Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 163]

Examen te Hykersmilde.
18 Februari 1882.

Redekundig ontleden:

Als schier ieder groot genie het kind van een grooten tijd, spiegelt Vondel, aan staats- noch aan stadhouderlijke partij uit belang verbonden, al de wisselzucht, al de worstelingen van regeerings- en godsdienstbegrippen der zeventiende eeuw eigenaardig af. Het is niemand verboden te wenschen, dat hij er boven hadde gestaan, mits men billijk blijve erkennen, hoe boog hij zich vast verhief.

(Potgieter).

Verklaar de beteekenis der cursief gedrukte woorden en uitdrukkingen.

Het is duidelijk, dat deze aanhaling twee volzinnen bevat, die men niet als voorzin en nazin eener periode mag beschouwen, omdat er geen keerpunt of wending in voorkomt. Er is echter wel verband tusschen beide, omdat het onderwerp en de bepaling van het voor erp uit den eersten volzin in den tweeden door voornaamwoorden worden uitgedrukt.

1^e Volzin:

A. Hoofdzin: Vondel spiegelt al de wisselzucht, al de worstelingen van regeerings- en godsdienstbegrippen der zeventiende eeuw eigenaardig af. Bevestigende, bepaalde, veelvoudige werkingszin in den bedrijvenden vorm.

B. Verkorte bijvoegelijke zin: het kind van een grooten tijd. Bev. bep. enkelv. hoedanigheidszin; bijstelling van: Vondel.

C. Verkorte vergelijkende bijwoordelijke zin: als schier ieder groot genie. Bev. bep. enkelv. hoedanigheidszin; bepaling van: is het kind, nl. Vondel, die het kind van een grooten tijd is, als (of gelijk) schier ieder groot genie is.

D. Verkorte bijvoegelijke zin: aan staats noch aan stadhouderlijke partij uit belang verbonden. Ontkennende, bep. veelv. hoedanigheidszin; bepaling van Vondel.

A. Vondel onderwerp, spiegelt af gezegde, al de wisselzucht, al de worstelingen nevengeschikte voorwerpen, van regeerings- en godsdienstbegrippen, nevengesch. bepalingen van de voorwerpen, der zeventiende eeuw bepaling van begrippen, eigenaardig bepaling van 't gezegde.

B. Het kind gezegde, van een grooten tijd bepaling van 't gezegde.

C. Ieder groot genie onderwerp, schier bepaling van 't onderwerp, als vergelijkend voegwoord.

[p. 164]

D. (Niet) verbonden gezegde, aan staats- (of) aan stadhouderlijke partij nevengesch. bepaling van 't gezegde, uit belang bepaling van 't gezegde.

2^e Volzin.

A. Hoofdzin: Het is niemand verboden (geworden.) Ontkennende bepaalde, enkelvoudige werkingszin in den lijdenden vorm.

B. Beknopte onderwerpszin: te wenschen enz. (= dat hij wenscht.) Bevestigende, bep. enkelv. werkingszin in den bedrijvenden vorm.

C. Voorwerpszin van wenschen: dat hij er boven hadde gestaan. Bevest. bep. enkelv. bestaanszin.

D. Voorwaardelijke bijwoordelijke zin: mits men billijk blijve erkennen enz. Bevest. bep. enkelv. werkingszin.

E. Voorwerpszin van erkennen: hoe hoog hij zich vast verhief. Bevest. bep. enkelv. werkingszin.

A. Het grammatisch onderwerp, is verboden gezegde, niemand belanghebbend voorwerp of bepaling in den 3n nv.

B. Te wenschen gezegde.

C. Dat voegwoord, hij onderwerp, hadde gestaan gezegde, er boven (= daarboven, boven die) plaatsbepaling.

D. Mits voegwoord, men onderwerp, blijve erkennen gezegde, billijk bepaling van wijze.

E. Hij onderwerp, verhief gezegde, zich voorwerp, hoog bepaling van wijze, hoe bepaling van graad van hoog, vast bepaling van tijd.

Genie.

1. Die man is een genie, zijne zoons zijn geen genieën.

2. Die man heeft genie (zonder meervoud.)

3. Hij dient bij de genie (zonder meervoud.)

4. Zijn goede genius (meerv.: geniën, genii.)

Het woord genius (sub 4) is eigenlijk het grondwoord van genie (sub 1 en 2.)

