der s, de d tot t; en uit den vorm deste bij comparatieven ontstond ten slotte ons te in zinnen als: ‘hij heeft te beter de zaak begrepen, naarmate’ enz.

Uitentreuren voor uit den treuren, d.i. zonder treuren, zonder verflauwen en alzoo: zonder ophouden^1).

Uitermate, door Hooft nog uit der mate geschreven; mettertijd voor met der tijd, en enkele mnl. samenkoppelingen als dattu voor dat du, datti voor dat di, bestu voor best du, mettesen voor met desen, mettien voor met dien, enz.

Een voorbeeld van assimilatie der ph tot pp (later bb) levert ons slabbakken, dat bij Kiliaen nog onder den ouderen vorm slappakken wordt opgeven, en oorspr. moet zijn uitgesproken met den klemtoon op de eerste lettergreep. Het is van slap en hak afgeleid en beteekent alzoo: met slappe hakken loopen, d.i. met slappe hielen²⁾, want dat hak oudtijds, evenals nu nog in het Groningsch,

1) Uitvoerig verklaarde ik die uitdrukking Noord en Zuid II (1879) bl. 203-214.

2) 't Woord werd verklaard door Dr. M. de Vries, Taalgids I bl. 271 vlgg.

[p. 223]

hiel beteekende, blijkt o.a. uit de uitdrukking: ‘dit of dat heeft niets om de hakken’ (synoniem van ‘niets om 't lijf’), oorspr. van armoedige personen gezegd, die schoenen noch kousen aan hebben.

Ten slotte moeten wij nog wijzen op de assimilatie van de slotmedeklinkers van verbaalwortels met de j van het suffix jan, die ook niet zelden verkorting van den wortelklinker tengevolge had: een algemeen Germaansch verschijnsel, dat zich reeds had voorgedaan nog vóór het Nederlandsch als zoodanig zich gevestigd had: Zoo ontstond bidden uit bedjan, liggen uit legjan, zitten uit zetjan, leggen uit lagjan, zetten uit zatjan, heffen uit hafjan, scheppen uit schapjan, wedden uit wadjan, beletten uit latjan, wekken uit wakjan, vertellen uit taljan, zeggen uit zagjan, beseffen uit safjan, temmen uit tamjan, stremmen uit stramjan, enz. enz.

Bij deze voorbeelden van progressieve assimilatie levert onze taal ook talrijke voorbeelden van regressieve gelijkmaking. Zoo gaat nm, evenals reeds in 't Oudfrank., waar men ummahtig en ummilde (goddeloosheid) vindt, in de spreektaal tot mm over bij samenstelling van on met woorden, die met m beginnen. In 't mnl. gebeurde dat ook in de schrijftaal, als bij:

Ommacht voor onmacht, bv. Walew. 8872, 10823, Moriaen 4103; Esopet 43 vs. 16; Rijmb. 545, 9795, 17634, 18217; Franc. 3118.

Ommare voor onmare (gehaat, veracht), bv. Rijmb. 7026, 11070, 11417, 12649, 22596, enz.; Franc. 1952, 2838, 3404, 3455, 4080; Sp. Hist. I^1, 49 vs. 12; Rose 331; Melibeus 843.

Ommate voor onmate (adj.: buitensporig) Rijmb. 29954; Melib. 1472.

Ommate voor onmate (subst.: buitensporigheid); Heiml. 1522; Rijmb. 5320, 6796, 18777, 20408, 27829; Rose 3166; Mask. 865, 1152; Lsp. I 29 vs. 132; III 26 vs. 11.

Omminne voor onminne, Rijmb. 29632; Heelu 260.

Ommoghenlic voor onmoghenlic, Rijmb. 24424.

Omgekeerd vindt men assimilatie van mn tot nn bij vennoot, met verkorte e voor veemnoot, reeds in mnl., waar echter de lange klinker bleef bij veinootinne (echtgenoot) Nat. Bl. VI 862. Vennoot toch beteekent genoot of lid van een veem, d.i. gezelschap, vereeniging. Zoo spreekt Hooft, Gedichten, 148, 3 van ‘de veem der zanggodinnen’ in zijn gedicht op Anna Visscher. Vgl. verder Hooft's Ned. Hist. fol. 160 en Brederoo, Sp. Brab. vs. 417. Nog bestaat het woord voor handelsvereeniging o.a. te Amsterdam en te Groningen, waar men verschillende hoedenveemen kent¹⁾.

Assimilatie van kn tot nn is bekend uit de gewone samensmelting van ik met het ontkennend partikel ne in het mnl. tot inne,

1) Over den ouderen vorm en de vroegere beteekenis van het woord spreken wij beneden.

[p. 224]

in. Zoo smolt ook in het mnl. tn tot nn samen in de verbinding van dat partikel met dat, het en et tot dan, hen, en.

Assimilatie van tl tot ll vertoonen:

Pollepel, reeds bij Kiliaen naast potlepel opgegeven, doch in het Groningsch in den geassimileerden vorm tegenwoordig nog onbekend.

Preulen voor preutlen, protelen, dat bij Kiliaen in plaats van ons pruttelen staat opgeteekend.

