De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 19

Herders en huurlingen.
Een schets uit den Boerenkrijg, door De K.
(Vervolg.)

Daar opeens wemelde het weer van onheilsboden. De Bliets was uit zijn schuilhoek gebroken, een bataljon Hooglanders verdween spoorloos, een paar ruiter-patrouilles werden vermist, een compagnie voetvolk werd verstrooid als veeren door den wind, een pas herstelde verbindingslijn andermaal verwoest, transporttroepen met munitie en proviand bereikten nooit hun bestemming, - het regende Jobstijdingen in het hoofdkwartier, en op alle vertwijfelingsvragen was maar één antwoord: De Bliets.

De voorgenomen groote tocht werd uitgesteld voor onbepaalden tijd en de wilde jacht begon opnieuw. In alle richtingen werden de Engelsche troepen uitgestuurd, hijgend en afgetobd zwierven ze rond, werden middernachts door geweer- en kanonschoten gewekt, men gunde hun geen tijd tot eten en rusten, en toch richtten zij niet het minst uit, al waren hun aanvoerders veel ijveriger dan de vijand. En als eindelijk eenige generaals een heel schrander plan beraamd en van drie zijden te gelijk den heuvelketen bestegen hadden, waarachter De Bliets zich het laatst had vertoond, vonden zij niets dan de ruïne van eenige onbruikbare wagens, die eenmaal Engelsch geweest waren, een vernageld kanon, eveneens van Engelsche herkomst, en een eind verder eenige honderden ontwapende Engelsche soldaten, die woedend en vloekend hun tegenhinkten, wijl De Bliets wijselijk hun schoeisel mee had gevoerd.

De Bliets deed nooit, wat de vijand in zijn plaats gedaan zou hebben, hij haalde een streep door elke berekening. Als hij de ééne week een ontzettende verwoesting onder de Engelschen had aangericht, was hij de andere week spoorloos weg, of de aarde hem ingezwolgen had, om straks even onverwachts honderd mijlen verder op te duiken en een district, dat, gelijk de kranten haar ongerusten lezers troostend verzekerd hadden, al sinds maanden werkloos was, van onderen tot boven in vlammend oproer te zetten.

*_**

De intocht was ten einde. De laatst aangekomen troepen vormden nu de spits, de eersten de achterhoede. De Bliets reed langzaam van den heuvel af, den volgenden morgen zou hij verder trekken naar een doel, dat buiten hem volstrekt niemand wist. Vertrouwelingen had hij niet één; waarom deze of gene beweging werd uitgevoerd, daarvan gaf hij aan niemand rekenschap, zijn stoere kop dacht elk krijgsplan uit en zijn ijzeren wil leidde het alleen. Hoog boven zijn omgeving hield hij zich; belooningen deelde hij niet, zijn mannen wisten het, maar harde straf trof den nalatige,

[p. 283]

ook dat wisten zij. Geen woorden ter verklaring had hij ooit gesproken dan deze:

‘Zoons heb ik niet, mijn vrouw is van angst gestorven, ik zal kampen tot het uiterste. Iedere Boer, hoofd voor hoofd, moet een vorst zijn en herder van zijn volk en zich liever doodvechten dan zijn land te laten aan die roovers, die huurlingen zijn en wolven te gelijk.’

Dat was het parool voor zijn lijfwacht, de onverzoenlijken.

‘Morgen!’ zei De Bliets tot de manschappen in zijn nabijheid, die met dat ééne woord al genoeg wisten.

‘Rust goed uit, ik denk morgen al je kracht noodig te hebben.’

Een drukkend zwijgen kwam over het pas nog zoo luidruchtige kamp, de Kaffers zelfs staakten hun lawaai. Alleen De Bliets reed, van eenige trouwen gevolgd, overal rond; de vast gesloten mond bewoog zich niet tot een woord van lof of blaam, doch waar er iets niet in den haak was, daar zag hij den verantwoordelijke slechts aan. Voor dien blik verstomde alle verontschuldiging en zwijgend werd de fout hersteld. Dan reed hij verder, schoot hier en daar heen, nu in het midden dan zijwaarts van 't kamp, zijn somber-starende oogen wierpen nu en dan een fellen blik, daarna verdween hij weer.