Genius beteekent ‘beschermgeest (ook van plaatsen.) Ieder mensch had er een. Men offerde hem op zijn geboortedag en andere familiefeesten.’ In ruimer zin is het ‘den goeden oft den quaden engel, die eenē ijeghelijckē van sijnder gheboorten af gegheven is, om hem te beschadigē oft te bewarē (ommer somē seijt.)’ (Diction. tetraglotton 1612.)

Daarom zegt men bepaaldelijk: zijn goede genius.

Genius komt van gigno = ik breng voort. Met het voorvoegsel in wordt dit: ingigno = door de natuur geven. Hiervan is gevormd het zelfst. naamwoord ingenium, dat hetzelfde beteekent als aard, inborst, vernuft, geest, ‘de nature die een yegelijck heeft geest en̄ verstant dat men van naturen heeft.’ Van dit ingenium is het fransche ingénieux gevormd, alsmede ons woord genie (sub 2.)

[p. 165]

Genie is een abstract begrip, zoowel als verstand, vernuft, en heeft dus geen meervoud. Het wordt concreet, wanneer men er den man mede bedoelt, die het genie in hooge mate bezit (sub 1.)

Voor geest en vernuft vindt men bij Breeroo het van ingenium verbasterde ingien:

‘Ons Brabant heeft de prijs voorwaer van alle lien;
Het volcxken is beleeft en van een goet ingien.’

Hetgeen blijken draagt van door een genie te zijn voortgebracht, noemt men geniaal: ‘een geniaal denkbeeld.’

Het woord genie uit het derde voorbeeld heeft met de overige niets te maken: 't is afkomstig van het fransche woord engin, dat zooveel beteekent als oorlogstuig, schutgevaarte (zooals blijden, katten, katapulten.) Ook in 't hollandsch komt dit woord voor: toen Graaf Willem IV in 1345 aanstalten maakte om Utrecht te belegeren, werden zevenendertig schippers aangenomen om de engiene over te brengen naar Yselstein (Zie Nijhoff's Bijdragen VII bl. 79.) Een opzichter over het oorlogsmateriëel heette alzoo een ingenieur, welk woord Hooft dwaaslijk door vernufteling vertaalde: ‘maar Vega, een Spaansch vendrigh.... als dienende ook voor vernufteling.’

Bij Potgieter beteekent het woord genie dus: groote geest; vernuft, dat zonder veel hulp van buiten, zich zelf heeft gevormd.

Het kind van een grooten tijd.

Alleen in groote tijden worden groote genieën geboren; maar daarom dragen deze ook, ondanks hunne oorspronkelijkheid, het kenmerk van hunnen tijd; gelijk een zoon de trekken zijns vaders verraadt, zoo weerspiegelt het karakter van een groot genie den geest des tijds, die hem heelt voortgebracht.

Wisselzucht is de zucht om te wisselen, te verwisselen van toestand, meester, woonplaats regeeringsvorm, enz. Evenzoo is babbelzucht, praatzucht, snoepzucht, vitzucht de zucht om te babbelen, te praten, te snoepen, te vitten; geldzucht, staatzucht is zucht naar geld en naar hoogen staat. Het woord zucht beteekent in deze samenstellingen begeerte en is vrouwelijk. Het is verwant aan het woord ziek: vandaar dat men de bijvoegelijke naamwoorden babbelziek, praatziek, en ook wisselziek heeft:

‘Is dan de wisselzieke zin

Van de onstandvaste Mingodin

....... u in het hart gevaren?’

(A.N. van Pellecom).

‘Het Nederlandsche volk is ongedurig noch wisselziek.’

(A. Pierson).

Bij Bilderdijk: zwelgziek voor begeerig om in te zwelgen:

[p. 166]

‘Het zwelgziek graf ontsluit zijn mond.’

In waterzucht beteekent het laatste deel zwelling en is ook vrouwelijk; in geelzucht beteekent het ziekte.

Zucht voor ademhaling, bijv.: een' zucht slaken, is mannelijk.

De zeventiende eeuw is eene figuur, die men metonymia of overname noemt. Zij bestaat in dit geval in het nemen van den tijd voor 't geen daarin gebeurd is, of voor de menschen, die daarin geleefd hebben.

Eigenaardig is een bijwoord, door afleiding samengesteld uit eigen en aard met het achtervoegsel ig. Het beteekent: naar hunnen eigen aard, en komt in beteekenis overeen met het basterdwoord karakteristiek.

Deze of gene bedient zich van eigenaardige uitdrukkingen, dat zijn zegswijzen, die geheel overeenkomen met den aard van hem, die ze gebruikt, - uitdrukkingen, die den spreker kenmerken of kenschetsen.