Holland voor Holtland^1) en dus reeds vroeg geassimileerd vóór nog ol vóór t tot ou kon overgaan. Toch treffen wij het nog in ongeassimileerden vorm aan in het oudste stuk, waarin het woord voorkomt, namelijk eenen giftbrief van 26 Juli 1083 aan de Egmondsche abdij geschonken door Dirk V, die zich daarin Holtlandensium comes noemt^2). Evenals Holtland tot Holland assimileerde in het mnl. ook Scotland tot Scolland, bv. Sp. Hist. III7, 12 vs. 39; IV^1, 46 vs. 203; IV^2, 6 vs. 33, 39; Velthem VI 7 vs. 57; Lanc. II 1218, III 13613, 14109, 14145.

Zoo ging ook dl in ll over bij:

Rillen, waarschijnlijk voor *ridlen, dat dan oorspr. alleen zal beteekend hebben: beven van koorts, en alzoo synoniem zal geweest zijn van ritsevelen, dat men vindt bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 111, en dat afleiding is eener samenstelling van evel (ziekte) met het door Kiliaen opgegeven ritse of ridse, bijvorm van rede, een' in het mnl. meermalen voorkomenden naam voor koorts, bv. Nat. Bl. III 138, V 347, VII 254, VIII 430, 865, 868, IX 237, 585, X 362, 651, XII 1169, 1181, 1185; Rijmb. 2285; Sp. Hist. III^3, 7 vs. 59. Het Ohd. heeft rito, het Mhd. rite.

Smullen voor *smudlen, waarvan het bestaan kan vermoed worden uit het door Kiliaen opgegeven smodderen, dat lekker, ook gulzig eten beteekent, en afgeleid is van een adj. smodder, smerig, ook door de dichters van de 16de, 17de en 18de eeuw gebruikt in de samenstelling smoddermuilen, d.i. zoenen, eig. likken.

Snol, gemeen wijf, waarschijnlijk uit snoodle, snoodel geassimileerd met verkorting van de scherp volkomen o. Snoodel als afleiding

1) Zie Kluit, Historia Critica 1 2 p. 33-53 en vgl. Mr. L.Ph.C. van den Bergh, Handboek der Mnl. Geographie, 2de dr. 's-Grav. 1872 bl. 218 vlg. Ongeveer dezelfde naamsafleiding vindt men ook reeds bij Beka, volgens de vermeerderde vertaling van diens kroniek (bij Matthaeus, Analecta III p. 10): ‘Nader Duytscher talen ist geheten Holtlant, want daer veel houts ende bosch in plach te wassen, maer nu hetet Hollant, want daer een letter uyt is gesneden.’

2) Zie het Oorkondenboek van Holland en Zeeland (uitg. L.Ph.C. van den Bergh) I (1866) bl. 57. Wel vindt men in een stuk van 2 Mei 1064 reeds Hollandt (Oorkb. bl. 56), doch dat stuk, eene schenkingsacte van Hendrik IV aan Utrecht, bestaat niet meer, zooals de andere, van Dirk V, in origineel op het Rijksarchief. Er is slechts een afschrift uit de 14de eeuw van over in het Liber catenatus fol. 102 verso.

[p. 225]

van snood (oorspr. gering, later slecht) is, in de beteekenis van gering van aanzien of verstand, armoedig, verachtelijk, in 't mnl. nog vrij gebruikelijk, bv. Walew. 8910; Limb. III 1315; St. Christina 1204; bijvorm snuedel, d.i. sneudel, Sp. Hist. IV^3, 28 vs. 53; en vandaar snedel (evenals krepel van kreupel, knekel van kneukel) Mnlp. I 3132, II 1890.

Mellijc, een mnl. woord, dat klein, matig beteekent, uit medlijc, midlijc geassimileerd is en voorkomt Nat. Bl. III 3352, Seghelijn 8989^1). Ook het Ags. heeft medlîc.

Evenzoo heeft er assimilatie van dl tot ll plaats gehad bij de volgende woorden, die echter slechts met ééne l geschreven worden, omdat de voorafgaande klinker volkomen bleef:

Goelijk voor goedlijk, reeds geassimileerd in het Ohd., waarin men naast guotlîh ook guollîh vindt, en ook in het Oudfrank., waarin guolicheide (roem) wordt aangetroffen.

Kwalijk voor kwaadlijk, alleen als adv.

Leelijk voor leedlijk, oorspr. alleen adv., later ook adj. en zelfs zoozeer in zwang geraakt, dat het in de middeleeuwen nog gewone leed er als adj. geheel door verdrongen werd, behalve in de uitdrukking met leede (d.i. ongunstige, leelijke) oogen, en in de verbinding lief en leed, waar de vorm lief bewijst, dat wij in leed nog met een substantievisch gebruikt adj. te doen hebben. In de oudere Germ. talen vertoont de vorm nog geene assimilatie: Ohd. leidlîh, Ags. lâdhlîc, Os. lêdhlîk, Oudfriesch leedlik; doch het mnl. heeft reeds leelijk, gewoonlijk met ééne l, doch Lsp. I 42 vs. 143, III 15 vs. 230 nog met dubbele l, geschreven. Bij assimilatie kon ook de klinker verkort worden en vandaar in dialekt lellik, lelk (zooals in Groningen), lillik (zooals in Overijsel, Gelderland en Zeeland)^2).