Het transport der gevangenen kreeg zijn beslag. Hij was er bij.

‘Steen,’ klonk zijn doordringende stem, ‘als er een onwillig is, schiet hem neer!’ En even klankloos lachend, voegde hij er aan toe: ‘De Engelschen hebben ons geleerd, hoe men oorlogvoeren moet.’ De felle schittering van zijn oogen was weer weg en de moede, schijnbaar droomende uitdrukking kwam weer terug. Op eens rukte hij zich los van wat zijn peinzenden geest geen oogenblik met rust liet en riep heel luid: ‘Dat Botha zijn mannen verbood te schieten op de vluchtenden van Spionskop, dat versta ik niet. Hij schonk daar eenigen duizenden Engelschen het leven mee, en hoe vergelden zij het ons!’ Dan weer zachter en in zich zelven: ‘Moorden onze mannen, verbranden onze hoeven.... verbranden onze hoeven.’ Hij keerde schielijk zijn paard en rende daar vandaan, terwijl men hem hoorde mompelen:

‘Moorden onze mannen en verbranden onze hoeven.... verbranden onze hoeven, waar moeder en zuigeling....’

Het gevangenentransport toog noordwaarts in een wolk van stof; stom en verslagen zaten de Engelschen op de wagens. Nog zaten ze te ijzen van de steenkoude, ijzerharde trekken van den commandant, die niets dan een bodemlooze smart en een onleschbare wraak schenen af te spiegelen, maar De Bliets was hen al lang vergeten. Zij bestonden voor hem niet meer, hier hinderden zij, ze moesten weggeruimd.

De commandant reed verder, rapporten ontvangend en bevelen gevend, allen ontvlammend door zijn krijgslust. En altijd door staarden die smartoogen naar het punt in de verte, om in eens soms een felle schittering door den droeven nevel te laten heenbreken, die echter gauw weer verdween. Het was, of er twee naturen zetelden in die borst: een droomer en een ijzerhart; intusschen werd zijn leven door dat dubbele bestaan langzaam maar zeker verteerd.

Een Kaffer drong tusschen de paarden door en legde met de vertrouwelijkheid van een ouden, trouwen knecht zijn hand op de knie zijns meesters:

‘Baas, ontbijt,’ zei hij vriendelijk.

‘Dank, Bambo, ik heb nog geen tijd.’

‘Baas, eten!’ drong de Kaffer aan, ‘hoe kan baas werken, als baas niet eet, nou!

‘Goed, maar gauw dan!’

De Kaffer liet lachend zijn witte tanden zien, terwijl hij het paard van zijn heer bij den teugel leidde en zich verwijderde. Aan een uithoek van het laager was een tent opgeslagen; daarin trok De Bliets zich teug. Schoon heel zijn kleine leger onder den blooten hemel sliep en hij voor zich zelf anders geen uitzonderingen maakte, placht hij zich toch een paar uren daags af te zonderen in eenzaamheid.

Van Bambo, die zijn meester altijd volgde en trouw bijbleef, hadden de Boeren vernomen, dat De Bliets dan altijd rusteloos op en neer liep, onverstaanbare woorden mompelend en handenwringend.

‘Hij ziet hunne oogen,’ fluisterde de Kaffer geheimzinnig, ‘overal en altijd, dag en nacht ziet hij hunne oogen.’

De mannen wisten, wat hij bedoelde, en schudden meelijdend hun hoofd. Toch ondervroegen zij Bambo soms. ‘Hij ziet hunne oogen,’ was alles, wat hij ten antwoord gaf.

