Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 149]

II.
Appendix.

Hoe dient men dan nu, op grond van het resultaat van bovenstaand onderzoek, volgens de thans aangenomen methode, te spellen? Om deze vraag afdoende te beantwoorden, zal 't noodig zijn hier de grondbeginselen waarvan de hedendaagsche toongevende orthographen, bij hun pogen om tot een verbeterde en eenparige spelling der Latijnsche taal te geraken, uitgaan, kortelijk mede te deelen.

Brambach neemt in zijn werk Die Neugestaltung der Lateinischen Orthographie de reeds door Svetonius gegeven definitie tot richtsnoer aan. En deze definitie luidt?

Formula ratioque scribendi a grammaticis constituta = De vorm en wijze van schrijven die door de grammatici was vastgesteld, op grond van 't beschaafd gebruik van hunnen tijd. En 't gebruik van welken tijd moet in dezen de maatstaf zijn? 't Beschaafd gebruik van den tijd der 3 eerste Keizers Augustus, Tiberius en Caligula (van 30 v. tot 41 n. Chr.) En de spelling van welken tijd neemt men tot richtsnoer aan? Die uit den tijd van Quinctilianus (± in 't laatste vierde der 1e eeuw n. Chr.)²⁹⁾

Gedurende den tijd der 3 eerste Keizers kwam er een ommekeer in taal en schrift tot stand. De oudere schrijvers, zooals Plautus, Terentius en Lucilius, waren, volgens het getuigenis van Svetonius, reeds ten tijde van Nero in de stad (Rome) in vergetelheid geraakt. Deze verandering was zeer snel in 't werk gegaan. Horatius († 8 n. Chr.) klaagt nog steen en been dat men de Ouden, als Lucilius, etc. leest, herleest en bewondert, maar de nieuwe schrijvers met den rug aanziet; en reeds onder Nero (54-68) waren die Ouden te Rome zoo glad vergeten dat de taalbeoefenaar Probus, die onder Nero leefde, er, in de provincie, door een taalleeraar mee in kennis moest worden gebragt.³⁰⁾ De oorzaak van dezen ommekeer in de spelling ligt natuurlijk in den ommekeer van den staatkundigen toestand en in de veranderde richting van den volksgeest, die zich onder anderen ook daarin openbaart dat reeds onder Augustus († 14 n. Chr.) en Tiberius († 37 n. Chr.) de nieuwe schrijvers, en daaronder vooral Vergilius, bij 't schoolonderwijs ten grondslag werden gelegd. 't Eerst deed dit Q. Caecilius Epirota, die zich daardoor wel den spot van Domitius Marsus op den hals haalde; maar - het nieuwe viel in den geest des tijds en, ondanks allen spot, vond het voorbeeld van den Epiroot navolging: de zaak der nieuwe schrijvers werd, om met Lucanus te spreken, de victrix causa. Toen nu Probus met zijn, in de provincie opgedane, kennis begon te woekeren en de lectuur der Ouden weer in zwang bragt, moest het verschil tusschen de taal dier Ouden en de toen heerschende sterk in 't oog vallen. Men merkte dat er een breede klove

29) Quinctilianus voltooide zijn hoofdwerk Institutio Oratoria in 't jaar 95 n. Chr. Svetonius spreekt een weinig later (tusschen 98 en 138) van een door de grammatici vastgestelde spelling; dus mag men opmaken dat, door de bemoeijngen van de groote grammatici als Varro, Verrius Flaccus, Probus, Plinius en Quinctilianus, ± 100 na Christus een op 't beschaafd gebruik gegronde spelling was tot stand gekomen. Ook Luciaan M. zegt: Satishabui plerumque scripturam saeculi primi post Chr. hac editione repraesentare = ik heb het meestal voldoende geacht in deze uitgave de spelling der eerste eeuw n. Chr. weertegeven.

30) Svet. De Illustr. grammaticis C. 24: Legerat in provincia quosdum veteres libellos apud grammatistam, durante adhuc ibi antiquorum memoria, necdum omnino abolita sicut Romae = Hij had bij een grammatist eenige oude boekskes gelezen, in de provincie, alwaar de ouden nog in de herinnering leefden en nog niet, zooals te Rome, geheel in vergetelheid waren geraakt.