Bruiloft voor het door Kiliaen opgegeven bruydloft, Oudnoorsch brudhlaup, Ohd. bruthlauft, brutlauft, Mhd. brutlauf, later (bv. bij Luther) brautlauf, Ags. brydhleap; dus samengesteld uit bruid en eene afleiding van loopen, zoodat het oorspr. beteekent: de plechtige optocht, waarbij de bruidegom zijne bruid naar zijne woning leidt, en waarmeê men de Latijnsche uitdrukking uxorem ducere kan vergelijken^3). Voor den overgang van p tot f vóór t vergelijke men koft van koopen, verknoft van verknoopen, geroft van geroepen, kroft van krypt, waarbij de f weêr, evenals bij tal van andere woorden in ch overging. Van-

1) Terecht gist Dr. J. Verdam, dat het ook moet gelezen worden Carel en El. vs. 766. Zie Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. I bl. 124 vlgg.

2) Zie Dr. L.A. te Winkel, Taalgids VI bl. 284-293.

3) Zie Dr. L.A. te Winkel, Nieuw Ned. Taalmagazijn III (1856) bl. 207-213.

[p. 226]

daar kocht, verknocht, gerucht, krocht, en vandaar ook in 't mnl. brulocht, waarnaast met verkorten klinker en dubbele l, als herinnering aan de assimilatie van dl, ook brullocht, bv. Torec 180, 328, 2810, 3433, 3734, Moriaen 4626, 4630, 4650.

Roeland voor Roedland^1).

Assimilatie van nl tot ll komt voor bij:

Balling voor banling, welke beide vormen Kiliaen opgeeft.

Elf voor eenlijf, evenals in 't Hd. elf, Mhd. eilf, eilif, Os. ellebhan, Eng eleven, Ags. elf; maar in die laatste taal vindt men ook nog endleofan, andleofan (voor ânleofan), evenals in 't Ohd. einlif, Got. ainlif. Het eerste deel is dus een, evenals het twee is bij twaalf; maar de lf, die er van lîf overschoot, is nog niet voldoende verklaard. Men meent, dat elf en twaalf beteekenen: één, twee over de tien, en brengt lîf dan tot eenen wortel, die over zijn beteekent, hetzij, met het oog op het Littauwsch, lîk (vanwaar het Hd. leihen), hetzij lîp (vanwaar ons lijven in belijven, blijven.)

Elk voor eenlik, Ohd. einlîh, samenstelling van een en lîh, gelîh, galîh en calîh, dat eig. hetzelfde adj. is als ons gelijk en dus ook die beteekenis heeft, maar, met een subst. in 't meervoud verbonden, ieder beteekent. Zoo is het Ohd. leidogilîh te vertalen met: allerlei leed; en allero manno calîh met: ieder man. Het Ohd. einlîh - einlîh beteekent sommigen - anderen; en ook bij ons heeft elk reeds in het oudste mnl. de beteekenis van iedereen^2). Het was toen nog niet samengesteld met ander, en men zeide dus bv. ‘elk groette anderen’ in plaats van ons: ‘zij groetten elkander’; of: ‘elc lach in anders armen’, in plaats van ons: ‘zij lagen in elkanders armen.’ Dezelfde beteekenis heeft ook:

Malkander, dat men het eerst aantreft Mnlp. II 1466, maar dat vroeger steeds gescheiden werd in mallijc en ander. Mallijc nu is geassimileerd uit manlijc, dat men nog dikwijls aantreft, bv. Walew. 8053; Moriaen 492, 494, 658; Torec 1159, 1473; Van den Levene Ons Heren 46, 2826, 4113. Het beteekent ieder, daar het eene samenstelling is van man en lijk, evenals elk van een en lijk. Ook het Ohd. heeft in dezelfde beteekenis mannilîh en manniclîh voor een ouder mannolîh of mannogilîh; 't Mhd. heeft mannegelîch, menneclîch, 't Nhd. männiglich.

Spalling voor spanling, speenvarken, van spanen, bijvorm van spenen.

1) Zie Bladz. 171.

2) Eigenaardig is in het mnl. nog de nieuwe samenstelling van elk (waarin men het oude lijk reeds niet meer herkende) met like tot elkerlike, bv. Walew. 2665, 7235; Moriaen 4411.

[p. 227]

Spillemagen voor spinlemagen (Ags. spinlmagas, Mhd. spinnelmâge), d.i. bloedverwanten van de spillezijde (Vondel, v. Lennep VIII bl. 23) of spinnelzijde (Ags. spinlhealf) of spillehand, d.i. moederszijde, zoo genoemd naar den spinnel, spinle, spille van het spinrokken, reeds in geassimileerden vorm: spille, Reinaert I 832, St. Franc. 10053. Het komt ook voor in spilleleen, waarin ook vrouwen konden opvolgen, tegenover zwaardleen, dat alleen op mannen kon overgaan. Tegenover spillemagen stond zoo ook zwaardmagen, Mhd. swertmâge, naast Ags. spermagas; tegenover spillezij stond zwaardzij (Heelu 154).

