Nieuwe Wegen. Jaargang 3

Beeldende Kunst.
Antoon Van Dyck.
I. Leven.

'n Blije lach van jong en sterk leven; - 'n blije lach van levensvreugde, - 'n helmende lach van gelukken om dezelfde roode wellustlippen en in die blauwe, geestige, scherpe oogen; 'n stillere lach van krachtbewustzijn; 'n wat vermoeide lach na genot; 'n nog stillere, weemoedzware dan, vergaande stilaan en, ten slotte, 'n grijns tegens de dood, - ziedaar heel Antoon's leven...

'n Wonderkind, en 'n zoo mooi; 'n veelbelovend jongeling, 'n buitengewoon kunstenaar, 'n fijn en 'n verfijnd genieter van het leven, één, die, door eigen temperament kunstenaar was en wiens meedoen en meeleven met al wat het bestaan den menschen aanbiedt, aan zijn kunst dat heel bijzondere schonken, dat zijn werk doet bewonderen door alle tijden en de kritiek, die somwijlen zoo scherp was voor zijn meester Rubens, immer ontwapende.

[p. 128]

Antoon Van Dyck werd te Antwerpen geboren, ten jare 1599. Van zijn vader, Frans Van Dyck, werd vroeger wel eens gezegd dat hij glasschilder was, - maar dit schijnt nu onjuist. Latere getuigenissen, betere en meer betrouwbare, plaatsen hem tusschen de meest-begoede burgers der zeerweelderige en kunstlievende handelstad. Zijn moeder, Maria Cuypers, was in zekeren zin 'n artiste: zij wist zoo schoon kanten te maken, - het kantenmaken stond te dien tijde in hooge eere en mooië kanten werden zoowel door mannen als door vrouwen gedragen, - dat Mensaert van heur werk getuigt, dat de meesters in de kantkunst verwonderd stonden over heure behendigheid, heure stielveerdigheid, heuren overleg, - en heure voortbrengselen aanzagen als meesterstukken op dat gebied. Antoon mocht niet lang voelen al de weldaden en heel de gratie der moederliefde: wanneer het mooi-blonde knaapje, dat zulke wonderlijke apostel koppen teekende, de achtste maal de lieve lente het land bezoeken zag, bloemenstrooiend om en her, volgde het ook den lijkstoet zijner moeder...

De moederlooze Antoon, die op zevenjarigen ouderdom 'n eigen beeltenis maakt, die oudere schilders vereeren zou, komt op tienjarigen ouderdom als leerjongen in de schilderswerkplaats van Hendrik Van Balen. Deze kundige kunstenaar, die zich na zijn reize naar Italië te Antwerpen gevestigd had en daar in eere stond, was voor den jongen Antoon 'n beste meester. Hij was zeer streng en eischte van zijn leerlingen 'n nauwgezette, volledige weergeving der te teekenen of te schilderen gegeven modellen.

Kort daarna kwam ook Rubens uit Italië weer. Antoon snakte welhaast naar diens werkplaats. Aan zijn verlangen werd voldaan.

Op korten tijd wist hij er zulke vorderingen te maken, was zulk 'n behendig nabootser, dat zijn meester hem liet medewerken aan velerlei bestellingen en dat vele schilderijen van Antoons hand, gemaald om dien tijd, lang Rubens werden toegekend. De meester noemt den levenslustigen jongen man den besten zijner leerlingen, en hij is inderdaad, tusschen de velen die Rubens'werkplaats betreden, het eenig waar, zuiver kunstenaarstalent, verheven boven zijn makkers en kunstgenooten. Zijn verbazende nabootsingsgave heeft aanleiding gegeven tot 'n lieve legende, die op allerlei wijzen verteld wordt.

