De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 19

Uit Petrus' stad.

Leiden, het oude Lugdunum Batavorum der Romeinen, dat, volgens professor Fruin en andere hooggeleerden, zijn Hollandschen naam ontleent aan de samenvloeiing van de Rijnarmen met het riviertje de Leede of de Leythe, heeft zoowel door vóór- als tegenspoed menige gedaante-verandering ondergaan. Orlers reeds riep uit:

O Leyden wel bebouwt van graften, wallen, straten,
En bruggen, wel voorzien van zooveel watergaten,
Tot viermaal toe vergroot! O peerel, daar met lof
De vorsten van ons Land gehouden hebben hof.

Het alleroudste deel van Leiden vormt de Sint-Pieterskerk, in 1121 reeds ingewijd, voorts het 's Gravenstein, reeds voor 1200 gebouwd en tot 1400 met een breede gracht omgeven en eindelijk het aloude Huis te Lokhorst, dat binnen zijne muren den Roomsch-koning, graaf Willem II, zag geboren worden, die de sleutels van Sint Petrus in het Leidsche stadswapen bracht. Deze groep gebouwen vormt nog tegenwoordig een zeer eigenaardig stadsgedeelte tusschen Breestraat en Rapenburg.

Niet van zóó hooge oudheid, maar toch ook uit lang vervlogene dagen, is het gezicht op de Steenschuur en de Sint-Lodewijkskerk, den lezers der Belgische Illustratie op nevensstaande afbeelding aangeboden. Zoo groote heerlijkheid als de toenmalige woningen en die sierlijke poort met haar zwaren boog en wapendragers vertoonden, is thans in dit stadsdeel niet te vinden. Want, wie is er onder de lezers dezer regelen, die niet eens heeft hooren gewagen van de ramp, door het springen van een kruitschip, in het begin der 19e eeuw te Leiden teweeggebracht? Dit vaartuig nu lag niet ver van de hier voorgestelde kerk in de stadsgracht en vernielde bij zijn ontploffing heel de omgeving aan de westzijde van de Steenschuur. Wonderlijk genoeg bleef echter de Sint-Lodewijkskerk gespaard. Eertijds was dit gebouw het gesticht der St.-Jacobus-broederschap, hetwelk o.a. de pelgrims uit het H. Land herbergde, en hetwelk anno 1500 aan de Huiszittenmeesters van Sint Pieter overging. Na den beeldenstorm [1567] kwam het tegen schadevergoeding aan de stad, die het, in 1596, tot een saaihalle deed inrichten. Door toedoen van koning Lodewijk, den broeder van Napoleon I, die eenige jaren over Nederland heeft geregeerd, werd het als kerkgebouw aan de Roomsch-katholieken afgestaan, die het nog altoos als een bijkerk der Sint Petrus-parochie gebruiken.

De ledige plek, waar de huizen hadden gestaan, door het springen van het kruitschip vernield, werd de Ruïne geheeten. Jarenlang was dit terrein als exercitieveld in gebruik. In 1884 evenwel heeft men het in een stadsplantsoen herschapen, in welks midden [schier recht tegenover de Lodewijkskerk] het schoone standbeeld prijkt van den Leidschen burgemeester Van der Werff, die tijdens het beleg van Leiden door de Spanjaarden zijnen weifelenden burgers moed wist in te spreken, door den verhongerden liever zich-zelven tot spijziging aan te bieden dan de stad over te geven. De lezer der Illustratie zou bij een bezoek te Leiden slechts langs de boomen van onze plaat behoeven voort te gaan, waar hij twee vrouwtjes zoo gezellig ziet keuvelen, ten einde bij het standbeeld van den historischen burgemeester aan te komen.