Grolle, de naam van het stadje in de graafschap Zutfen, dat ook wel Groenloo wordt genoemd, is geassimileerd uit Gronloo met verkorten klinker vóór twee medeklinkers in plaats van Groonloo, waarin groon de Saksische vorm is van het Frankische groen^1).

In de volkstaal is hullie voor hunlie, d.i. hunlieden zeer gewoon naast jullie (gij lieden), wullie (wij lieden) en zullie (zij lieden).

In het mnl. kwamen niet zelden drie andere woorden voor, waarbij assimilatie van nl tot ll valt op te merken, ofschoon wegens den voorafgaanden langen klinker de l slechts eenmaal geschreven wordt, namelijk:

Pijlijc voor pijnlijc (moeielijk en vandaar lastig) Stoke VI 290; Limb. IV 110, VIII 1217; Flandrijs I 342; Maskaroen 229; ook bij Plantijn en Kiliaen, die het met moedwillig vertalen. In den zin van dartel komt het voor bij Joan de Brune, Bankket-werk I (1660) bl. 176. Zoo ook leest men pijlicheit in St. Christina 659; St. Lutgardis 640; Kausler's Rijmkr. 1532.

Lilaken voor den meer gewonen, ook door Kiliaen opgegeven vorm lijnlaken, linnen laken, bv. Alex. X vs. 790. Ook het Mhd. heeft lîlachen, lîlach naast lînlachen, Ohd. lînlahhan.

Scolaken, bv. Walew. 3129, 6120 voor scoenlaken, dat o.a. voorkomt Floris 1918; Lanc. III 14631. De vorm scoetlaken, Alex. X 789, is stellig verschrijving voor scoellaken. De beteekenis van 't woord is niet in 't bijzonder schoon, rein laken, maar tafellaken in 't algemeen.

Uit het Hd., misschien door bemiddeling van het Fransch, namen wij nog een woord over, waarin nl tot ll geassimileerd was, namelijk forel, forelle voor *forenle, verkleinwoord van den vischnaam, die in 't Mhd. forhen, Ohd. forhana luidt. Ware het een Ned. woord, dan moest de f eene v zijn. Inderdaad bezitten wij als naam voor een anderen visch voorn of voren.

Assimilatie van rl tot ll, waarvan ééne l na eenen volkomen klinker niet geschreven wordt, zien wij in schielijk voor schierlijk, welke beide vormen bij Kiliaen nog voorkomen. Het eerste gedeelte,

1) Zie Dr. Kern, Taalgids VII bl. 302. Over loo zie boven bl. 195.

[p. 228]

schier, wordt in de 17de eeuw nog vaak gebruikt in de uitdrukking schier of morgen, d.i. van daag of morgen, bv. bij R. Visscher, Coster, Hooft, Paffenrode, enz.¹⁾, maar is in dezelfde betoekenis als schielijk een zeer gebruikelijk woord in het mnl. bv. Walew. 255, 257, 260, 416, 843, 2520; Moriaen 111, 499, 1266, 1395; Torec 115, 155, 160, 164, 370 enz. enz. Den vorm schierijk met progressieve assimilatie vindt men bij Spieghel, Hertspieghel (uitg. 1694) bl. 74, 85, doch ook schielijk, aldaar bl. 71.

De assimilatie van nr tot rr is in 't mnl. zeer gewoon bij de genitieven mijnre, dijnre, sijnre, eenre, geenre, die in den regel tot mire, dire, sire, eere en geere overgaan. In éénen plaatsnaam kennen wij die assimilatie nog, namelijk in Zaardam voor Zaanredam. De Zaandammers noemen zelf hunne woonplaats Serdam²⁾ en denken daarbij misschien, zooals somtijds ook anderen doen, aan Czaar Peter's verblijf aldaar; doch lang vóór het stadje daaraan zijne beroemdheid te danken had, werd het Sardam of Saerdam genoemd, bv. door Huygens, Hofwijck vs. 2219, Trijntje Cornelisz I, 1 vs. 21; 2 vs. 195 (Korenbl. I bl. 372, 567, 574).

Na syncope der e assimileerde in 't mnl. desere, desre tot derre, vrouw. genit. en dat. sing. en genit. plur. van deze, evenals ook in het Mhd. dirre de gewone vorm is voor den mann. nomin., den vrouw. genit. en dat. sing. en den genit. plur. disre.

Assimilatie van ts tot ss vindt men bij:

Hissen, in onze spreektaal en ook in de mnl. schrijftaal, bv. Lsp. II 52 vs. 5; Seghelijn 636; Hooft, Ned. Hist. 913, Vondel, V. Lennep VIII bl. 620 vs. 1130, voor hitsen, oorspr. hetsen, opjagen, welken vorm Kiliaen nevens den anderen opgeeft. Zoo het niet uit het Mhd. hetzen is overgenomen, moet het beschouwd worden als afgeleide vorm van een ouder *hetten, beantwoordend aan 't Mhd. hetzen, Os. hetian, Ags. hettan (vijandelijk vervolgen), eene afleiding van haat.

