De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 17

Waag en Speeltoren te Monnikendam.

Een enkele blik op ommestaand stadsgezicht verplaatst den aanschouwer in een onzer oude stedekens - klein en vergeten tusschen de groote bloeiende zuster-steden; maar bewarend in hun antieke gebouwen de kostbare heugenis aan een tijdperk van luister, van roem en glans, toen ze groot waren onder de groote, de machtige steden van ons vaderland.

Toen 's Gravenhage nog niet veel meer was dan een kasteel met aanhoorigheden, telde Monnikendam reeds mee onder de negen en twintig steden van Holland, die als zoodanig met privilegiën begiftigd waren. Zijn ontstaan stelt men omstreeks het begin der dertiende eeuw, toen eenige monniken uit het convent van Mariëngaard een klooster bouwden aan den oever van een meer, dat naar hen Monnikenmeer genoemd werd. Om dit klooster verrezen al spoedig woningen, een dam tegen het ontstuimige water werd opgeworpen en zoo ontstond uit deze nederzetting van kloosterlingen de meer en meer in bloei en rijkdom toenemende stad Monnikendam.

Een ramp trof de stad in 1515, toen ze bijna geheel door brand vernield werd; alleen het Carmelietenconvent en de Sint-Nicolaaskerk bleven gespaard. Van dit convent is nu niets meer over - maar de kerk bestaat nog en is thans bij de Hervormden in gebruik.

De herbouwde stad werd tijdens den opstand ingenomen en geplunderd door de Spanjaarden, maar herstelde zich al spoedig, zoodat ze in 1573 eenige schepen kon uitrusten om deel te nemen aan den slag op de Zuiderzee, waarbij admiraal De Bossu werd gevangen genomen; als een herinnering aan dit glorieuze feit bewaarden de Monnikendammers de keten van het Gulden Vlies, die den gevangen admiraal toebehoorde. Een jaar later ging de stad tot de Reformatie over.

Met het vervaltijdperk ging ook Monnikendams aanzien verloren: het daalde tot den nederigen staat van klein, vergeten stedeke, herinnering aan lang verbleekten glans; maar het is niet heelemaal verarmd: zijn oude huizen zijn over 't algemeen goed onderhouden en vertoonen in hun deftig geornamenteerde gevels een karakter van soliden welstand.

Het stadhuis was oudtijds een gewoon burgerhuis; in 1591 besloten de magistraten er een zekere uiterlijke waardigheid aan bij te zetten door het bouwen van een toren, die thans nog door de inwoners de ‘speeltoren’ genoemd wordt. Deze toren is een mooi, sierlijk bouwwerk, vierkant tot op ongeveer tweederde van de geheele hoogte en eindigende in een fraai koepeltje. Het carillon hangt in een naar alle zijden open klokkenhuis. Telkens als dit carillon zich laat hooren, blaast de kleine nachtwacht - een beeldje, dat ongeveer op het midden van den toren staat - op zijn horen, en een ruiterbende trekt onder een portiek voorbij.

De Waag, op korten afstand van den speeltoren staande - zooals onze reproductie doet zien - is een interessant gebouw, opgetrokken in den stijl van 1650; het verkeert echter in eenigszins bouwvalligen toestand, waarop onlangs gewezen is door den heer W.J. Kern-

[p. 72]

kamp in het tweede Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond; we lezen daar o.a.:

‘Gaarne maak ik gebruik van de gelegenheid, die ons bulletin mij aanbiedt, om de aandacht te vestigen op, en de hulp van den Bond in te roepen voor het behoud van een belangrijk en fraai gebouw in Waterland, nl. de Waag te Monnikendam.

Opgetrokken uit gehouwen en gebakken steen, versierd met de wapens van Holland en Monnikendam, en aan den Zuid-Oostelijken gevel voorzien van een galerij, herinnert het voor de omgeving vrij hooge gebouw aan den bloeitijd onzer Zuiderzee-steden, toen Monnikendam nog ‘vet’ was.

Oorspronkelijk beneden voor waag bestemd, terwijl de bovenverdieping plaats bood voor de vergaderen wachtkamers der edele manhafte schutterij, deed het gebouw tot voor een paar jaren nog slechts dienst, beneden als keuken voor de spijskokerij eener filantropische vereeniging, gedurende de wintermaanden, en boven als bewaarplaats van enkele kribben enz. ten behoeve der ziekenverpleging. Sedert wordt er echter gedurende een paar zomermaanden te Monnikendam weder een wekelijksche kaasmarkt gehouden, en worden de deuren der waag weder geopend om daar binnen de verhandelde waar te wegen.

Veel dienst van het gebouw heeft men dus sedert jaren niet meer en waarschijnlijk ook ten gevolge daarvan is er aan het onderhoud der waag gedurende geruimen tijd weinig of niets ten koste gelegd.

Van binnen is het gebouw nog in vrij goeden staat - maar van buiten is restaureering meer dan hoog noodig. De staat der muren en van het dak is vrij goed, maar overigens het geheel zoodanig, dat, wanneer het gebouw niet spoedig onderhanden wordt genomen, de slooping daarvan door menschelijke hulp zal moeten worden verhaast.

Op sommige plaatsen rollen de steenen uit den muur, het houtwerk van de galerij is grootendeels verrot, het dak en de goten daarvan roepen om het hardst om vernieuwing, de nog oorspronkelijke luiken en het andere houtwerk zijn geheel verveloos, ettelijke van de in lood gevatte ruitjes zijn gebroken, kortom de Waag moet spoedig en goed gerestaureerd, of zij zal binnen korten tijd tot de geschiedenis behooren.’

De redactie van het Bulletin weet mee te deelen, dat de burgemeester van Monnikendam reeds werkzaam is in deze richting.

M.V.