De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 20

[p. 102]

De Passie des Heeren.
Op de schilderingen van
Fra Angelico.
(1387-1455.)

Met het ‘Lijden des Heeren’ hebben wij een der innigste zielemotieven genoemd van den gewijden kunstenaar uit Fiesole, van Fra Angelico, ook in het bizonder het voortdurend weerkeerende, immer kunstelijk behandelde thema in 's meesters heiligdom, in zijn klooster San Marco te Florence.

De tijd heeft veel veranderd! Al hebben evenwel vele kleuren iets van hare fijne tonaliteit moeten inboeten, al zijn enkele meesterwerken door onzaakkundige pogingen tot retouche zeer verzwakt, in dien weergaloozen tempel der christelijke kunst spreekt nog alles van 's meesters warme geloofsbezieling, van zijne beden in kleuren tot den ‘Koning des Lijdens’ of den ‘Man van Smarten’. Zelfs de roof der Italiaansche regeering, die het klooster tot staatsmuseum verklaarde, heeft het eigenaardig karakter aan het gebouw niet kunnen onttrekken, daar nog alles doet terugdenken aan den tijd, toen daar de Dominikaner monniken rondgingen door de kruisgangen, samenkwamen in de kapittelzaal, woonden in die kleine, zoo spaarzaam verlichte cellekens.

Angelico's even heerlijke als vrome freskoos¹⁾ wekken op tot een rustig en heilig denken, gevoelen en genieten; zij stemmen in het woelige Florence tot een kalm, weldadig inkeeren tot het edelste, wat er bloeit in het hart van iederen aanschouwer. De werken, daar ten toon gebleven, ontleenen nog immer een hoogere wijding aan de omgeving zelve, waar de religieuzen uit de schoonheid der vormen de bekoorlijkheid der deugden wisten te lezen. Zoo had Fra Angelico het ook beoogd; maar daardoor gevoelen wij ook, dat zij uitteraard onder een valschen dag worden gebracht, nu het oordeel bijkans uitsluitend op de artistieke waarde wordt gericht, met voorbijzien van doel en omstandigheden, die aan motief en uitbeelding die bepaalde vormen gaven.

Hoe de meester de eer zou hebben afgewezen om zijne geschilderde kontemplaties, zijn opwaarts stijgenden liefdelust en liefdeleed in openbare musea te pronk te stellen! Behouden Angelico's schilderingen steeds en overal hare wondere schoonheid, zij worden toch het best in kerken en kloosters begrepen; men leert haar dan op eigen en volle waarde schatten en den schilder eeren, maar liefhebben nog meer.

Het San-Marco-klooster is een schakel in de geschiedenis. Het behoort tot die stichtingen, welke een wijd uitgaanden invloed hebben doen gelden op godsdienstig of maatschappelijk leven, op wetenschap of kunst, somwijlen op staatkundige verhoudingen. Gelijk de kloosters van Premonstreit, Hildesheim, Fulda, Monte Casino, Canterbury en zoo vele andere, in zeer uiteenloopende wijze en richting, de groote centra vormden eener rondom verbreide beschaving, zoo heeft San Marco te Florence een zeer opmerkelijk aandeel in de christelijke kunstscholen van die en latere tijden gekend. Het heeft dit in de groote hoofdzaak door den zeer vruchtbaren meesterarbeid van Fra Angelico gewonnen. Niet talrijk zijn evenwel de onmiddellijk aan te wijzen leerlingen van den maestro uit Fiesole; zijn invloed is niettemin van krachtig werkenden aard geweest. Wat Perugrino was voor de Umbriërs, Duccio voor die van Sienna, Bellini voor de Venetianen, dit werd Angelico niet juist voor een school, maar voor vele meesters van toenmalige en latere richtingen.