Hossen voor hotsen met den bijvorm hutsen, door Kiliaen opgegeven met de beteekenis van door elkaar schudden; vandaar hutspot, door elkaar geschud eten, met wortelen als hoofdbestanddeel. Evenals hetsen van hetten is hotsen van hotten afgeleid, dat nog alleen maar van het stremmen of schiften van melk gezegd wordt, maar vroeger niet alleen van ‘goed of slecht gaan’, maar ook van schokken, o.a. blijkens de samenstelling hotweg (oneffen, hobbelige weg). Dr. Van Helten zag er^3), en ik meen terecht, hetzelfde woord in, als het Got. hvôtjan (dreigen). Daaraan toch kon bij ons beantwoorden een vorm *woeten,

1) Zie Dr. M. de Vries, Hooft's Warenar bl. 103.

2) Zie Onze Volkstaal I bl. 44.

3) Zie Dr. W.L. van Helten, Taal- en Letterbode III bl. 173-179.

[p. 229]

maar ook, met synaloephe der w, een vorm hoeten, waarvan het frequentatief hoetelen, in de beteekenis van mishandelen, in de 17e eeuw dikwijls voorkomt. Hotten nu staat tot hoeten als blom tot bloem, Grolle tot Groenloo. Van denzelfden wortel, namelijk Germ. hwat, Indo-Germ. quad (vanwaar Lat. cudere, slaan, stooten), die aandrijven, scherpen beteekende, kwam ook ons wetten, Ags. hvettian.

Klis, reeds in 't mnl. clesse (Belg. Museum I bl. 118 vs. 17) voor klitse, kletse, afleiding van klitte, klit, dat Kiliaen opgeeft en dat nog wel gebruikt wordt, of klette, Ohd. chletta en chletto, Mhd. klette, klete. De oudste vorm schijnt klat of klatte geweest te zijn, dien men niet alleen bij Hooft, Warenar Iste Bedr. 4de Toon. (uitg. De Vries, bl. 20) aantreft, maar ook in de samenstelling sneeclatte (sneeuwballen) Martijn I 390, en waaruit evenzoo klatse ontstond, dat assimileerde tot klasse, Mnlp. IV 110 en Hildegaersberch bl. 84 vs. 21. Een bijvorm met d, te vergelijken met Ags. clidhe, namelijk kladde, wordt door Kiliaen opgegeven als synoniem van klisse, en is in Groningen, Friesland en Noordholland nog in gebruik. Vastkleven, opeenpakken is de grondbeteekenis.

Krijschen, reeds in 't mnl., waar het zoowel zwak vervoegd wordt (Walew. 8159; Lanc. II 4535) als sterk (Walew. 10606; Floris 2941), en in het Mhd. krîschen geassimileerd uit krijtschen, dat onder den vorm crijtsen wordt aangetroffen Reinaert II 6312 en ook in verband tot krijten (in 't mnl. nog = schreeuwen) als grondwoord moet worden aangenomen.

Mes voor mets, dat ook door Kiliaen wordt opgegeven en eene afleiding is van een ww. *meeten (snijden), Got. maitan, Ohd. meizan, dat ook in 't Oudnoorsch meitill, Ohd. meizil, Nhd. meiszel, houweel, opleverde, en ons mnl. metsen (houwen, hakken en vandaar metselen, Sp. Hist. I^1, 16 vs. 34, Hooft, Geeraert van Velzen vs. 37; in de bijzondere beteekenis van begraven: Ferguut 3536; Walew. 9903) met de afleidingen metser (steenhouwer, bouwkundige), metselen, metselaar^1).

Beslissen^2), niet geassimileerd uit *beslichtsen, bijvorm van be-

1) Dr. F. Kluge, Etym. Wörterbuch, Straszburg 1883 p. 224 keurt, ik weet niet waarom, deze afleiding van mes, Hd. messer af, en acht het verminkt uit *metsas, dat in 't Ags, als meteseax (spijssaks. d.i. spijsmes) voorkomt, en in het Ohd. maz-sahs, mezzi-sahs (naast mezzirahs) luidt, doch behalve dat de andere afleiding veel eenvoudiger en door vormen als metsen gesteund wordt, moet er, ten minste voor het Ohd. een onwaarschijnlijke overgang van s tot r aan het begin van het tweede lid der samenstelling bij worden aangenomen.

2) De verschillende beteekenissen, waarin het woord voorkomt, vind men bij Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtkunde, II bl. 310 vlgg.