Een andere plaat geeft ons den Leidschen stadhuistoren te zien. Doch wij dienen de vrijheid te nemen, om den lezer hier zoowel van stadhuis als van stadhuistoren te spreken, aangezien het een hier al even fraai mag heeten als het ander. Niet minder toch dan tachtig meter strekt het monumentale gebouw zich langs de Breestraat uit en nadat, zoowel stadhuis als stadhuistoren, vóór en na het beleg der stad, verschillende veranderingen hadden ondergaan, stonden zij anno 1599 kant en klaar op hun vesten. Het ontwerp der laatste verbouwing wordt aan Lieven de Key toegeschreven, maar als men in 1885 niet de dikke lagen verf had weggenomen, waarmede het Leidsche stadhuis was overdekt, had men de natuurlijke grijze steenkleur en menige fijne geleding van het lijst- en beeldhouwwerk niet meer kunnen onderscheiden. Thans ziet het gebouw met zijn Gothische inscriptiën, zijn monumentale dubbele trap en zijn sierlijken toren er waarlijk koninklijk uit. En binnen het gebouw staat men verbaasd voor de heerlijkheid van de burgemeesterskamer met koepelvormig plafond, een antieken schoorsteen, en een zeer fraai behangsel, Alexanders intocht binnen Babylon voorstellend. Verder vindt men de raadzaal, mede met een fraai gobelin getooid en in den schoorsteen een schilderij van Jan Lievens, voorstellende Scipio den Afrika-

[p. 116]

een geheim, naar de schilderij van rob. f. curry.

[p. 117]

ner. Ook de oude schepenkamer met een schilderstuk van Karel de Moor, wordt in de beschrijvingen van het Leidsche stadhuis herdacht. En dan dient nog in rekening gebracht, dat verscheidene andere schilderstukken en souvenirs van het beleg uit 1572 naar het Stadsmuseum of de zoogenaamde Lakenhal zijn vervoerd. Aldaar hangen ook stukken van Engebrechts en Lucas van Leiden.

Boven den hoofdingang, en boven het hooge bordes van het stadhuis, staan de volgende regels te lezen:

Bewaert Heer, Hollandt
En salicht Leyden.
U Hand mij had geraeckt, Heer,
Mijn mond uw gunst nu smaeckt weer.
Anno MDLXXIII     Anno MDXCVIIII
geraeckt.            gemaeckt.

De stadhuistoren brandde namelijk in 1573 door een onbekende oorzaak af, doch was in 1576 reeds weder opgebouwd in den tegenwoordigen, op onze plaat weergegeven vorm. Een paar chronica aan de zuidzijde van den toren, nabij het uurwerk, vermelden nog verder die twee gebeurtenissen. In 1599 waren, zooals wij zeiden, toren en stadhuis voltooid.

De grootste klok in den toren weegt 9970 ponden en is 31 Juli 1576 opgehangen. Het nieuwe uurwerk, dat na den brand werd opgesteld, is gemaakt door Heinrich van Nuys te Hasselt, zooals blijkt uit het volgende gedichtje, boven het speelwerk vastgehecht:

gezicht in oud-leyden: St.-Lodewijkskerk en Steenschuur van vroeger.

Tot Hasselt in der Stee

Bij Luyck, Heynrick van Nuyst,
Door Vier, Wint en Hamers cracht

Mij hier sta geree',

Gesmeet heeft mette vuyst,
En zij uit 't schip ontvracht
In 't jaer 't zeventich en acht
Met vijftien honderd juist.

De rest van het opschrift vermeldt het enorme gewicht van dit carillon, waarin dan ook drie en twintig speelklokken worden gevonden.

Wij kunnen het stadhuis niet vaarwel zeggen, zonder bij de plek, waar weleer, midden in de Breestraat, de Blauwe Steen lei, aan den geloofsbeleider Musius te denken. De Geuzensoldaten toch van Lumey, die anno 1572 van Rotterdam naar Haarlem trokken, om die belegerde stad ter hulp te komen, namen op hun tocht nabij Den Haag Musius gevangen, een beroem den priester en nonnen-rector uit Delft. Na afgrijselijke mishandelingen hebben de bovengenoemde soldaten, tijdens hun nachtelijke marschhalte te Leiden, Musius aan de galg gehangen op den Blauwen Steen voor het stadhuis te Leiden, waar het bloed uit de wonden van 's mans afgesnedene teenen den grond der Breestraat heeft geheiligd.

[p. 118]

Ons rest ook nog een woord te zeggen over de Leidsche Hooglandsche of Sint-Pancras-kerk, welke waarlijk schier een mirakel van de uiting der geloofsvervoering onzer vaderen mag heeten, en welke daar als een prachtige tweede dom te Leiden ten jare 1315 werd ingewijd, toen de oude Sint Pieter dus reeds tweehonderd jaren hare heilige bogen droeg, toen een reeks van kloosters zich rondom het oude Leiden reeds had gevestigd of weldra nog vestigen ging, en toen de welbekende orde der Duitsche Ridders reeds vele pastoors aan Leiden geleverd had.