*^**

Fra Giovanni - gelijk Angelico eigenlijk heette - had in de eerste tijden na het stichten van zijn klooster niet naar werk om te zien. Het oude klooster der Silvestraner-monniken was door de onbekrompen mildheid van Cosimo de Medici en door den arbeid van den genialen kunstenaar Michelozzo Michelozzi tot een toonbeeld van architektuur vernieuwd of opgebouwd. In de negen jaren (1436-1445), waarin de schilder in dit konvent verblijf hield, werden gangen en portalen, zalen en cellen, muurvlakken en zolderingen onverpoosd bemaald met eenige breed behandelde wandschilderingen of meestentijds met kleinere, lichte stemmings-groepjes, alle van 's meesters hooge en vrome inspiratie het kenmerk dragend. Reeds bij den ingang bekoort ons zijn zinrijke kunst. Als lunet boven de deur van het gastenverblijf vinden wij den vreemdeling, in den persoon van den Zaligmaker, tot binnentreden uitgenoodigd; boven een andere zien wij ‘Christus' verrijzenis’ (blz. 108), want de opstanding tot een eeuwig leven wachten de religieuzen in hun klooster af; weer boven een derde deur legt Petrus Martelaar den vinger op den mond, tot stilzwijgen vermanend; wij zijn namelijk in de sakristie der kapel. De andere deurnissen bevatten den Ordestichter St. Dominicus en diens geleerdsten navolger St. Thomas van Aquine. Maar daar in de verte, aan het eind der eerste kruisgang, blijft het oog langen tijd rusten op de uitvoerige muurschildering van den Goddelijken Lijder; aan den kruisvoet knielt St. Dominicus terneder, in de vervoering der heiligste liefde den balk omspannend, het betraande oog vol weedom ten Hemel heffend, overwegend het eindelooze mysterie van der liefde wreedsten offerdood. Dit motief wordt tot de diepzinnigste meditatie op het groote, mystieke kruistafereel (blz. 104), dat den geheelen voorwand der kapittelzaal bedekt. Stijgen wij naar de bovengangen, dan wijst ons de ‘Annunciatie’ (Blijde Boodschap) op Christus' Verlossingswerk, de heilige verwachting van iederen mensch. In de cellen - waartoe deze gangen toegang verleenen - leefden eertijds de kloosterbroeders van San Marco; daar vindt men, grootendeels van Angelico's hand, een reeks van freskoos, in uitvoering fijn en teer als penteekeningen met motieven, zacht-klagend of vreugdevol-jubelend als middeleeuwsche liederen van hemelsche minne. Florence is overrijk aan zijne werken; want buiten dit San-Marco-klooster worden er nog vele kleinoodiën zijner kunst bewaard in de Galleria antica e moderna, in het Pittimuzeum en in vele kerken en paleizen.

Naar ouden, goeden trant biedt de Belgische Illustratie haren lezers in het ‘Lijdensnummer’ eenige platen aan, beeldende 's Heeren Passie en Verrijzenis. Gaarne steunen wij haar streven, door een korte verklaring te voegen bij eenige openbaringen der ‘gedachte-kunst’ van Fra Angelico

In San Marco bloeide een voorbeeldige devotie tot het lijden des Heeren. Wellicht dankte dit het klooster aan den krachtdadigen invloed van zijn toongevenden overste Joh. Dominici; het zou zelfs vóór alle andere konventen een eigen kruisofficie als koorgebed hebben bezeten. Onder dien invloed arbeidde onze schilder. Zijn eigen hart zou hem evenwel tot veraanschouwelijking dier heilige smarte-poëzie hebben geleid, want Angelico beminde zoo vurig het goddelijke liefdegeheim, het lijden en den dood van den Zaligmaker. De kruisiging vinden wij dan ook op allerlei wijzen gemaald; reeds zeventien keeren in San Marco alleen! Als praeludium tot de meer uitgewerkte komposities, vermelden wij de 35 kleine tableautjes van het geheele leven des Zaligmakers (Gall. ant. e mod.). In San Marco ziet men een klein celle-stukje: ‘de Heiland gaande naar Calvarië.’ Geheel alleen, door allen verlaten, door vrienden en zelfs door de soldaten, torst de Christus zijn zwaren last; alleen St. Dominicus knielt neder op dien lijdensweg en Maria volgt, onder het zwaarste moederleed, haar goddelijk Kind. Een breedere en meer uitvoerige uitwerking dier ‘Kruisdraging’ toont blz. 101. Het is een illustratie, in den geest van Giotto's leerling, Gerini, op St. Lucas' woorden: ‘En Hem volgde een groote schare van het volk, ook van vrouwen, welke Hem beklaagden en beweenden.’ Vele krijgslieden, in eenigszins antieken tooi, begeleiden met de heilige vrouwen den Heiland, welke ongebogen - volgens den trant der voorstellingen van de oudere meesters - den zwaren kruisbalk naar Calvarië opsleept. Christus ziet om naar Zijne H. Moeder om haar te sterken, die met en om Hem het roerendste zielelijden doorleeft. Die tocht naar den Golgotha brengt ons tot ‘Golgotha’ (blz. 104), en hier zijn wij in San Marco's kapittelzaal, een der kostbaarste schatkameren der christelijke schoonheid.