[p. 230]

slichten, beslechten, zooals men wel eens meent, maar van beslitsen, eene afleiding van beslijten, dat in dezelfde beteekenis als beslissen voorkomt bij Hildegaersberch, bl. 3 vs. 206, bl. 54 vs. 133. Ook het simplex slijten, dat eig. verscheuren, vernielen beteekent, wordt in de beteekenis van beslissen, afdoen gebruikt door Vondel (Van Lennep V bl. 368), die spreekt van een ‘krijghskrackeel te slijten’ en door Hooft, die meer dan eens spreekt van het ‘slijten van zaken.’ Evenals van slijten, slitsen en slissen, kwam ook

Splissen, bv. bij Vondel (Van Lennep III bl. 89) voor splitsen van splijten. Zie ook Inform. upt stuck der verpond. (uitg. Fruin) bl. 481: innesplissen eigenaardig gebruikt van stukken land, die in andere geënclaveerd liggen, en dus die andere als 't ware splitsen door er in te dringen.

Assimilatie van ds tot ss of, bij voorafgaanden volkomen klinker, tot s, ziet men in:

Asem voor aadsem, vooral in de spreektaal gebruikelijke bijvorm van adem, van denzelfden wortel adh met anderen uitgang.

Wasem voor waadsem van eenen Germ. wortel hvadh, die koken beteekent, en o.a. het Got. hvatho (schuim) en hvathjan (schuimen) opleverde.

In het mnl. vindt men nog smisse, Rose 12735, of smesse, Stoke V 356 voor smidse, smidswerkplaats.

Zeer gewoon is in onze taal assimilatie van chs tot ss. Verscheidene voorbeelden zijn er van, namelijk:

As (wagen-) voor achs, Ohd. ahsa, Mhd. ahse, Nhd. achse, Ags. eax, 't zelfde woord als het Skr. aksha, Lat. axis; vgl. Gr. ἄξων.

Bus voor buchs, Ohd. buhsa, Mhd. bühse, Nhd. büchse, Eng. box (doos), oorspr. alleen kokertje, in 't bijzonder voor geneesmiddelen, en van palmhout vervaardigd, van 't Lat. buxeus (palmhouten), later voor kokers van veel grootere afmeting, tot kanonnen, donderbussen, toe. Voor schietgeweer was bus vroeger een zóó gewoon woord, dat het buskruit er zijnen naam aan ontleende. Toen het later daarvoor in onbruik geraakt was, namen wij het voor jachtgeweer uit het Hd. weêr over onder den eenigszins gewijzigden vorm buks.

Das (diernaam) voor dachs, Ohd. en Mhd. dahs, Nhd. dachs. Daar het dier zich een kunstig winterverblijf in den grond bereidt, mag men den naam vergelijken met het Skr. takshan, Gr. τέϰτων (timmerman).^1)

Dissel, wagenmakers- en kuipers-bijl, voor dichsel, Ohd. dehsala, Mhd. dehsel. Vandaar kwam ons werkwoord bedisselen, netjes

1) Zie over dit en andere diernamen op s Dr. Kern, Taal- en Letterbode V bl. 22 vlgg.

[p. 231]

afhakken, vervolgens in orde brengen^1). 't Woord is stamverwant met das.

Disselboom, voor diessel, zooals Kiliaen opgeeft, en dat voor dîchsel, Ohd. dîhsala, Mhd. dîhsel, Nhd. deichsel, Ags. thîxl, thîsl.

Drost voor drossate (of drussate), zooals het woord in 't mnl. nog luidt, bv. Walew. 43; Torec 1372; Moriaen 248, 2049, 2056, 2077, 2096, 2165; Ferguut 2829, 4965; Sp. Hist. III^2, 44 vs. 53, III^7, 4 vs. 100, III^8, 76 vs. 82; IV^2, 40 vs. 37 enz. enz. Het staat voor drochsate, d.i. spijszetter, want het eerste deel van het woord beantwoordt, op den afleidingsuitgang na, aan 't Got. drauhsna (stukje of beetje), en zoo werd het de naam voor den hofmeester, synoniem van seneschalk. Als aanzienlijk hofbeambte werd de drost later een rechterlijk ambtenaar.

Los (diernaam) voor lochs, Ohd. en Mhd. luhs, Nhd. luchs, Ags. lox, de ver ziende, van den wortel luc, zien, waarvan ons licht, enz. is afgeleid. De Grieken hebben hetzelfde woord in genasaleerden vorm, λύγξ, dien wij overnamen, zoodat ook wij het dier soms lynx noemen.

Os voor ochs, Got. auhsa, Ohd. ohso, Mhd. ohse, Nhd. ochse, Ags. oxa, Eng. ox, Os. ohso, Oudfrank. ohsso. 't Is hetzelfde woord als het Skr. ukshan (stier) en samengesmolten uit *vakshan, dus van den wortel vak, die ons wachsen, wassen (groeien) opleverde. De sterke is dus de grondbeteekenis van os. Misschien komt het Lat. vacca (koe) van denzelfden wortel.

Tessel, ook wel Texel geschreven, voor Tehsal, d.i. het Zuidelijkste eiland aan de Friesche kust, beschouwd uit het oogpunt van den Noordschen schipper, die daarom het meest Noordelijke Norderney noemde. Tehs in superlatiefvorm vinden wij in het Got. taihsva, Ohd. zesawa (zehsawa), d.i. rechter. Het is stamverwant met het Lat. en Grieksche dex in de comparatiefvormen dexter en δεξιτέρος (rechter). Wie met het aangezicht naar het Oosten gekeerd is, heeft het Zuiden aan zijne rechterhand. Vandaar dat om het begrip Zuiden uit te drukken, woorden gebruikt konden worden, die oorspr. rechts beteekenen. Zoo beteekent ook dit Tehs Zuid in Teisterbant, d.i. Tehsiterbant, de Zuidelijke streek aan de overzijde van den Rijn, ook Toxandria, d.i. Tohs-an-dria, of Toxuandria, d.i. Tohs-vandria, het land der Zuiderlingen, genoemd^2).

