Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 92]

‘Gij zult niet stelen.’

In de laatste afl. van den vorigen jaargang geeft de heer J.E. ter Gouw van bovenstaanden zin eene verklaring, waarmede ik mij niet vereenigen kan. Hij zegt n.l., dat zullen daar een hulpw. van wijze en niet van tijd is, dat het moeten beteekent en de kracht heeft om de gebiedende wijs te omschrijven. ‘Gij zult niet stelen beteekent hetzelfde als: gij moet niet stelen of steel niet!’ zegt de de heer ter Gouw.

De hulpw. van wijze (modale ww.) heeten zoo, omdat zij te kennen geven op welke wijze de spreker de gedachte, in den zin uitgedrukt, wenscht opgevat te zien. Zoo stellen mogen, kunnen en laten de gedachte soms voor als mogelijk of wenschelijk, zullen en moeten als noodwendig en zijn daarom hulpw. van wijze. (Zie Terweij, 2e druk, pag. 54.)

Behalve deze noemt De Groot in zijne Spraakleer pag. 270 nog durven, vermogen, behooren, behoeven, trachten, pogen, zoeken en hebben, als synoniemen van kunnen, moeten, willen en mogen. Brill noemt slechts mogen, zullen en laten.

Voorloopig bepaal ik mij nu tot zullen.

Terweij geeft als voorbeeld voor de modaliteit van dit ww.: Gij zult toch wel één enkelen vriend hebben. Brill: Hij zal toch niet omgekomen zijn. De Groot: Ik wil, dat hij komen zal.

Het schijnt mij toe, dat geen dezer voorbeelden gelukkig gekozen is. 't Is waar, in den zin gij zult toch wel één enkelen vriend hebben, heeft de spreker gewild, dat we aan de noodwendigheid van 't bezit van een vriend zullen denken en we zouden dien geheelen zin dus eigenlijk een modalen zin moeten noemen. Maar daarmede is de modaliteit van zullen nog niet bewezen. Mijns inziens wordt de modaliteit van den zin niet door zullen, maar door de bijwoorden toch en wel veroorzaakt. Immers, laat men deze weg, dan is zullen in den zin: gij zult één enkelen vriend hebben, het hulpw. van den toek. tijd. Of, is zullen inderdaad een modaal ww., dan mag men met volkomen hetzelfde recht zeggen, dat hebben in: gij hebt toch wel één enkelen vriend, een modaal ww. is. Dit laatste zal wel niemand aannemen, tenzij hij bijv. vinden in: gij vindt toch niet, dat ik u onbeleefd behandel, - loopen in: wij loopen u toch zeker niet te hard, - schrijven in: gij schrijft immers niet met veeren pennen, enz. tot de modale ww. rekent.

Geheel om dezelfde reden is het door Brill gegeven voorbeeld volgens mijne meening geen bewijs voor de modaliteit van zullen.

Indien de spreker wenscht, dat wij de gedachte, in den door hem uitgesproken zin gelegd, zullen opvatten op de wijze, waarop hij haar gedacht heeft, dan dient hij te zorgen, dat er over die opvatting geen verschil van gevoelen kan ontstaan tusschen hen,

[p. 93]

tot wie hij spreekt. En dat kan licht gebeuren, als hij de beweegreden, die hem er toe bracht de uitgesproken gedachte op de door hem bedoelde wijze op te vatten, verzwijgt.

Bezien we nu het door Brill gegeven voorbeeld eens van nabij, nadat we het van de modale bijwoorden ontdaan hebben, omdat men, de modaliteit van een werkw. willende bewijzen, niet de hulp van modale bijwoorden moet inroepen.

We hebben dan: hij zal omgekomen zijn.

Zooals deze zin daar staat, bevat hij niets anders dan den volm. toek. tijd van 't ww. omkomen en is zullen dus hulpw. van tijd.

Zeg ik evenwel: men heeft sedert een jaar niets meer vernomen van den ontdekkingsreiziger S.; hij zal in de binnenlanden van Afrika omgekomen zijn, - dan is het mijne bedoeling, dat men aan de mogelijkheid van zijn omkomen zal denken en in dat geval heeft men recht het ww. zullen een hulpw. der wijze te noemen. Van noodwendigheid is hier dus nog geen sprake, evenmin als in het bij Terweij aangehaalde voorbeeld: gij zult toch wel één enkelen vriend hebben, dat volgens den schrijver gelijk staat met: gij hebt stellig toch wel één enkelen vriend, maar waarin hij 't modale bijwoord stellig niet zou hebben kunnen gebruiken, indien hij in het bijgebrachte voorbeeld de modale bijwoorden toch en wel niet had te hulp geroepen.

En nu het door De Groot in zijne Spraakleer gegeven voorbeeld: ik wil, dat hij komen zal. Het schijnt mij toe, dat zullen daarin volstrekt niet modaal is.

't Geen men hoopt, verwacht, vreest, beveelt, wil, ligt in de toekomst, en is dus daarom reeds onzeker, dus mogelijk. In: ik hoop, verwacht, dat mijn zoon een braaf man zal worden, - ik vrees, dat de drankwet weinig zal uitwerken, - ik beveel, wil, dat hij komen zal, behooren de voorwerpszinnen dus in de aanvoegende wijs te staan, omdat die wijs de gedachte als mogelijk voorstelt.