Zoo zegt Potgieter elders: ‘Er is een Hollandsch dichter, wiens verzen hunne eigenaardige beeldtenis vinden in de spiegelgladde oppervlakte van eene onzer vaarten.’ De hollandsche vaart kenschetst den eigen aard der verzen van Cats.

‘Da Costa's gevoeligheid beperkte zich in overeenstemming met zijnen semietischen oorsprong tot het gebied van den godsdienst. In tegenstelling met den leerling (da Costa) komt het indo-germaansch karakter van den meester (Bilderdijk) hierin eigenaardig uit.’

(A. Pierson).

Mits, een voorwaardelijk voegwoord, afgeleid van met. Men kan het vervangen door: onder voorwaarde dat. Het dient dan ook om voorwaardelijke zinnen aan den hoofdzin te binden.

Billijk een bijwoord van hoedanigheid met de beteekenis van redelijk, rechtvaardig. Blijkens den uitgang is het afgeleid: maar de afleiding is duister.

Vast

is bijvoegel. naamwoord of bijwoord en heeft drie beteekenissen, zooals uit de volgende voorbeelden blijkt:

a. sterk, stevig, onwrikbaar, stellig.

‘Een vaste burgt is onze God!’

‘Doch wat konst gaat vast genoegh om nemmer te haapren?’

(Hooft)

‘U grensen die besluyten de dycken hoogh en vast

Waerop de zee moet stuyten’.

(Starter)

‘Soo weet, dat mij de schroef dan niet te vast en staat.’

(Cats)

‘Lord Baby was op 't vaste land

En zag een stuk van 's meesters hand.’

(Alb. Thijm)

‘'k geloofde vast, dat zij mij riep.’

(Hofdijk)

[p. 167]

‘Toen hij door vasten slaap vermand

Den dood vond door Graaf Hermans degen.’

(Rob. v.d. Aa)

‘Wijl andren, steeds den vorst genegen,

Vast hoopten, dat hij.’ enz

(van Lennep)

‘Harten sloten vast aan harten.’

(Withuys)

‘Hij zwoer met vasten zin: dat nooit dan met zijn leven

Hij aan uitheemsch gezag zijn boot zou overgeven.’

(van Lennep)

‘Hij peinst; 't besluit staat vast

(dez.)

Verder: een vast vertrouwen, een vast gemoed, een vaste tred, een vast geheugen, enz.

Deze beteekenis heeft het ook in eene menigte samenstellingen:

‘Dus ook menig in God vastgeworteld gemoed.’

(da Costa)

‘Wat dan het nederige riet

Bij den standvasten vorst der boomen.’

(dez.)

‘Vastgenageld aan de stede

Zag ik naar die vlag omhoog.’

(Withuys)

‘Houdt Neerland zoo zijn vrijheid vast,

Als held Chassé zijn eed en last.’

(Loots)

‘Sprong Itthamar de jager toe

En greep den grijsaard vast.’

(de Rop)

‘Een heele houvast’ van: vasthouden.

Hokvast = gehecht aan 't hok, zooals duiven.

Standvast is een verkorting van standvastig.

Bijbelvast = sterk in bijbelteksten.

Vast in de leer = onwrikbaar in de leer.

Het tegenovergestelde van vast is onvast:

‘'t Is 't onvast en verdeeld gemoed

Vervuld met damp en winden.’

(Camphuyzen).

b. Voortdurend, onophoudelijk:

‘De tijd vervliegt op arendsvlerken

Vast ijlings heen.’

‘Mijn broeder jaagt hen na, zij nemen vast de wijk.’

(Vondel).

‘Wij groeien vast, in tal en last’ (dez.)

‘De boogh der halve maene, aen 't kraecken en aan 't knacken,

Zoo stijf gespannen staet (want d'einden krommen vast.)’

(Vondel. Luc.)

c. Reeds, al, voorloopig:

‘'k Zet middlerwijl 't ontbijt vast klaar.’

‘Zoo sprak de burggraaf Eberhard

En smeet den tabbaart, grof en zwart,

De pelgrimsmom

Vast rond en om.’

(Alb. Thijm).

[p. 168]

‘En zeg dat Pieter vast messen slijpt, zeg aan Lijs, dat die vast klarigheid voor de tafel maakt.

(Wolff en Deken).

Het wordt in gelijke beteekenis verbonden met al:

‘Ik zal hem wel te vriend en houden en gaar alvast alle prijscouranten en begraafnisbriefjes voor hem op.’

(Dez.)

In het opgegeven stuk van Potgieter heeft vast de beteekenis van al.

Hilversum.

J.E.t.G.