Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 303]

Taalkundig Politieblad.

1.	Houwdegen (Geloof en Leven II, 203).
2.	Een overwonnen standpunt.
3.	in aanspraak nemen.
4.	in uitzicht gesteld.
5.	op een gespannen voet met iemand leven.
6.	de betreffende persoon.
7.	in rij en gelid.

1. Men kan met een zwaard of een sabel houwen, een degen dient vooral om te steken, even als de oude dagge. In het ohd. worden kloeke strijders Degen genoemd en in de balladenpoesie komt het woord in die beteekenis nog voor, ook staat als versterking het woord Haudegen. In het ned. hebben we voor het wapen den naam houwer en slechts in enkele samenstellingen voor den persoon, die de werking verricht, maar gelijk men van vleeschhouwer en beeldhouwer spreekt, zou men niet van een menschenhouwer of houwer als van een persoon kunnen spreken. De krijgsman gebruikt zijn zwaard om te slaan of te hakken, maar niet om te houwen d.i. om ‘met overleg al hakkende te bewerken’ vandaar, dat wij van een beeldhouwer en van een houthakker spreken; in Zuidned. spreekt men zelfs van een beenhakker en o.i. terecht, daar de slager of slachter wel ‘met overleg hakt’ maar de enkele stukken toch niet ‘bewerkt.’

2. Ein überwundener Standpunkt is een standpunt of liever een plek of plaats, waar de strijder heftig aangevallen en bestookt, zich niet langer kan staande houden. Een punt kan men niet overwinnen, dus ook geen standpunt. De beteekenis is: eene geheel veranderde stelling of bewering, eene onverdedigbare houding of stelling. In het hgd. is de uitdrukking evenmin juist en dit zal wel oorzaak zijn, dat vele Nederlanders, in hun wanhoop (of luiheid) de onvertaalbare hgd. uitdrukking met ned. klanken schrijven en zich dan verbeelden, dat het Ned. is.

3. In aanspraak nemen (= hgd. in Anspruch nehmen) is volslagen onzin. We kunnen aanspraak op iets maken en we kunnen met of zonder recht beslag op iets leggen. Het woord aanspraak bestaat alleen in de beteekenis rede tot iemand gehouden, woorden tot iemand gericht, daarbij is aan geen verbinding met in bedenken. Een lastige bezoeker neemt uw tijd niet in aanspraak, maar hij legt beslag op uw tijd of wel, hij ontroofd u den tijd, kortweg houdt u op.

4. In uitzicht gesteld (= hgd. in Aussicht gesetzt) heeft ook geen zin. Men kan iemand het vooruitzicht openen op bevordering, hem zeggen, dat er vooruitzicht bestaat, dat hij enz. men kan ver-

[p. 304]

halen, dat zijne bevordering weldra verwacht mag (of kan) worden; maar ‘in uitzicht’ stelt men niets. De veelal onvertaalbare woorden Ansicht, Hinsicht en Rücksicht moeten omschreven worden. Men vergete niet, dat de meeste plaatsaanwijzende voorzetsels in het hgd. o.a. met een subst. in den datief geconstrueerd worden, als de bepaling de plaats aanduidt, waar iets is of waar iets geschiedt, maar met den accus. als de bepaling de plaats aanwijst waarheen een persoon of zaak bewogen wordt, Er schreit in dem Zimmer = hij schreeuwt (terwijl hij) in de kamer (is); maar er schreit in das Zimmer = hij schreeuwt (zoodat het geluid tot) in de kamer (klinkt); de onderscheiding is dikwijls ongeveer dezelfde als bij ons in: Hij loopt op den zolder en hij loopt den zolder op; maar nooit wordt de beweging ergens heen, in het Ned. uitgedrukt door eene bepaling, waarbij het voorzetsel vóór het subst. staat. Dit nu is in het hgd. met in hier het geval en de plaats van het voorzetsel is alleen reeds bewijs genoeg, dat de uitdrukking geen Ned. is.