Eéns, zoo zegt men, ten tijde dat Rubens werkte aan de Afdoening van het Kruis, was de meester uit wandelen. Bovengenoemd schilderstuk was door de leerlingen maar alleen gekend door wat Rubens er van vertelde, want aan niemand hunner had hij er wat van getoond. Groot dus was de nieuwsgierigheid en brandend het verlangen om dat te kennen, wat de meester zoo zorgvuldig verschool. De gelegenheid was te schoon... Men zou er van gebruik maken... Daar stormen de leerlingen het... heilige der heiligen binnen en staan in verrukking van louter bewondering. 'n Ongewoon gerucht wordt vernomen. Is 't geen deur, die ginder ver geopend wordt? Komt de meester niet weer? 'n Over en weer geloop, 'n gedrang om buiten te geraken, van de verboden plaats weg... Ei! een der leerlingen stoot met den arm het Christuslichaam... 'n Groote verfvlek! De schilderij is geschonden... De onheuschheid verraden. Van Dyck neemt aan het onheil te herstellen. Twee uur wrocht hij... krijgt alles weer in orde. Wanneer eenige dagen later, bij de voltooiïng van het werk, de meester zijn leerlingen toelaat binnen te treden en eenieder 't een of ander deel der schilderij allen lof geeft, wordt Rubens gevraagd welk deel hij zelf het beste vindt. Het antwoord klinkt, wat verrassend:

- Het Christuslichaam...

[p. 129]

'n Zucht van ontlasting ontsnapte uit aller borst. Juist over dàt deel had niemand durven spreken... omdat het Antoons werk was.

Welhaast voelt en weet Van Dyck dat hij bij Rubens niets meer te leeren heeft... De meester, door zijn begeesterend woord over Italië, heeft daarenboven, den lust naar ginder doen ontstaan.

De schildersloopbaan van Antoon Van Dyck kan goed in vier gedeeld worden, elk deel zijnde gekenmerkt.

Het eerste deel, weleens de eerste Vlaamsche manier (van schilderen) geheeten, draagt den stempel van Rubens' invloed. Het gaat van 1616 tot rond 1622 of 23, wanneer hij de reis naar Italië onderneemt, die 'n rustpunt vond, zooheel ver niet van Antwerpen, te Saventhem bij Brussel, waar de lieve Anna van Ophem de heele reis bedreigt, - o heel zonder opzet! - met mislukken.

Van 1622, mogelijk en waarschijnlijk tot 1627, bezoekt Van Dyck Italië. De reize er naar deed hij naar onze meening tweemaal. Hij komt te Rome en vindt er 'n blij, ja, 'n al te blij gezelschap jonge Vlaamsche kunstenaars, al even zeer verzot op spel en wijn en vrouwen, als op kunst. Van daar betreedt hij Palermo, Florentië, Bologna, Mantua, komt te Napels op de galeien, bij gebrek aan 'n paspoort tijdens pestziekte, geraakt gelukkiglijk weer vrij, en bezoekt Venetië, dat van al de Italiaansche steden, hem het meest aantrok, omdat hij wist, - Rubens had er van verteld! - er het ongeëvenaarde werk van Titiaan aan te treffen, dat bij hem, den noordelijke, meer indruk en dieper en blijvende invloed had, dan dat van den voor hem te stillen Bellini, of den teeren, mystiek-voelenden Botticelli, - naar Van Dyck's voelen te weinig realistisch.

Voor Titiaans kunst gloeit hij van geestdrift. De invloed van dien venitiaanschen meester is onloochenbaar: er wordt 'n nieuwe Van Dyck geboren, onendig fijner, mooier... De Rubens-invloed sterft en met hem de nog niet zich-zelf zijnde Antoon. 't Is in Italië en door 'n ondergaan van den invloed van Moroni, Palma-Vecchio, Tintoretto, Titiaan, dat Van Dyck zich zelf vindt, zich zelf wordt, en groeit tot 'n allerprachtigst kunstenaar, en wiens faam, voor het portretschilderen, altijd onaangeroerd heel, en ongeschonden bleef.

In Genua kent Van Dyck 'n prachtig tijdperk van gelukken; hij wordt er de schilder van heel voornaam Europa.