Stervend en gestorven aan het kruishout, is de Zaligmaker - zietdaar het hoofddenkbeeld - de ‘Christus regnans’, die den dood lijdend het geestelijk leven aan het al hergeeft. Fra Angelico schilderde hier geen Calvarië-stuk in den bespiegelenden geest van Giotto, Masaccio, Montegna of der andere oude Italiaansche meesters, ook behoort zijn werk niet tot de historiëele stukken als door Rogier van der Weyden, de Van Eycks en anderen werden geteekend, nog minder tot de realistische richting van lateren, als van Antoon van Dijck of Rubens. Het schetst het vreeselijke drama van den kruisdood niet als geschiedkundig feit, maar kontempleert zijn wereldhervormende beteekenis. Men gevoelt dan ook niet het allermeest een menschelijke medesmart met het felle doodslijden van den stervenden Heiland. De voorstelling is bovenal als een algemeene aanbidding van den God van goedheid bedoeld, biedend een mystisch huldebetoon van de geheele menschheid aan Hem, Die door Zijn goddelijken verzoeningsdood het rijk der liefde stichtte op de fundamenten van dat der vrees, aan het eenig Middelpunt der Oude en Nieuwe Wet¹⁾; het is: Christus stervend, de liefde leerende tot het Kruis!

't Is dood nu al: God zelve stierf

de dood! Wie dierve er, ach,

schier leven, in droefheid van

dien al te droeven dag?

Geen woord en zij gesproken meer:

ons Heere hangt en bloedt,

gekropen zij ter kruise nu,

gebiddaagd en geboet!²⁾

Links van het door het kruis in tweeën gedeeld tafereel, bevindt zich, zoo dicht mogelijk bij den kruisbalk, de droeve Moeder des Heeren; haar volgt een schare van vrienden des Zaligmakers. Bijkans machteloos, zacht-klagend haar moederlijke smart, wordt Maria staande gehouden door de boetvaardige Maria Magdalena. Joan-

1) De Nieuwe Wet wordt in beeld gebracht in de handeling van het stuk. De Oude Wet is voorgesteld door de voorzeggingen. In den boog der breede bandlijst vinden wij profeten met hunne banderollen: Daniël, Zacharias, Jacob, David, Isaias, Jeremias, Ezechiel, Job. Op zinrijke wijs komen die voorzeggingen op 't tableau tot vervulling. De onderlijst der omraming geeft in medaillons prachtige typen van heiligen-figuren, Angelico's ordebroeders voorstellend. In het midden, den stam van den genealogischen boom, werd St. Dominicus geteekend; naar links zien wij: Paus Benedictus IX, kardinaal Joh. Dominici, Petrus della Palude, Albertus Magnus, Raymundus van Pennafort, Chiaro da Sesto, Vincentius Ferr., Bernardus Mart. Aan de rechterzijde werden afgebeeld: Paus Innocentius V, Kardinaal Hugo de Saint-Cher, Paulus Pilastri, Antoninus, Jordanus van Saxen, Nicolaus della Palia, Remigius, Buoninsegna Mart.

1) Freskoos (Ital. al fresco) zijn schilderingen, die op de natte kalk worden uitgevoerd; volgens een onnauwkeurige bepaling: muurschilderingen.

2) Lentemaand van Guido Gezelle.

[p. 103]

nes Baptist, de schutspatroon van Florence en St. Marcus, die van het klooster, vormen den eerestoet met Laurentius, Cosmas en Damianus, de naamheiligen der Medici, schenkers van het kunstwerk. De rechterzijde van het tableau beeldt het kloosterlijk leven uit. Men houde hier in het oog, dat de vrome schilder bijna uitsluitend, en in San Marco vooral, tot stichting zijner Dominikaansche medebroeders arbeidde en voor hen de algemeene geloofswaarheden tot een partikuliere beteekenis beperkt.