Waarom bedient men zich nu in deze voorwerpszinnen van den toekomenden tijd? Omdat 't geen mogelijk, wenschelijk of niet wenschelijk is, 't geen men beveelt of wil, nog geen werkelijkheid is op het oogenblik, waarin de gedachte gedacht wordt. En daar zullen dient om den toekomenden tijd te vormen, is men in bovengenoemde gevallen verplicht van dit hulpww. gebruik te maken, zoodat zullen hier niets anders is dan hulpww. van tijd en niet van wijze. In den zin: ik wil, dat hij komen zal, is het volstrekt niet de bedoeling van den spreker, dat wij aan de mogelijkheid, wenschelijkheid of noodwendigheid van iemands komst zullen denken.

Wat nu den zin gij zult niet stelen betreft, waarin zullen nog in zijne oorspronkelijke beteekenis voorkomt en waarvoor men dus moet lezen: gij zijt schuldig (verplicht) niet te stelen, derhalve;

[p. 94]

gij moogt (moet) niet stelen, - ik geloof niet, dat iemand, die zich met deze verklaring kan vereenigen, in zullen een hulpww. van wijze zal zien, evenmin als in mogen en moeten in de zinnen: gij moogt (moet) niet zoo hard stoken. Zullen is in dit geval dus ook geen hulpw. van tijd, maar een zelfstandig ww., want de gedachte, in gij zult niet stelen gelegd, kan noch als mogelijk of wenschelijk, noch als noodwendig worden voorgesteld. De spreker wil haar als werkelijkheid opgevat hebben. De aantoonende wijs is hier dus geen plaatsvervangster van de aanvoegende of van de gebiedende wijs.

Als voorbeeld van niet-werkelijkheid, dus van mogelijkheid, geeft Terweij voor mogen den volgenden zin: Een landhuis stond aan de Arn', het mag er nog wel staan.

‘Ofschoon ik 't met den schrijver eens ben, dat dit beteekent: ‘het staat er misschien nog wel,’ of (beter nog): het kan er nog wel staan - wat niet precies hetzelfde wil zeggen - zou de modaliteit van mogen toch veel beter zijn uitgekomen, wanneer hij een dergelijk voorbeeld zonder modale bijwoorden had gekozen. Dat deze laatste een overwegenden invloed oefenen op mogen, blijkt zoodra men ze vervangt door twee andere, die een tegenovergestelde beteekenis hebben. Zegt men nl.: het mag er niet meer staan, dan verliest het terstond zijne modaliteit en beteekent het, als gewoonlijk, bevoegdheid hebben tot

Met kunnen is dat anders. Zeg ik b.v.: het gebouw, waarvan gij spreekt, kan daar niet meer staan, want ik heb het zelf zien afbreken, - dan is kunnen toch een modaal w.w. Trouwens, kunnen is een van de weinige ww., wier beteekenis hen bij voorkeur tot modale ww. stempelt. In: het kan gebeurd zijn, dat iemand van de tering genezen is, maar zeer waarschijnlijk is 't niet, - hij kan het gezegd hebben, dat is waar, - gij kunt te weinig tijd gehad hebben om nw werk behoorlijk af te maken, - is kunnen telkens een modaal ww., omdat de spreker, 't geen hij gedacht heeft, als mogelijk wenscht opgevat te zien. Zegt men daarentegen: geen geneesheer heeft hem van de tering kunnen genezen, - hij heeft het kunnen zeggen, maar hij heeft het niet willen doen, - men kan geen ijzer met handen breken, - dan is kunnen een zelfst. ww., want 't is de bedoeling van den spreker, dat de gedachte in deze zinnen als werkelijkheid zal worden opgevat.

Het werkw., dat ons de gedachte als noodwendig kan doen opvatten, is moeten. In de zinnen: ik moet mij vergist hebben, anders begrijp ik niets van de zaak, - onze hond moet dat stuk vleesch gestolen hebben; hoe zou 't anders verdwenen zijn? - de wind moet omgeloopen zijn, want nu rookt het hier, - is moeten een modaal ww. In: De leden der Tweede Kamer moeten om de 4 jaar aftreden, - men moet den Keizer geven, wat des Keizers, en Gode, wat Gods is, - als gij dat meent, moet ik u zeggen,

[p. 95]

dat gij 't mis hebt, - heeft moeten eene beteekenis geheel verschillende van die in de voorgaande zinnen. Want zeg ik: De leden der T.K. moeten om de 4 jaar aftreden, dan geef ik daarmede te kennen, dat die aftreding noodzakelijk is, omdat de wet haar gebiedt. Van niet aftreding kan dus geen sprake zijn. Zeg ik echter: de wind moet omgeloopen zijn, want nu rookt het hier, dan beteekent dat niet, dat het omloopen van den wind noodzakelijk is om het rooken te veroorzaken. Daarvoor kan immers gemakkelijk eene andere oorzaak worden opgespoord. Maar ik wil in dit geval slechts aan de noodwendigheid, d.i. aan de groote waarschijnlijkheid van de uitgesproken gedachte gedacht hebben.

Dat ik het, evenmin als Terweij, eens ben met de Groot, die durven, vermogen, behooren, behoeven, trachten, zoeken en hebben als synoniemen van kunnen, moeten, willen en laten, tot de modale ww. rekent, zal men na de lezing van 't voorgaande wel gelooven.

Beemster.

D. DEKKER.

De heer J.E. ter Gouw heeft o.i., met zijne verklaring op pag. 368 van N. en Z. IV. 6, volkomen gelijk. ‘Gij zult niet stelen’ is eene der wijzen, waarop men de gebiedende wijs ‘steel niet’ kan omschrijven. Eene andere manier is ‘gij moet niet stelen’. Welken zin zou zult als hulpww. van tijd hier opleveren? Zie verder dr. van Helten, kl. Ned. Spraakk. II, blz. 18.