Waarschijnlijk, - ook naar onze meening, - werd hij uit Italië teruggeroepen door de ziekte zijns vaders. Gelukkiger dan Rubens, die vóór 'n gesloten graf kwam, mocht hij de oogen sluiten, op 1 December 1622, van dien hem 't leven schonk, Tot staving van die twee reizen naar Italië, voert men aan 'n schilderij, thans in het muzeum van Antwerpen bewaard, Christus aan het Kruis met de H. Katharina en den H. Dominicus voorstellend en bevattend 'n latijnschen zin, beduidend dat Antoon ze schilderde opdat de aarde zacht zij der assche zijns vaders, geschonken door den schilder aan de kerk van de Augustijnen, die zijn vader tijdens zijn ziekte verzorgden, en naar 'n nota geschreven door de kloosteroverste in het register der orde. Vervolgens de H. Martinus zijn mantel deelend, gemaakt op vrage van Anna van Ophem voor de kerk van Saventhem, en aldaar bewaard, Deze schilderij bevat inderdaad deelen Titiaan ontleend, zoo, het hoofd van den jongen St. Maarten.

De tweede Vlaamsche manier bevat de tijdspanne 1628-1632. Zij is de rijkste, de beste, de bijzonderste, onder opzicht van gehalte ook de vruchtbaarste. Tijdens deze bereikte Antoon Van Dyck als kunstenaar het hoogste

[p. 130]

punt zijner kunst. Dit, voorwaar, is spijtig. De kunstuiting van 'n waar kunstenaar moet, wanneer ziekte hem niet neerwerpt, immer verbeteren, verfijnen, hooger klimmen. Bij Antoon is dit niet. Het Engelsch tijdperk doet zijn faam nadeel, ten zekerste, het laatste deel van dat tijdperk. Te Antwerpen verblijvend, schildert hij buiten 'n menigte portretten van edellui, rijke en gewone burgerlui, ook de konterfijtsels van zijn kunstgenooten: Snayers, de Wael, Snijders, Wilden, Symons, Ryckaert, Craeyer, Breughel, - 'n roemrijke pleiade! Hij bezoekt Brussel en werk ter, onderneemt 'n reis naar Holland, komt in den Haag, wordt aan het hof van Frederik van Nassau, prins van Oranje, door vorst en edellui met open armen ontvangen, en gaat op zekeren dag den vroolijken, maar flinken meester Frans Hals bezoeken, - denzelfden, die wel elken avond 'n plaatsje voor hem in den hemel vroeg, maar heelemaal niet belust was het aardsche tranendal te verlaten, - dat hij zóó heel goed vond.

Deze ontmoeting heeft wederom aanleiding gegeven tot 'n allersmakelijkste legende, - die evenals zoovele legenden, wel wat waarheid bevat.

Frans Hals was 'n allermachtigst drinkebroer. Den dag dat Van Dyck hem bezocht, was hij te vinden in de achterkamer eener aanlokkelijke oud-hollandsche taveerne, waar hij zich vermaakte in uiterst-vroolijk gezelschap. De aanmelding van 'n vreemdeling, die hem wachtend was in zijn werkhuis, bracht Hals in booze luim. Wanneer hij zijn kroes geledigd had, besloot hij er toch maar toe eens even te kijken wie de vreugdestoorder was.

Antoon, als naar gewoonte, met groote zorg gekleed, vraagt zijn portret te schilderen. Frans kan er moeilijk toe besluiten. Eindelijk is hij overgehaald. Wanneer hij zijn werk eindigt, vraagt Van Dyck of hij eens beproeven mag dat van Hals te maken. Verwondering van den Hollandschen schilder, die maar immer groeit, naarmate de onbekende met zijn werk vordert. Ten slotte houdt Frans het niet meer uit:

- Ik ken niemand die zoo schilderen kan, zegt hij, dan Antoon Van Dyck...

En wat volgde zullen onze lezers, kennend zoo wat van het karakter dezer beiden, nu wel gissen... Het aarddal zal Hals dien dag en dien avond nog bekoorlijker geweest zijn dan te voren.

't Is waarschijnlijk in den Haag, waar Van Dyck de portretten der familie van Oranje penseelde, dat men hem de gedachte gaf naar Engeland te reizen, alwaar de ongelukkige Stuart, Karel I, koning was, - 'n goed en groot en verlicht beschermer der schoone kunsten. Zijn eerste reize naar 't land van overzee, dat hem later worden zou als 'n tweede vaderland, bevredigde hem heelemaal niet. Erg boos geluimd op vorst en land kwam hij van daar weer.