Rusteloos liep De Bliets dezen dag, gegelijk op alle andere, in zijn veldtent op en neer. Drie schreden voorwaarts en drie schreden terug, drie schreden... drie schreden. Hij zag de maïskoeken noch het gedroogde vleesch, door den knecht op een blok naast hem gelegd, zijn blik staarde het tegenwoordige voorbij naar een oogenblik in het verleden, waarvan hij zich met losrukken kon. Hij wrong zijn handen als een veroordeelde, sloeg ze beurtelings in haar en baard, terwijl hij op biddenden en huilenden toon mompelde:

‘Kan ik dan niet vergeten... vergeten... vergeten.’

Bambo stak zijn hoofd door een opening in het tentdoek en riep:

‘De zendeling!’

‘Laat hem binnenkomen!’

De zwarte wolkop verdween en de zendeling trad binnen.

De Kaffer hurkte midden voor de opening neer, trok de knieën op tot de kin en hield de wacht bij de deur zijns meesters als altijd. Hij verstond niets van wat de beide mannen daarbinnen met elkaar spraken, het geluid hunner stemmen drong als een dof gemurmel tot hem door, maar hij stelde niet het minst belang in de zaken, die er verhandeld werden. Bambo was niet zoo nieuwsgierig als zijn stamgenooten. Doch dit verontrustte hem: de zendeling vroeg blijkbaar iets gewichtigs op huilerigsmeekenden toon, terwijl zijn meester er op antwoordde met een bits en krachtig ‘neen.’ Bambo werd boos en bromde: ‘Hoe kan die ouwe baas het wagen zijn meester toornig te maken?’ Het onderhoud daarbinnen beviel hem niet en juist zat hij iets te verzinnen om het te onderbreken, toen een tweede zich aanmeldde tot zijn groote vreugde.

‘Baas Van der Raadt,’ riep hij luid, ‘mijn baas zal gaarne aanstonds veldkornet spreken.’

‘Is De Bliets alleen?’ vroeg Van der Raadt den zwarten dienaar van zijn commandant.

‘Bah! daarbinnen maar 'n ouwe zendeling mijn baas plagen met gepraat van... ik weet niet. Mijn baas blij wezen zal een vriend te zien, ik gauw openen.’ En eer Van der Raadt het voorkomen kon, had Bambo het hoofd in de tent gestoken en geroepen: ‘Baas Van der Raadt hier en wil...’

‘Hij is welkom!’ hoorde men De Bliets antwoorden, en den mond tot de ooren open lachend, kroop Bambo terug, den veldkornet wenkend binnen te gaan.

Van der Raadt trad in de tentopening en hoorde den commandant zeggen: ‘Neen, vader Schmidt, wij zullen daar niet meer over spreken. Ik ben de eenige, dien de manschappen blindelings volgen; zoudt ge denken, dat ik hun vertrouwen beschamen en mij overgeven zal. En stel, ik deed dat, waant gij dan, dat onze vijanden zouden ophouden ons te vervolgen? Eerwaardige, gij kent ons en gij weet, dat wij vrede willen en rustigen arbeid, maar ons niet laten jagen van huis en erf. Nu moogt gij nog zoo vaak herhalen, dat de strijd hopeloos is - een eind nemen zal hij niet, zoolang ik adem. Wij zijn vrije mannen en doen als zoodanig.’

Van der Raadt stond nog steeds in de tentopening, maar geen der twee mannen sloeg acht op hem, terwijl De Bliets voortvoer:

‘Gij meent het goed, dominee, dat weet ik, maar van den hemel weet gij genoeg, van de aarde te weinig. En wij, die hier over de vlakten zwerven, hebben onzen weg af te leggen tot aan 't eind. De oorlog is iets ontzettends, het boosaardigste en gruwelijkste, dat zich denken laat, en de zelfvoldoening moed en doodsverachting getoond te hebben haalt niet bij de ellende, die hij veroorzaakt. Vader Schmidt, ik zeg u, dat de hel een paradijs is bij dit leven... verkrachte vrouwen, ouderlooze kinderen, doode mannen en verbrande hoeven... verbrande hoeven. Wat zijn de gevechten zelve bij wat daartusschen geschiedt. Wilt gij een episode uit dezen krijg hooren?