[p. 150]

gaapte tusschen het oude en nieuwe Latijn. Ondanks den ijver waarmee Probus³¹⁾ de oude schrijvers verzamelde, zuiverde en verklaarde, kon hij toch niet tegen den stroom oproeijen, kon hij het oude niet weer in eere brengen. De breuk tusschen 't oude en nieuwe Latijn was onheelbaar. Probus zelf verzekert dat men de studie der ouden vruchteloos en nutteloos achtte.³²⁾. Men keerde met bewustheid den ouden schrijftrant den rug toe en de school zoekt nu ook, met opzet en voorbedachten rade, de voor de nieuwe taal gepaste schriftelijke uitdrukking te vinden. Probus zelf heeft denkelijk in de door hem bewaarde en herziene texten het voorbeeld van een gewijzigde spelling gegeven. Hij zal wel veel oude taalvormen gered, maar zeker alleen dat hebben bewaard wat als ontwijfelbaar zeker was overgeleverd. Tevens zal hij echter reeds vele nieuwigheden, die, tengevolge van de ontwikkeling der levende taal, gaande weg in de voor en na vervaardigde handschriften ongemerkt waren ingeslopen, hebben overgenomen. Ook Probus zal reeds bij de verschillende lezingen der hem ten dienste staande handschriften hebben moeten wikken en wegen en een soort van regel aannemen, waarnaar hij zijne texten corrigeerde. Hij vormde, wel is waar, zooals Svetonius uitdrukkelijk zegt, geen eigelijke school, schreef ook geen zamenhangend taalkundig werk, maar verzamelde toch niet weinig opmerkingen over de oude taal,³³⁾ waaruit de grammatici der volgende tijden ruimschoots putten; en daardoor heeft hij zijnen veelomvattenden en verreikenden invloed op de school uitgeoefend. De onder zijnen naam later in omloop geraakte leerboeken zijn, volgens Keil's schrander onderzoek, uit zijne rijke verzamelingen van opmerkingen zamengesteld. 't Hooge aanzien waarin Probus steeds bij de grammatici van den Keizerstijd stond, bevestigt de ‘aus inneren Gründen’ gehaalde meening dat hij voor de nieuwe taalvorming en dus ook voor de spelling in zooverre den weg baande, dat aan hem de stof en de richting voor de taalkundige leerstelsels werden ontleend. Al wat na hem, tot de 11de eeuw toe, werd geschreven, moest voor zijnen invloed zwichten. De eerste opzettelijke verhandelingen over de orthographie, dateeren uit 't begin der 2de of op zijn best, uit 't eind der 1ste eeuw. Twee grammatici worden ons door Aulus Gellius genoemd, die zich opzettelijk in monographiën met de spelling hebben onledig gehouden: Velius Longus en Terentius Scaurus; beide ± onder Hadrianus.

Ondanks zijne mindere bekwaamheid heeft Velius Longus ons een meer betrouwbaar tafereel opgehangen van de spelling zooals die, reeds aan 't eind der 1ste eeuw, een vasten vorm had aangenomen, dan zijn meer begaafde navolger. Want V. Longus verzamelde zonder blinde ingenomenheid met een of ander theorie; Scaurus had daarentegen wel een theorie, en dat wel een archaïstische.

Het is nu, zooals we vroeger reeds zeiden, deze spelling die om-

31) De hierbedoelde is Valerius Probus van Berytos in Phoenicië, niet te verwarren met een ouden grammaticus van dien naam, die, volgens Steup, denkelijk ten tijde van Hadrianus leefde.

32) Toch waren er nog altijd lieden die Lucilius zelven lazen en herlazen, zooals de hekeldichters Persius en Juvenalis. Ook moet men uit de woorden die Tacitus, in zijn 85 n. Chr. geschreven en quasi ± 75 n. Chr. gehouden Dialogus de Oratoribus Aper in den mond legt (sed vobis utique ante oculos versantur qui Lucilium pro Horatio, et Lucretium pro Vergilio legant = doch ziet gij ongetwijfeld in uwe verbeelding de mannen die Lucilius in plaats van Horatius, en Lucretius in plaats van Vergilius lezen) wel besluiten dat er ook toen nog lieden waren die den dichter uit eigen aanschouwing van zijne werken kenden. Wel is Luciaan Müller van oordeel dat zelfs Plinius en Quinctilianus de werken van Lucilius alleen kenden door tusschenkomst van 't geen vroegere schrijvers over hem hadden geboekt, en dat evenzoo de lateren Lucilius niet men eigen oogen hadden gezien of op zijn best een bloemlezing van zijne gedichten, - heeft echter Nonius de talrijke passages die hij van Lucilius aanhaalt, uit vroegere grammatici gehaald, dan moeten er bergen aanteekeningen verzameld zijn geweest.

33) Svet.: Reliquit non mediocrem sylvam observationum sermonis antiqui. = Hij liet een niet middelmatige menigte, d.i. een heele zee opmerkingen over de oude taal na.