Vlas voor vlachs, Ohd. flahs, Mhd. vlahs, Nhd. flachs, Ags. fleax, Eng. flax, van den Germ. wortel vlech, Indo-Germ. plec, die ook ons vlechten, Lat. plectere opleverde.

1) Zie daarover Dr. W.L. van Helten en Dr. A. de Jager, Taal- en Letterbode III bl. 289 vlg., IV bl. 1 vlgg.

2) Zie Dr. H. Kern, Versl. en Mededeel. der Kon. Acad. Afd. Lett. II 2 bl. 329-332.

[p. 232]

Vos voor vochs, Ohd. fuhs, Mhd. vuhs, Nhd. fuchs, Ags. en Eng. fox^1).

Was (der bijen) voor wachs, Ohd. en Mhd. wahs, Nhd. wachs, Ags. veax, Eng. wax, Oudfrank. wahs.

Wassen (groeien) voor wachsen, Got. vahsjan, Ohd. wahsan, Mhd. wahsen, Nhd. wachsen, Ags. veaxan, Os. wahsan, Oudfrank. wahson.

Wissel voor wichsel, Ohd. wehsal, Mhd. wehsel, Nhd. wechsel, Os. wehsal, Oudfrank. wihsil, verwant met het Lat. vices (beurten).

Zes voor zechs, Got. saihs, Ohd. en Mhd. sehs, Nhd. sechs, Ags. en Eng. six, Os. sehs, verwant met het Lat. sex, Gr. ἕξ.

In het mnl. assimileerde achsel tot assel, bv. Nat. Bl. III 1652, XII 379; Limb. IV 1809. Het woord luidt Ohd. ahsala, Mhd. ahsel, Nhd. achsel, Ags. eaxl, Os. ahsla. Een bijvorm: Ohd. uohsana, Mhd. uohse, üehse, Ags. ôxn, ôcusla, wijst op het bestaan van een *oechsel of *oeksel in onze taal, dat met bekende verkorting van oe tot onvolkomen o als oksel het tegenwoordig alleen gebruikelijke woord bij ons is.

Ook een ander woord in het mnl. vertoont deze assimilatie, namelijk Sassen voor Saksen, Sp. Hist. III⁷, 11 vs. 84; IV¹, 46 vs. 101, 127; Stoke I 43, 64, 76, 130, 301, 982 enz. (vgl. ook Sassenheim; bij Stoke I 583, 870: Zassenem), Ohd. Sahson, Mhd. Sahsen, Nhd. Sachsen, Ags. Seaxas, afgeleid van Ohd., Mhd. en Os. sahs, Ags. seax, kort zwaard, oorspr. steenen mes (vgl. 't Lat. saxum, steen). Terwijl bij ons het woord Sassen verloren ging, namen wij het Hd. woord over, doch volgens de uitspraak en dus als Saksen. De datief plur. van den volksnaam kwam in gebruik als naam van het land, evenals bij Beieren, Pruisen, Zwaben, enz.

Bij voorafgaanden volkomen klinker assimileerde chs tot s in:

Brasem (visch) voor braachsem, Ohd. brahsima, brahsina, Mhd. brahsen, brasen, Nhd. brassen.

Deesem voor deechsem, ofschoon ook reeds het Ags. thaesma heeft; doch het is afgeleid van den wortel van dijen, Got. theihan, Ohd. dîhan, Ags. en Os. thîhan. Bij ons deeg ging de h in g over.

Een enkel voorbeeld van assimilatie der gs, als chs uitgesproken en in 't mnl. ook zoo geschreven, tot ss levert ons misschien voor messchien en dat weder voor masschien, bv. Limb. I 1688, 2422, III 416, 614, VI 80; Piramus en Tysbe vs. 126) Belg. museum X bl. 93), Leven van Jezus, cap. 82, 169, 176. Masschien nu is geassimileerd uit machscien, dat ook Kiliaen nog naast misschien opgeeft, en dat o.a. voorkomt Alex. VI 687, Limb. I 1128, IV 396. Evenzoo vindt men met voorgevoegd ge den vorm mach ghescien bij Stoke V 458. Het is dus met mogen in den zin van

1) Zie over de afleiding Dr. P.J, Cosijn, Taal en Letterbode, V bl. 65 vlg.

[p. 233]

kunnen samengesteld, evenals het synoniem mogelijk er van afgeleid is. Vgl. ook het mnl. machlichte (= het kan licht zijn), Torec 1561; Sp. Hist. I⁷, 30 vs. 9; Floris 411.