5. Op een gespannen voet met iemand leven. Rara, wat is dat? Men is of staat op een goeden voet met iemand; met leeft op een grooten voet (eig. op groote laarzen, of lange schoenen) maar zoolang we niet weten, wat een gespannen voet beteekent, zullen we verstoken blijven van het genoegen, den zin dezer zoo vaak gebruikte uitdrukking te verstaan. Men kan in onaangename verhouding tot iemand staan, men kan platweg gezegd standjes met iemand hebben, of wel niet vriendschappelijk met elkaar zijn, zelfs (hoe zonderling het klinke) kwade vrienden met elkaar wezen; ziedaar Ned. uitdrukkingen, waarvan eene verklaring mogelijk is.

6. In den zin: Ik heb gezegd, dat de betreffende persoon (d.i. de man, dien het aangaat, de bedoelde man, de bewuste man;) voldoende is ingelicht,’ komt een fout voor, die met elken dag meer in onze letteren wordt aangetroffen.

In het Ned. en in het Eng., ziet men duidelijk onderscheid gemaakt tusschen adjectieven en adjectivisch gebruikte participia; zoo bijv. worden de comparatieven en de superlatieven der part. het liefst door omschrijving gevormd en natuurlijk. In de jongste zuster geeft jongste te kennen, dat de zuster, van wie gesproken wordt, de eigenschap van jong te zijn in de hoogste mate bezit, in de liefhebbendste zuster zou liefhebbendste te kennen geven, dat de zuster, van wie gesproken wordt de handeling van lief te hebben het meest van allen verricht en juist omdat men in het eerste geval aan eene eigenschap en in het tweede aan eene handeling of een toestand te denken heeft, is verschil van vorm gewenscht; men schrijve dus de jongste zuster maar daarentegen de meest liefhebbende zuster. Diezelfde onderscheiding kan bij de verbuiging bestaan, en moet zelfs bestaan, wanneer een voorwerp of eene bepaling aan het werkwoord is toegevoegd of kan toegevoegd worden. Men zegt

[p. 305]

zeer juist de pratende jongen maar geen aanbeveling verdient het, te zeggen de met uwen vader pratende jongen. In het Eng. the boy talking to your father wordt de bepaling achter het werkw. geplaatst en omdat het adj. in het eng. niet verbogen wordt, behoudt het part. pres. hier geheel zijn eigen karakter, al schijnt het, als adj. bij het subst. te staan. The barking dog (de blaffende hond) vertoont het adjectivisch gebruikt part. ook wel degelijk vóor het subst.

In de betreffende persoon moet bij betreffende natuurlijk eene bepaling gedacht worden, bewijs genoeg, dat het woord achter het subst. moet staan en wel met de bepaling zonder welke betreffen geen zin heeft.

Het wordt ook liefhebberij in navolging van het hgd. te schrijven de nooit met lauweren versierde schedel enz. zoodat er van een versierde schedel gesproken wordt, terwijl men juist het tegenovergestelde bedoelt. Waarom dan niet, (versierd als part. gelaten); de schedel, nooit met lauweren versierd!

Waarom dergelijke vormen in het hgd. taalkundig juist zijn? Omdat het hgd. zich in allerlei opzichten naar het Latijn is blijven richten en dienovereenkomstig nauwkeuriger verbuigt, den subjunctief bewaart en de regeering van werkwoorden en voorzetsels heeft behouden, die bij ons op het punt is, geheel te verdwijnen. Het hgd. bijv. heeft zelfs nog den verbuigbaren infinitief met te bijv. das zu lesende Buch (eigentlijk een gerundivum) het boek, dat gelezen moet worden en waarvoor wij niet schrijven het te lezende boek omdat te lezen in dien vorm beteekent dat gelezen kan worden.

7. In rij en gelid (hgd. in Reih und Glied) is een pleonasme. Als gecommandeerd wordt: ‘in het gelid’ staan de manschappen niet alleen naast elkaar in rechte lijnen, maar ook wel degelijk achter elkaar en het is dus overtollig te zeggen, dat ze niet alleen in 't gelid maar ook in de rij staan. In het hgd. komen dergelijke versterkende pleonasmen zeer dikwijls voor: an Ort und Stelle = ter plaatse, an und für sich = op zichzelf beschouwd en vele andere.

d. B.