[p. 151]

streeks het eind der 1ste eeuw, vooral op voorgang van Probus, onder de handen der grammatici een vasten vorm had aangenomen, die men, bij 't streven naar 't vestigen van een gezuiverde en eenparige spelling der Latijnsche taal, uit de verschillende gedenkstukken zoekt te reconstrueeren.

Karl Lachmann wilde de Lat. orthographie bazeeren op de 4 oudste handschriften: 1. Den Vergilius Mediceus (uit de 5de eeuw); 2. de Institutiones Gai (op zijn hoogst uit de 4de eeuw); 3. het Novum Testamentum Fuldense (van vóór 't midden der 6de eeuw); 4. de Digesta Florentina (uit de 7de eeuw). Wilde men zich echter aan deze, nog al ver van elkaar liggende, Hds. houden, dan zou men tot een vrij bonte spelling geraken.

Ritschl wees eerst de rechte methode aan: een stelselmatig raadplegen van alle bestaande bronnen: grammatici, opschriften, munten, handschriften.

Brambach volgt de methode van Ritschl; hij raadpleegt alle bronnen, maar kent niet aan alle evenveel gezag toe. Alleen die acht hij rechtstreeks gezaghebbend, die de beschaafde schrijftaal van den boven aangenomen tijd vertegenwoordigen.

De hoofdrol spelen natuurlijk de grondleggers en verkondigers der beschaafde schrijftaal, de grammatici zelven. Naast deze staan de gelijktijdige opteekeningen van beschaafde lieden afkomstig, d.i. die opschriften en munten die klaarblijkelijk onder den invloed der beschaafden zijn vervaardigd = de officieele gedenkteekens en 't meerendeel der munten. Geen veilige gidsen zijn daarentegen de door niet Italiërs in 't Latijn vervaardigde opschriften en slechte, geslagen of gegoten, provinciale munten. In de derde plaats komen eerst de handschriften, die steeds een mengsel van beschaafde schrijftaal en van de in den tijd der afschrijvers heerschende volkstaal bevatten. Een eigenaardige plaats bekleeden de Herculanische papyrusrollen, die in waarde gelijk staan met de geschriften van bijzondere personen uit 't jaar 79 n. Chr.

Wat zeggen dan nu de grammatici, de opschriften en munten, en de handschriften aangaande de spelling van den Latijnschen naam voor hekeldicht? Satura, satyra of satira?

Aangezien ons woord, naar 't schijnt, op munten noch opschriften wordt gevonden, blijft ons alleen over te vragen: wat zeggen de grammatici en de handschriften.

De grammatici leggen geen regtstreeksch getuigenis omtrent de juiste spelling van ons woord af. Daar zij echter zelven meestal den vorm satyra bezigen, zouden wij volgens de door Schambach beaamde definitie van Svetonius - formula ratioque a grammaticis constituta - eigenlijk satyra of een uit satyra geboren, bij Probus voorkomenden vorm, satira moeten gebruiken. Daar we intusschen bij de grammatici, en wel bij een der oudste en uitste-

[p. 152]

kendste en zijnen epitomator (Verrius Flaccus en Festus) satura aantreffen en dat tevens op de welbekende plaatsen van Quinctilianus (IX. 2, 36; 3, 9; X. 1, 93 en 95), den schrijver dien de orthographen tot vertegenwoordiger van de hervormde, door de grammatici vastgestelde beschaafde spelling hebben aangenomen, volgens Halm satura is te lezen;³⁴⁾ daar verder uit ons klankhistorisch onderzoek is gebleken dat de geliefkoosde spelling satyra, en dus ook de hieruit voortgevloeide satira, op een dwaling berust, zoo volgt hieruit noodzakelijk dat de eenige juiste spelling is satura, altoos in de veronderstelling dat satura een oorspronkelijk van 't adjectief satur afgeleid Latijnsch woord is.³⁵⁾

Het algemeen invoeren van deze op den oorsprong van 't woord gegronde spelling is echter niet van alle zwarigheid ontbloot. De vraag doet zich namelijk op hoe we moeten spellen, wanneer we het adjectief of het adverbium van satura hebben te gebruiken. Immers willen we ook hierbij den oorsprong in 't oog houden, dan kunnen we niet anders dan of satyricus en satyrice of wel satiricus en satirice spellen, en - wie reimt sich das zusammen?