Op symbolische wijs bracht Fra Angelico hier de grondvesters der orden onder het Kruis te zaam. Hoe verscheiden die stichtingen ook zijn mogen in kleed en levenswijze, allen hebben van dezelfde goddelijke lichtzon één straal opgevangen en zenden dien weer uit in doel en arbeid hunner orden. St. Dominicus - een heerlijk geteekende figuur - stelt zijn eigene orde en het ordesleven in het algemeen onder de schutse van Jesus' Kruis. De H.H. stichters Basilius, de vader der Oostersche monniken, Hieronymus, Augustinus, Franciscus, Benedictus, diens geestelijke zonen Bernardus, Romualdus en Joannes Gualbertus, allen op onderscheidene en zeer individueele wijs getypeerd, zij volbrengen vol hoogen eerbied de doodswake bij hun gestorven Meester. In al die nuanceeringen van staande, knielende, gebogene, weenende of overwegende figuren, in alle die trekken van weemoedige droefheid en bitter zieleleed, bij eenigen verinnigd tot een aangrijpende smartevervoering, blijft de meester trouw aan de zelfbeheerschte majesteit en rustige ziele-overweging, die van het gekozen motief het eigenlijke wezen is. ‘Zoolang er een schilderkunst bestaat,’ zegt een Duitsch kunsthistoricus¹⁾, ‘zal men die gestalten bewonderen om de tot dusver nog nooit bereikte intensiviteit der uitdrukking. Kontrasten van overgeving, smart, overweging zullen wel nergens gelijk hier tot één geheel te zamen werken.’ De overweging, ‘schouwingh’ werd in de middeleeuwen niet enkel door den kloosterling, maar ook door den godsdienstigen leek zeer vaak beoefend, gelijk deze ook op meer innige wijs met de waarheden zijner geloofsleer en met haren diepen zin en waarde voor het leven ten volle vertrouwd was. Gelijk hij kinderlijk-eenvoudig en met het vurigst vertrouwen wist te bidden, gelijk hij met stichting de godsdienstige, dramatische voorstellingen aanschouwde - in een meer beperkten zin als b.v. het passie-spel te Oberammergau - zoo dichtte of hoorde hij voordragen de religieuze zangen en vrome legenden, zoo overwoog hij ook de beelden en schilderingen op altaarbladen en muurvakken. Waarin ook in die dagen gebrek aan ontwikkeling was, niet in het inwendige zieleleven, want ‘die stadighe ghedenckenisse - aldus ten onzent in het sermoen eens tijdgenoots²⁾ van Fra Angelico - deser passien, maect van enen ongheleerden enen seer wel gheleerden en den onconstighen (onkundigen) ende den ongheleerden doetse opwassen in meisters; meisters seg ic niet der consten die opblaest, mer der minnen, die stichtet. Want dese passie is een boec des levens, in welker men vijnt al dat totter salicheit noot is. Dit boec leert van allen dingen ende men gevoelt dattet overbestort is mit honichvloyender zueticheit. Mer opdat men dat boec des crucen leren mach, daertoe en behoeft men gheen constige ende meisterlike bedudinge, mer puer ende eenvoudige ynnicheit; want als men dit boec opluuct ende ontslutet, so werden geleert ende gevoedet die gedachten der oetmoedigher, mer die homoedighe, hovaerdighe menschen sellen ledich ende vastende wech gaen.’ Een geheel ander, meer tragisch karakter toonen de drie of vier pietà-schilderingen¹⁾, die wij van Fra Angelico bezitten.

De Christus was gestorven; met heiligen eerbied is het goddelijk lichaam van het kruishout afgelaten en zal weldra worden nedergelegd in het nieuwe graf. De trouwe, aanhankelijke vrienden Nicodemus en Jozef van Arimathea hebben hun kostbare taak volbracht en in onderling gesprek over het wondervolle lijden des Verlossers zijn zij neergeknield, de eereplaats latend aan 's Heeren troostelooze Moeder, Maria. Zij heeft alles met Hem doorstaan; zij leed de pijnen mee en thans lijdt zij die nogmaals over, nu zij de felle kwetsuren ziet, die men haar God en Kind heeft geslagen. Gestorven is Hij, en zij heeft niet mogen sterven voor Hem; zij moet leven nog vele, verre jaren het bange, lange leven, gescheiden van haàr Zoon. Zoolang mogelijk zal zij althans zijn goddelijk lichaam bezitten en gelijk weleer, doet zij het heilig hoofd rusten tegen haar moederharte en met de teederste liefde kust zij nog eenmaal, voor het laatst, het lieve gelaat van haar Kind en dan zal men Hem opnemen en scheiden van haar af en men zal het doodskoude lichaam verbergen achter dien zwaren, wreeden spelonksteen van het graf.