‘Daar was een man, die dacht gelijk gij en hoopte niet naar de wapenen te moeten grijpen. Het gericht des Heeren trof zijn land, maar hij hield zich ver van allen en verborg zich met zijn jonge vrouw. De dwaas, hij wist niet, wat een oorlog was! Daar kwam op 'n dag een troep vreemde soldaten op het erf van den man, want het district was oproerig verklaard. Zij waren moe en uitgehongerd en namen wat zij krijgen konden, zonder verlof te vragen. De lieden, wier eigendom geroofd werd, protesteerden: “Wij hebben met dat alles niets van noode, laat ons het onze.” Een baardloos jongmensch voerde de vreemdelingen aan, en hij schaterlachte om de klagenden: “Weten jullie dan niet, dat er oorlog in 't land is?” vroeg hij, en om zijn macht te toonen, liet hij wat hoeven in brand steken, de eerste de beste, die zij ontmoet hadden. “Wij bevriezen hier,” zei hij, “we moeten vuur hebben, en dit is oorlog, nou weten jelui 't.” Wat ging het hem aan, welke personen er in die huizen woonden, wie kon zich daarmee ophouden! Het jongmensch werd toegejuicht door zijn gevolg om zijn snedigheid.’

De Bliets beheerschte zich niet meer, nu hij kwam te spreken van dat feit, waaromheen al zijn gedachten zich bewogen dag en nacht. Zijn oogen schoten vlammen, hij stiet zijn woorden uit met de wilde heftigheid van een mensch in wanhoopssmart, maar meer nog dan zijn woorden maakten de razernij-gebaren en de huilend-krijschende stem, dat de twee toehoorders hem huiverend aanstaarden.

‘In één van de hoeven woonde de man, van wien ik spreek. Hij ging naar den knaap, wien een boosaardig toeval macht over leven en dood in de hand had gespeeld en die niet wist, hoe zwaar die macht woog. En de man smeekte: ‘Spaar mijn huis, heer, daarbinnen ligt een vrouw, die in weeën kreunt.’ Niemand antwoordde op zijn bede, de mannen waren woedend - waarom wisten zij niet - en ze legden vuur aan. De vlammen laaiden en speelden vroolijk met het oude huis, dat in een oud geslacht van vader op zoon was overgegaan, en de man moest maar zien zijn vrouw te redden. Deze zag de vlammen, maar begreep niets, haar oogen waren groot en star van waanzin en doodsschrik. Zij richtte zich op met een gil en viel neer en stierf met haar ontijdig geboren wichtje in de armen van haar man, de vlammen van het brandende huis beschenen de twee dooden. - De vreemdelingen waren huns weegs gegaan, en midden in den nacht stond de man alleen bij de lijken van zijn vrouw en zijn kind....

‘Neen, neen, vermaan niet mij, maar doe 't onze vijanden en gebied hun de wapenen af te leggen; ga tot die lui, die pralen met hun hoogere beschaving en ons daarmee zeggen te willen verrijken, ga en spreek met hun predikanten en hoor, wat zij antwoorden.

‘Maar sindsdien is er een wraakduivel gevaren in 't lijf van dien man en sedert dien nacht woedt hij rond over de aarde als een bezetene. Zijn familie-bijbel, met al de naamteekeningen van zijn eerlijk en