Ter wille van satura een nieuw adjectief saturicus te scheppen - dat gaat kwalijk. Om tot eenparigheid te geraken zou men het op 'n accoordje kunnen gooijen en de oude satura van Ennius, Pacuvius en Varro, waarbij de behoefte aan een adjectief zoo goed als niet bestaat, met den ouden naam blijven bestempelen, terwijl men dat soort van gedicht, waarvan Lucilius de grondlegger is, ter wille van satiricus, d.i. ter wille der eenparigheid, met den toch reeds zeer algemeen in zwang geraakten vorm satira bleef aanduiden. Een soortgelijk compromis is reeds lang geleden, ten opzigte van dat woord, voorgesteld geweest.

De spelling van dit lastige woord heeft namelijk reeds vroeg tot een hevigen strijd onder het genus irritabile philologorum aanleiding gegeven.

Scaliger, Casaubonus en anderen wilden de hekeldichten van Lucilius, Horatius, Persius enz. satyrae genoemd hebben, daarentegen de uit verschillende soorten van versmaten bestaande gedichten van Ennius en Varro met den naam van saturae of - wegens onbekendheid met de klankwetten - satirae bestempelen. Daarentegen poogde Daniël Heinsius te betoogen dat men beide soorten van gedichten satyrae moest blijven³⁶⁾ noemen, omdat beide zich gemakkelijk van de satyrs lieten afleiden. Naar aanleiding van dit gezegde van Heinsius wil ik hier bijvoegen dat ik geenszins ontken dat het in verband brengen van de satura met de satyrs mee zal hebben bijgedragen om de spelling satyra ingang te doen vinden; maar tevens meen ik te mogen zeggen, dat de bewering, als zou dit de eenigste of wel eerste oorzaak van deze spelling zijn, door het boven uiteen gezette volkomen onhoudbaar is gebleken.

34) Bonnell (in 1851) geeft op die plaatsen van Quinctilianus nog satira. In eenen codex staat bij vergissing satur egenus voor saturae genus (soort van satura), waaruit blijkt dat de afschrijver de u-spelling voor zich had.

35) Die satira uit satura geboren achten, moeten, daar geen Latijnsche u voor r in i overgaat, aannemen dat satura van Griekschen oorsprong, dus de vrouwelijke vorm is van saturos, zooals het Grieksche woord in de oudere tijden, toen men de Grieksche ypsilon in 't Latijn door u voorstelde, werd geschreven. Zoo nog Varro in Epistula ad Fabium: facie Saturorum similes sunt quod simi sunt idemque imberbi = van aangezigt zijn zij gelijk aan de Saters, omdat zij stompneuzig zijn en tevens baardeloos. Deze passage staat bij Nonius achter imberbus, in mijn meergenoemd Corpus, zoo verward en bedorven dat er slot noch zin in zit. Voor saturorum staat er Saturnorum, waaruit altoos een oorspronkelijke u blijkt.

36) Non esse a communi scribendi consvetudine recedendum pluribus ostendit = Hij toonde omstandig aan dat men van de algemeen gebruikelijke schrijfwijze satyra niet moest afgaan.
Te verbeteren in het tweede stuk N. en Z. V, 1.

pag. 16	moet Apostillen vervallen;
pag. 17	reg. 22 v.b. staat Vernomen lees Hernomen;
pag. 21	reg. 19 v.o. staat Enii lees Ennii;
pag. 21	reg. 5 v.o. lees tusschen de haakjes Genève;
pag. 25	reg. 22 v.b. staat Griehischen lees Griechischen;
pag. 29	reg. 4 v.o. staat reditie lees editie;
pag. 29	reg. 15 v.b. staat Sretonius lees Svetonius.

Ik spel nu eens Quinctilianus en dan weer Quintilianus, omdat ik niet heb kunnen uitmaken welk van beiden juist is.

[p. 153]

Wat meer is: we mogen het er voor houden dat het bezigen van satyricus in den zin van hekelend van zijnen kant niet weinig heeft meegewerkt om de grammatici op het denkbeeld te brengen dat de satura, of liever de satyra, - zooals, volgens Heinsius en Luciaan Müller, de communis scribendi consvetudo was - op de een of andere wijze met de satyri in verband stond.

De vermelding van de Heinsiaansche meening brengt er ons als van zelf toe om te vragen: door wie is de satura met de satyri in verband gebragt?

Dit geschiedt onder anderen door den grammaticus Diomedes. Doch de vermelding van deze quaestie en van dezen grammaticus leidt ons ongezocht tot de behandeling van onze 3de stelling:

‘De afleiding satura van lanx satura in alles behalve zeker.’

Hiermede zullen we dus den belangstellenden lezer in ons volgend opstel onledig houden.

Kampen, Junij 1881.

J. BECKERING VINCKERS.