Assimilatie van kt tot tt vertoont het woord litteeken voor lijcteeken¹⁾, dat in de oorspr. beteekenis van blijkteeken, herkenningsteeken, bewijs, in het mnl. herhaaldelijk voorkomt, bv. Reinaert I 2302; Walew. 6424; Lanc. III 20364, 20368, 20380; Rijmb. 9314, 9529, 9803, 29168, 30431; Sp. Hist. I⁵, 31 vs. 37; III⁶, 4 vs. 34. De geassimileerde vorm litteeken of liteeken komt in het mnl. ook reeds dikwijls voor, bv. Walew. 2687, 6487, 6583; Moriaen 697; Torec 3717; Rijmb. 6350, 7030, 8832, 14514, 21678, 23447; Lsp. I 42 vs. 81, II 52 vs. 95. De nieuwe boteekenis: spoor van eene oude wond, is in 't mnl. zeldzaam, doch komt wel voor, o.a. Rijmb. 26914.

Assimilatie van vt en vd tot tt vindt men in de vervoeging van het eigenaardige werkwoord hebben, dat zich vooreerst reeds hierdoor onderscheidt van de andere Germaansche woorden, dat het zich aan de wet der klankverschuiving schijnt onttrokken te hebben en alzoo etym. verwant moet heeten met het Lat. habere. Verder vertoont het, als van eenen wortel hav afgeleid, assimilatie van vj tot bb in den inf., het part. praes., het praes. conj. en het praes. ind., behalve in den tweeden en derden persoon enkelvoud heves, hevel of heeft, waar toch nog de umlaut als een in de vervoeging der Nederl. werkwoorden ongewoon verschijnsel valt op te merken. Verder assimileerde het imperf. havede, havde tot hadde, had en het deelwoord gehavd tot gehad. In de andere Germaansche talen luiden de vormen: Got. habaida, habaiths, Ohd. habêta, gihabêt, Mhd. habete, hâte, gehabet, gehapt, Nhd. hatte, gehabt, Ags. haefde, haefed, Os. habda, gihabd, Oudfrank. habda, hatta, Oudfriesch hede, hewed, zoodat assimilatie in het imperf. reeds in 't Oudfrank. en Oudfriesch voorkomt, evenals in 't Mhd. en Nhd., doch in het part. uitsluitend Nederlandsch is, behalve dat het Middelnederduitsch er ook voorbeelden van oplevert.

Opmerking verdient nog een dialectische bijvorm van hevet, heeft (Got. habaith, Ohd. habêt, Mhd. habet als houdt, hât, als hulpww., Nhd. hat, Ags. hafadh, haefdh, Os. habhad, habhid, Oudfrank. hevit, Oudfriesch heth). Die bijvorm luidt geassimileerd in overeenstemming met het Mhd. Nhd. en Oudfriesch, heet (in Brabant), het (bv. te Amsterdam; ook in Groningen) en heit (bv. te Rotterdam). Men vindt die vormen ook soms geschreven, vooral in het kluchtspel, waarin de volkstaal wordt weêrgegeven, bv. heet: Playerwater 7, 264, 299, 351, 406; Brederoo, Sp. Brab. 63, 696, 698

1) Zie eene uitvoerige behandeling van het woord door Dr. A. de Jager, Nieuw Archief bl. 57-70.

[p. 234]

vlg., 1470; het: Playerwater 134, 123; Brederoo, Sp. Brab. 314, 350, 435, 553, 610 vlg.; heit voor hevit (evenals peinzen voor pensjen, deinzen voor densjen, einde voor endi): Huygens, Voorhout vs. 6, 347; Zedepr.: Een onwetend medicyn vs. 26; Daghwerck 458; Hofwijck 1741.

Evenals heet tot heeft staat in het Brabantsch ook hoot tot hoofd, een vorm, die in de mnl. gedichten te dikwijls voorkomt om hier niet vermeld te worden. Men vindt hoot bv. Gloriant vs. 707; Lsp. II 15 vs. 52; 18 vs. 44; 24 vs. 31; 28 vs. 36, 56; 30 vs. 17; 32 vs. 19; 53 vs. 38 enz.; Limb. IV 1082, 1155, 1329, 1789 enz.; St. Christina 1379; zelfs nog bij Huygens, Cost. Mal vs. 248 (ten minste in de eerste uitgaaf); en zoo ook in den mond van Brabanders in Huygens' Trijntje Corn. I 1 vs. 31 enz.; Brederoo's Sp. Brab. 503, 645, 846. Zoo vindt men ook de samenstellingen hoetbant (diadeem, kroon) Torec 15, 106; hoetkerke, Lsp. II 45 vs. 162 var.; hoetcleet, Beatrijs 281; hoetman, Limb. III 261, Alex. I 82; hootsheere (hoofdaanlegger) Brab. Yeesten VI 9761. Assimilatie van db tot bb zien wij in Robbrecht voor Rodbrecht¹⁾ en in Rabbout voor Radboud bij Stoke I 152, 165, 182. Een voorbeeld van assimilatie van nf tot ff eindelijk levert schoffeeren uit sconfeeren²⁾.

(Wordt vervolgd.)

1) Zie Bladz. 170.

2) Zie Bladz. 178.