Nieuwe Wegen. Jaargang 3

Beeldende Kunst.
De Vlaamsche Primitieven.
Van af 1400 tot 1530.

Het was of er te dien tijde maar twee uitverkoren landen waren, al waar de schilderkunst mocht bloeien: Italië en de Nederlanden. Maar Italië had reeds kunstenaars in de XIII^e en de XIV^e eeuw, die ons toelaten den weg te volgen langswaar de italiaansche kunst opging tot 'n bijna-gelijkwaardige als die der Nederlanden in de XV^e eeuw. waar zij al met eens verschijnt, oprecht wonderbaar en als omgeven van mysterie, met een weergaloos meesterwerk, de Aanbidding van het Goddelijk Lam, der gebroeders Jan en Huibert Van Eyck.

Vóór hen vinden wij in heel Vlaanderen niet één schilder, tegelijk met hen of na hen en werkend in dezelfde richting en naar dezelfden trant: Rogier Van der Weyden, die leeft te Brussel, Petrus Christus, die werkt te Brugge, Hugo Van der Goes, die woont te Gent en zinneloos wordt, Dirk Bouts, bekend om zijn schilderijen in het museum van Brussel en die leeft te Leuven, Hans Memling, die werkt te Brugge evenals Geeraart David en Quinten Massijs, die smid is en schilder wordt en zijn leven slijt te Antwerpen, waar hij sterft. Met hem eindigt de Vlaamsch-primitieve schilderschool.

Het zou nu wel erg-belangwekkend zijn kunnen, op te zoeken waarom 'n paar landen, bij uitzondering van de andere, bevoordeeligd werden tot kunstmidden, - of wel iemand het vinden zal of kan is heel wat anders, - en hoe het komt dat, zonder de minste toenadering van vlaamsche en italiaansche kunstenaars, die voorgangers hadden, om denzelfden tijd, zich voelen laat een zelfde drang naar 'n meer realistische kunst.

Hoe idealistisch de opvatting van de Aanbidding van het Lam Gods ook zij, de uitvoering er van is realistische schildering, evenals de

[p. 10]

fresco's van Masaccio te Florentië daar beginnen 'n meer realistische kunst.

Zoo algemeene drangen schijnen 'n eigenschap van den tijd. 't Is waarschijnlijk en misschien onmogelijk op te sporen langs welke geheime wegen ze komen tot in de ziel der menschen. Ze zijn 'n karakteristiek van de dagen en wie dan leeft, heeft moeite om te verklaren waarom hij zoo voelt, evenals wij die moeite kennen op onze dagen. En wanneer men toch wil 'n verklaring opdelven wordt men opeens gewaar te staan voor het gevoels-mysterie, dat 'n afgrond is.

Het allereerste karakter der primitieve kunst in Vlaanderen is het behandelen van godsdienstige tafereelen: kruisrechtingen, aanbiddingen, beweeningen, enz. En voor wie terug denken wil in dien tijd is dat zóó wel te begrijpen, bijzonder als hij zijn aandacht vestigt, tot hij vat, op wat zijn die twee eigenschappen van alhier: den lust naar inwendige vurigheid en extaze; en den natuurlijken drang naar mysticisme; dit in landen, die kennen Jan Ruusbroeck de bewonderenweerdige, die schrijft de Geestelijke bruiloft, de heilige Ludwina, de lieve, de afzichtlijke Ludwina, de allerverschrikkelijkste heilige, levend verteerd door het heilige vuur en meer onlangs nog, Anna-Catharina Emmerich, die, in heur Pijnlijke passie, beschrijft tooneelen heel gelijk aan de schilderijen der primitieven uit Zwaben en uit Vlaanderen, Grünewald, Rogier Vander Weyden, Massijs: extazen en lijden, droomen en smert, tranen en bloed...

Die twee dingen in hen, die lust en die drang, dat leven op zich zelf, verklaren zooveel in hun schilderijen. Het maakt begrijpbaar de allermoeilijkste houdingen, het verwaarloozen der lichamelijke schoonheid, het zoeken naar gelaatsuitdrukking en het zorgvuldig, gewetensvol weergeven er van, de slanke magerte der vormen, die ons soms pijnlijk aandoet, en nog al meer, ook het eerbiedige in de manier van schilderen. Het spreekt van zelf, dat heel de primitieve kunst zich niet opsluiten kon in het weergeven alleen van godsdienstige tafereelen. Welhaast komen er dan ook zedekundige voorstellingen uit het gewone leven en het portret, - en dit, laatste zoo schoon aangedurfd en zoo flink afgemaakt dan reeds, wanneer de italiaansche kunstenaar nog heel ver is van het aan te durven als de Vlamingen en nog veel verder van het zóó af te werken. Elk portret van 'n Vlaamsch primitief is daarenboven 'n echt portret dragend het kenmerk, de ziel van den mensch, wiens beeltenis op het paneel komt. De Italiaan is veel meer vormkunstenaar. Hij verwaarloost de uitdrukking.