[p. 284]

vroom geslacht, is verbrand, maar zijn geheugen leest er voortdurend in, vooral deze woorden in vlammenschrift: ‘Oog voor oog en tand voor tand.’ Hij jaagt over de vlakten van zijn vaderland met eedgenooten, even vertwijfeld als hij, en onzichtbaar rijdt naast hem de dood, die zwaait zijn scherpe zeis. Overal ziet hij de oogen van zijn vrouw, zooals ze staarden verdwaasd van angst, eer de dood haar voorgoed verlossen kwam. Maar als de kanonnen donderen en de geweren knallen, dan is hij zich zelf weer. Als het bloed vloeit bij stroomen en die ellendige, wolfachtige huurlingen vallen, dan kan hij vergeten, vergeten voor een oogenblik. Verwoesten, vernietigen, bran den en moorden, dat is nu zijn roeping. Hij rent door het land, en achter hem bleeken de beenderen van vijand en vriend. Hij rent en rent en rent, en eeuwig ziet hij vóór zich de oogen van zijn zinneloos stervende vrouw. Zij zijn altijd even ver vóór hem uit, hij bereikt ze nooit... nooit, of hij al voorwaarts stormt dagen en nachten door vuur en door bloed, ze blijven altijd even... ver... verwijderd.

de pikeur, naar de schilderij van g. koch.

‘Er is oorlog in het land, oude, hoe durft ge er dan van vrede en verzoening bazelen? Is die man begonnen, vraag ik u, is hij dat? - Neen, er zal bloed vlieten en weergalmen moet het van doodsgeschrei! Vechten op leven en dood moet het worden tot met messen toe, vechten tot den laatsten ademtocht! Het is oorlog, en oorlog is: honger, nood, pest, schennis, moord, roof, doode mannen, doode vrouwen en kinderen en verbrande hoeven.’

De oogen door tranen verduisterd, keerde de zendeling zich tot Van der Raadt.

‘Wees sterk, mijn zoon,’ sprak de grijsaard zuchtend.

[p. 285]

‘Sterk?’ riep De Bliets uit. ‘Sterk? Neen, wees hard, hard als staal! Hoor niets, zie niets, voel niets, en vergeet, dat gij als mensch geboren zijt, anders deugt ge voor den oorlog niet!’

Op eens bedwong hij zich met een aangrijpende zelfbeheersching, stak Van der Raadt, dien hij nu eerst scheen te bemer ken, de hand toe en sprak op een toon, die in wonderlijk contrast was met zijn wanhopige uitbarsting van zooeven: ‘Goeden dag, Abraham, wat wilt ge?’

Van der Raadt drukte stevig zijn hand en zocht naar eenig antwoord. Hij had zich op De Bliets' toorn voorbereid, want hij kende zijn vriend en wist, hoe noode deze iemand zijn post zag verlaten.

In zijn leger, geheel bestaande uit vrijwilligers, gebeurde het niet zelden, dat vijftig tot honderd man te gelijk plotseling oorlof namen en huiswaarts togen om bij geschikter gelegenheid terug te keeren. Ook kwam het wel voor, dat zij voor altijd thuis bleven.

Maar nu was de oorlog een nieuwe phase ingetreden, de tijd van den kleinkrijg (de guerilla) was gekomen en, trots hun geringe getalsterkte, stonden zij den Engelschen nog als een gelijke weerpartij. In 't Noorden dreigden als bliksemwolken Botha's saamgetrokken troepen en in 't Oosten werkte

De Bliets met zijn onverzoenlijken, en de Engelschen hadden meer dan hun handen vol. Maar De Bliets gebruikte dan ook elken man heel en gansch. Van der Raadt wist dat. En toch, nu hij zijn zaak zou voordragen, was hij elk woord vergeten; trouwens wat baatte het aan te komen met overwegingen bij een man, die slechts van zijn wraak en zijn vertwijfeling leefde. Daarom sprak hij alleen, in aansluiting met wat de commandant had uitgeroepen, eer de zendeling vertrok:

einde der jacht, naar de schilderij van p. tavernier.

[p. 286]

‘Ik voel mij als mensch.’

‘Wat bedoel je, Abraham?’ De Bliets bleef vóór hem staan en toen hij zijn veldkornet wat scherper opnam, zag hij, dat er in weinig dagen met hem een groote verandering had plaats gehad.

‘Wat beteekent dat, verlang je ook al naar je hoeve?’