Antoon Van Dyck was toen 'n jonge man van dertig jaar, gekleed met de allergrootste zorg en naar de laatste nieuwigheid, - 'n bekoorlijk man - wiens schoon en geestig hoofd prijkte boven 'n mooiën kanten kraag, gelegd en gedragen boven fluweelen kleederen, versierd met zijden koord, waaraan zilveren kwispels. O dat mooië hoofd, waar reeds vermoeidheid op te lezen staat - levensvermoeiënis! - Opgekrulde knevels, puntige baard, weelderig, lang, blond-ros, venitiaansch-blond haar, zachte, blauwe oogen, die vol droom zijn konden en ook ongemeen-scherp, roode, weeldedronken lippen, waarover speelt de stille, soms wat spottende glimlach van hem, die reeds heel veel van het leven genoot, maar die er nog geen afscheid van nemen wil, noch kan... 'n Hartstochtelijk minnaar van het leven, maar door het leven

[p. 131]

ergens, heel-diep in hem gekwetst, en die zijn wonde bloedend laat... belet te sluiten, bemint... Vandaar de ongemeene charme van vele zijner portretten.

Op Rubens aandringen, die intusschen als gezant Engeland bezocht, en Antoons booze luim over vorst en land verdreef, was Van Dyck wederom geneigd zijn geluk ginder te beproeven, toen hij er geroepen werd door Karel I, die het portret zag van Karel Laniere, zijn kapelmeester, geschilderd door Antoon Van Dyck en voor diens kunst enthouziast werd.

In 1632 vertrok de Vlaamsche kunstenaar ten tweede male naar Engeland, waar hij nu heel goed ontvangen werd, den titel verwierf van gewonen schilder hunner Majesteiten, brieven van adeldom erlangde en 'n verblijfplaats kreeg te Blackfriars in Londen. De koning, die gaarne in geprek was met Van Dyck, bezocht heel veel diens werkplaats en liet van zich menigvuldige portretten maken, waarvan het schoonste thans berust in het Louvre-muzeum te Parijs.

Nu zwom de kunstenaar in volle weelde. Weinige prinsen hadden huis, tafel en personeel als hij. Daarenboven werd hij 'n nog grooter en nog rusteloozer najager van allerlei genot; hij zelf, dol op muziek, ondersteunde menigen muziekant en maalde gratis hunne portretten.

Zulk leven kostte hem schrikkelijk-veel geld en daarom werd hij genoodzaakt 'n werkplaats te openen, waar leerlingen naar zijn aanwijzingen werkten. Zijn algeheel meedoen aan het leven, zijn miskennen van te zoeken en ook te vinden binnen hem, gaven den genadeslag aan zijn kunst. Prachtige schilderijen werden gemaakt tijdens het engelsch tijdperk, maar de laatste jaren er van, zagen noch de kracht van voorheen, noch die fijnheid, noch die raakte, noch die ziel... De werkplaats van Van Dyck was 'n portretten-fabriek geworden.

Den zomer bracht hij door in zijn buitengoed van Eltham in Kent, achterna geloopen door al wat in Engeland naam had en 'n portret verlangde. In 1639 huwde hij de kleindochter van lord Ruthven, graaf van Gowrie, Mary Ruthven, 'n mooië, maar fortuinlooze hofdame die hem 'n dochterke schonk. Met haar ondernam hij 'n reize in de Nederlanden ten einde haar zijn vaderland te doen kennen, keerde weder naar Londen en stierf er in den jeugdigen ouderdom van twee en veertig jaar.

Zijn voortbrengingsvermogen was vermeerderd, dank zij zijn leerlingen, maar ten nadeele van het gehalte van zijn werk, - 'n treurig iets voor 'n waar kunstenaar, - maar 'n zaak, waarvan naar het ons schijnt, Antoon Van Dyck, zich geen rekenschap gaf. Dit spaarde hem zelfverwijt... en toch ‘wie weet’. Wanneer men zijn geestige, wat vermoeide oogen beziet, zooals in het portret, door lord Spencer bewaard, dan kan men wel denken dat hij wist... en dàt verklaart dan weer zoo heel goed zijn alzijdig meedoen aan het rijke leven, de dissolvant en de troost.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.