De naam van Hooglandsche kerk komt eenvoudig hier van daan, dat men dezen tempel op dat hoogere land of terrein ging bouwen, waarop zich ook de aloude burcht der Wassenaars te Leiden verheft. Eerst was hier ter plaatse slechts een kapel, welke onder de parochiekerk stond van het naburige Leiderdorp. Deze kapel was circa het jaar 1000 uit armzalige materialen opgetrokken en heette het houten of Berderen-huis. Maar, zoo zegt de Batavia Sacra, in 't jaar des Heeren 1315 op Zondag vóór Maria Geboorte is de eerste kerkwijding gevierd van een St.-Pancratiuskerk in de stad Leiden.

Sint Pancratius nu was als jongeling van veertien jaren, te Rome, onder de heidensche keizers, den marteldood gestorven en de Belgische geschiedschrijver Molanus bericht, dat er relieken van dezen martelaar te Utrecht hebben gerust en dat daarom St. Pancratius door het volk, 't welk tot het oude, enorm-groote Utrechtsche bisdom behoorde, [ook de stad Leiden] ten zeerste werd gevierd. Maar daarenboven moet men ook in Leiden zelf een aanzienlijke reliek van Sint Pancratius hebben bezeten. Zijn tempel aldaar zoude dan ook, ware hij afgebouwd kunnen worden, wellicht de schoonste van Holland geworden zijn. Doch binnenlandsche onlusten van Hoekschen en Kabeljauwen hebben het voltooien van den bouw belet, zoodat thans nog altoos de Hooglandsche kerk bestaat uit het priesterkoor en den daarbij behoorenden dwarsbalk van het kruisgebouw. Maar reeds deze tempel, waaraan dus het grootste deel, namelijk het lange benedeneinde van den kruisbouw bijkans geheel ontbreekt, is een heiligdom, dat op niet minder dan zes en dertig pilaren, van een meter middellijn, den indrukwekkend-hoogen bovenbouw torst, terwijl het aan elk uiteinde van zijn dwarsbouw een zoogenaamden hoofdgevel vertoont, welke, beide, even rijk zijn opgetrokken als bij andere dommen slechts met één hoofdgevel te geschieden pleegt. Weldra werd een collegie van geestelijken of kanunniken, die den koordienst dagelijks in dit heiligdom zouden zingen, ingesteld, waaromtrent bisschop Joannes de Venenburg, in 't jaar 1390, den stichtingsbrief heeft geteekend. Niet minder dan vier en twintig zulke koorheeren werden hier onder een kapittel-deken of proost aangesteld, om in de kerk op 't Hogeland, dagelijks de groote, conventueele H. Mis en de gewone zeven koorgetijden te zingen. Het was dus den Utrechtschen bisschop Venenburg ernst geweest in zijn oprichtings-stuk, toen hij zeide te willen, dat ‘in zijn dagen de lof van den almachtigen God overvloedig zoude zijn, en dat zijn onderhoorigen in de toename van den eeredienst des Heeren zouden vorderen.’

Toch is helaas! ook de heerlijke Sint Pancras, dat gebouw, in al de weelde der Spitsbogen opgetrokken en daarna honderden jaren met 's Heeren tempellied vervuld, ten tijde der hervorming aan de katholieken ontroofd en nog altoos ontroofd gebleven. Wel wordt ook dit monument van de bouwkunst onzer vaderen door verschillende subsidiën in stand gehouden, maar zes dagen van de zeven staat, elke week, dit geplunderde heiligdom zóó doodsch en zóó ledig, alsof het een tempel was door de heidenen aan de godin der Droefenis toegewijd. Het is waar, de torens en transen, de spitsen en de wondergevels van Sint Pancras roepen door hun heerlijkheden nog altoos hoog in de blauwe lucht: Te Deum laudamus, Te Dominum confitemur, maar, daar beneden staan toch de hooge consoles zonder haar heiligen-beelden en zelfs boven den ingang is Sint Pancratius weggelaten van het schoone voetstuk, dat hem werd toebereid. Ach, mocht dat alles nog eens veranderen! Mocht de aloude broederschap van vóór de Hervormingsdagen nog eens terugkeeren ook in dat Leiden, voor welks roemrijke Academie de staat der Nederlanden een oud nonnenklooster annexeerde, en waarvoor men uit geroofde, kerkelijke goederen de eerste fondsen scheppen dorst!

P.M. Bots,

Leiden.     R.K. Pr.