Men vergelijke het mannenportret van Jan van Eyck: de Man met de Anjelier, de kanunnik Vander Pael, de Kanselier Rolin, Arnolfini en zijn vrouw, met de mannen-of vrouwenportretten van Pierro della Francesca, Domenico Veneziano, Antonello de Messina, en anderen.

Heel de Vlaamsch-primitieve school is gekenmerkt door heur fijn uitgewrevene, zuivere, opene kleuren, door het werken op paneelen, - het fresco is alhier tot dan onbekend, - de gewetensvolle,

[p. 11]

schier angstvallige eerbiedigheid der uitvoering en het gebruik van doorschijnende olieverf, die ook maar heel wat later in Italië, waar men somberder schildert, bekend geraakt.

Italië, het fresco gewoon, schildert grooter en met minder angstige nauwkeurigheid. Vlaanderen schildert kleiner en 't mag gezegd, zonder groote vrees van bedriegen, dat de Vlaamsch-gothische kunst afstamt van de miniatuur-schildering of boekopluchting, - dat de Vlaamsch-primitieve kunst-werken groote boekopluchtingen zijn op paneel. Men wordt dat zoowel gewaar! Telkens de Vlaamsch-primitieven tot het groote willen overgaan, zijn ze minder mooi, alhoewel de schilderijen van Dirk Bouts, groot nochtans, toch schoon zijn; telkens ze willen beweging of handeling voorstellen, minder aangenaam. Hans Memling alzoo is nergens schooner dan in de kleine paneelen van het Sinte Ursula-schrijn, te Brugge bewaard.

De schoonste Vlaamsch-primitieve schilderijen zijn niet groot en vol rust.

Reeds spraken we van de magerte der lichaamsvormen, zoo wel merkbaar bij Dirk Bouts, bijvoorbeeld, en nu voegen we er bij dat de Vlaamsch-primitieven heel en al ongeschoold zijn in het weergeven van het naakte, hoe merkwaardig dan ook Adam en Eva der gebroeders Van Eyck zijn, en hoe mooi dan nog het Christuslichaam van Massijs.

Zelden of nooit wordt de H. Maagd Maria bekoorlijk als vrouw voorgesteld, alhoewel het niet aan te nemen is dat er toen geen bekoorlijke vrouwen waren. 't Is of ze niet durven heur al de gracie geven van heur geslacht. Meest van al zit ze in 'n soms vrij moeilijke houding, maar heeft dikwijls in het aangezicht 'n uitdrukking van echte sereniteit. Het Jesus-kindeken doet gewoonlijk pijnlijk aan door zijn al te stijve, zijn hout-stijve popjesvormen. Maar daarentegen, wat wellust voor de oogen zijn de gewaden en behangsels, de zolderingen en de vloeren en de vergezichten over steden en velden! Wat al rijkdom van kleuren! Wat al pracht van tinten en schakeeringen!

Hier laat de primitieve schilder vrijen teugel aan heel zijn kleuren-verbeelding, aan zijn dorst naar kleurenwellust, aan zijn fantazij van allerrijkste pracht: rood, groen, bruin, blauw, wit, goud of zware gewaden vallend neer in dichte vouwen en fijn beschaduwde plooien, die des te scherper al die kleurenpracht aanduiden.

Bijna al de primitieve schilderijen zijn verlicht vlak van voor of 'n weinig schuins, zoodat het licht gelijkmatig over heel het werk valt zonder dat, 't is gelijk wat, in de schilderij - hemel of wolken - invloed heeft op de verlichting. Men vindt maar bij uitzondering een avondstemming, in 'n Jesus stervend aan het kruis, bijvoorbeeld, anders is het altijd lente-of zomerdag. Het natuurgevoel is uiterst-lief. Men wil de natuur jong. Vele boomen, blauwe luchten, lichte wolken, frissche bladerkronen, blauwe, heldere waters, kronkelende wegen, weiden met bloemen. 't Is de natuur zelf niet, maar het gevoel der

[p. 12]

schoone natuur in zich, dat men weergeeft. En dat alles met 'n allerfijnste, allerkeurigste teekening, - de gewetensvolle teekening der boekopluchters, - en met de verwaarloozing der lucht-perspectief en van het spel van het licht, waardoor ze landschap of stad weergeven in de verre verte, even fijn-afgewerkt als staande op het voorplan en dat geeft aan de schilderijen der primitieven 'n ongewonen schoonheids- smaak, 'n heel bijzondere bekoorlijkheid.

De Vlaamsch-primitieve schilderschool, waarop ons land terecht fier mag zijn, duurt 'n groote honderd jaar. Zij begint met de gebroeders Van Eyck en eindigt met Quinten Massijs. Zij is in heur uitdrukking 'n zeer lief mengsel van mysticisme in opvatting, gevoel en gedachte, - van realism in de uitvoering. Heur schilders geven weder wat ze door vurigheid en extaze vinden en zien in zich, door wat hun oogen zien om zich en dàt, in weergaloos-prachtige kleuren.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.