De smart van Maria is zoo innig doorleefd; het is geen teere verkwijning, geen neerslaande zwakheid, het is het Revende moederhart, brekend bij den dood van het geliefdste Kind. Droeve Moeder, hoe zijt gij, Juda's uitverkorene bruid, geworden tot de Mater Dolorosa, tot de Moeder aller Smarten! Hoe zou uw hart bezwijken, vaneengereten door uw onuitspreekbaar liefdewee, zoo uw ziel geen kracht had gesmeekt van uw afgestreden, uw gestorven Kind, in Wien uw ziele kracht tot de heiligste onderwerping put. Hoe werdt gij toen, o aller Moeder, het flonkerend licht der redding, de ‘sterre der hoop’ voor allen, die in lijdensdruk oog en hart naar u wendden om voorspraak bij uw goddelijken Zoon.

St. Joannes en eene der vrouwen hebben - geheel naar de oude school van Giotto - de handen van den Heiland opgeheven; Maria Jacobi aanschouwt met verwondering en mededoogen 's Heeren diepe kruiswonden en Maria Magdàlena, de vurige bekeerlinge, volgt haar Redder ook na Diens dood; nog immer acht zij zich onwaardig om naderbij te worden geduld en weet zich gelukkig, zoo zij slechts 's Heeren voeten kussen mag in harer liefde matelooze dankbaarheid.

De ‘Verheerlijkte Christus’ (blz. 109) is een lunette - de vorm geeft het reeds aan - boven een der deuren en wel van de eerste gang uit San Marco. De Christus is verrezen uit den doode; de lijdenskwetsuren zijn alle geheeld, want verheerlijkt is het lichaam van den Godmensch, het draagt geene teekenen van zwakheid meer. De vijf kruiswonden zijn behouden, blijvend de glorieuze bewijzen van betoonde, goddelijke liefde en kracht; de spotkroon van doornen - weleer door den Man van Smarten gedragen - werd omgloried door den driestraligen nimbus der goddelijke volkomenheid. Christus verrees en welhaast zullen Zijne vrienden en de vrome vrouwen (blz. 108) komen en zoeken naar zijn gestorven lichaam, ‘dragende²⁾ de specerijen, welke zij bereid hadden. En ingegaan zijnde, vonden zij het lichaam des Heeren niet. En in het graf tredende, zagen zij een jongeling, omhangen met een wit kleed en zij werden verbaasd. Hij zeide tot haar: Verschrikt niet; gij zoekt Jezus van Nazareth, die gekruist is; Hij is verrezen, Hij is hier niet, ziet de plaats, daar zij Hem gelegd hebben.’

De sterk belichte schildering, de vredevolle stemming van het geheele tableau, de lichtere opvatting en afteekening toonen een karakter geheel verschillend van de motieven, die vooraf zijn gegaan. De bloemen zijn weer opengegaan, de fijne, teere, geheel in details bewerkte bloemen van Fra Angelico, dezelfde die er geuren en fleuren in de stukken zijner wondere Paradijzen; ook de palmen, de vredeboden zijn weer opgebloeid voor de grafspelonk. Verrezen ten hemel, liet de Christus Zijn Engel achter en met hem de zekerheid Zijner opstanding en der vervulling Zijner beloften.

‘Opgestaan, ben ik nog te midden van u,’ zoo luidt het troostwoord, dat Fra Angelico den Christus doet spreken tot de geloovigen.

Nog vele jaren arbeidde de vrome kunstenaar in zijn geliefd klooster te Florence, tot hij in 1445 aan den wensch van Paus Eugenius IV gehoor gaf en in Rome zijn kostbaren arbeid voortzette. Nog tien jaren gaf hij daar en in Orviëto de meest artistieke blijken van een onverzwakte, zelfs verhoogde kunstkracht en stierf in de stad der Pausen in 1455. Zijn waarschijnlijke beeltenis werd gehouwen op den steen, welke zijn graf bedekt in de kerk zijner broeders, S. Maria sopra Minerva.

M.C. Nieuwbarn, O.P.

Nijmegen.

1) Jacob Burckhardt. ‘Der Cicerone.’

2) Waarschijnlijk van Jan van Schoonhoven, die in 1431 stierf.

1) De Pietà-voorstellingen (Maria S.S. della Pietà; Notre Dame de Piété; Onze Lieve Vrouw van Smarten) omvatten de Kruisaflating, Grafdraging en Graflegging en waren gewoonlijk illustraties van Bonaventura's Contemplatio Vitae.

2) St. Thomas en St. Lucas.