‘Ja,’ antwoordde Van der Raadt, nu zich zelven geheel herstellend. ‘Dit leven walgt me. Ik kan niet dooden, neen, ik kan niet.’

‘Wie kan dat, Abraham, wie kan dat? Wij, ruwe Boeren, zijn niet zoo geciviliseerd tot dat handwerk als de verlichten van het Europeesche eiland, wij moeten eerst moeten, eer we kunnen... Gij zijt wel gelukkig, dat je opeens staken kunt, - ik moet.’ Hij schudde het hoofd met een smartelijken glimlach, trad een paar schreden terug en staarde naar Van der Raadt's voorhoofd, alsof hij daar iets onheilspellends om verschijnen zag.

De veldkornet streėk, verward, met de hand over zijn schedel, waaraan de blik des commandants scheen gekluisterd.

‘Abraham,’ sprak De Bliets met warmen aandrang, terwijl hij zich eenige zweetdruppels afwischte, ‘ga niet, blijf hier, je vrind smeekt het je!’

Van der Raadt schudde weigerend het hoofd.

‘Abraham, Abraham, denk aan den oudvader, wiens naam ge draagt. Verliet hij niet huis en land om zijn magen te redden?’

‘Ik wil mijn zoon redden.’

‘Izaäk's vader zou zijn zoon geofferd hebben aan zijn plicht. Daniël is nog een kind, maar later zal hij het u verwijten misschien.’

Hier zweeg De Bliets en liet het hoofd zinken. Op eens hief hij het weer en staarde Van der Raadt aan met zóó vreemdstarren blik, dat deze den zijnen neersloeg van ijzing.

‘Abraham, je zult terugkomen, zeg ik je, je komt terug zoo goed als de anderen.’ En als Van der Raadt volhardde, fluisterde hij: ‘Me dunkt, ik zie boven je hoofd je oogen, de oogen van jou en je kind, je zult vallen in dezen oorlog!’

‘Daniël.... mijn jongen!’ Het klonk als een angstkreet van een verdrinkende, en de stoere man balde de vuist, alsof hij nu reeds het liefste, wat hij bezat, verdedigen moest.

‘Zeg niets, Abraham, beweeg je niet, ik zie weer je oogen, de oogen van jou en je kind. Bescherm je zoon wèl, zeg ik je, want ik heb een voorgevoel, dat het je verschrikkelijk zal vergaan.’

‘Als de liefde van 'n vader z'n eenigen jongen beschutten kan, dan is mijn Daniël buiten alle gevaar.’

‘Je hebt je-zelf niet eens in je macht, Abraham, er is oorlog in het land en alles is mogelijk... alles...’

‘Vaarwel!’ sprak Van der Raadt toonloos en strekte zijn hand uit. ‘Nu moet ik weg, om Daniël's wil.’

‘Jij ook, Abraham, jij en allen... allen zijn we verloren, jij en je zoon en allen...’

‘Neen, den jongen red ik.’

De Bliets lachte hopeloos, toen Van der Raadt wegstrompelde, en zoodra hij alleen was, hernam hij weer zijn radeloozen gang.

‘Zóó nabij heb ik hun oogen nooit gezien... nooit... wat beduidt dat... wat wil je, vrouw?...’

Bleek en sidderend ging Abraham van der Raadt door het kamp, de lippen gesloten, maar in het diepst van zijn hart zich verheffend tot God:

‘Niet den jongen, Heer, niet den jongen! Neem in zijn plaats mijn leven, maar den jongen niet, Heer!’

Hij was te verpletterd door de woorden van den commandant om aan iets anders te denken. Hij gunde zich niet eens tijd den ouden zendeling, die een nieuwen koers aan zijn leven gegeven had, vaarwel te zeggen, hij nam geen afscheid van zijn vrienden, zooals hij straks nog van plan was. Hij spoedde zich naar zijn paard, zadelde het in allerijl en reed weg, terwijl hij mompelde:

‘Niet den jongen, Heer... niet den jongen!...’

(Wordt vervolgd.)