De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 14

[p. 137]

[Nummer 18]

Van de Arnhemsche Tentoonstelling.
door Jan Rombout.

I.

Naar een tentoonstelling gaat men heenom hetgeen er te zien is. Dat schijnt aan geen tegenspraak onderhevig. En toch heeft zich bij de tentoonstelling van nijverheid, die dezen zomer in Gelderlands hoofdstad gehouden wordt, het merkwaardig verschijnsel voorgedaan, dat men er heenging om hetgeen er niet meer te zien was. Trok zij in den aanvang niet bijster veel bezoek, de toevloed der belangstellenden nam eensklaps aanmerkelijk toe zoodra de tentoonstelling door een noodlottig ongeval van een harer grootste aantrekkelijkheden beroofd was. Toen namelijk het gebouw, waarin de vermaarde Apostelenklok en de verzameling oude uurwerken tentoongesteld waren, door brand was vernield, was de aandrang om het tooneel der verwoesting te aanschouwen zoo groot dat de directie genoodzaakt was, daags daarna den toegangsprijs te verhoogen om dien hinderlijken toevloed eenigermate te stuiten.

Met die allermerkwaardigste inzending, die overigens met de Geldersche nijverheid al zeer weinig had uitstaan, heeft inderdaad de Arnhemsche tentoonstelling een groote aantrekkelijkheid verloren, wat niet wegneemt dat ze ook nu de bezichtiging nog overwaard is. Het vorstelijke landgoed Sonsbeek met zijn prachtig geboomte, zijn frissche waterpartijen, zijn vijvers en beekjes is alleen voldoende om den minnaar van natuurschoon te trekken.

Moeten andere tentoonstellingen zich gewoonlijk vergenoegen met een open vlakte, waar wel de gebouwen uit den grond rijzen, maar het inderhaast aangelegde plantsoen zich tot bloemen en heesters in potten of kuipen beperkt, zoodat de vermoeide bezoeker er tevergeefs naar een lommerrijk zitje uitziet, te Arnhem had het comité te beschikken over een waren lusthof. Het onbewoonde landgoed Sonsbeek, aan de familie Van Heeckeren behoorende en voor eenige jaren reeds met succes voor een landbouwtentoonstelling gebezigd, bood zich ook nu als van zelve aan. Het vriendelijke en ruime heerenhuis met zijn luchtige veranda's, vanwaar men de schilderachtigste vergezichten geniet, was als vanzelf aangewezen tot restauratiegebouw. De open ruimte daarachter, waar statige hooge boomen een aangename schaduw verspreiden en prachtige witmarmeren siervazen haar fraaie lijnen afteekenen tegen het groen, hoefde maar met wat kleurige tentjes opgevroolijkt te worden om dadelijk het gezelligste feestterrein op te leveren.

Ook inzendingen, geschikt om in de open lucht te worden uitgestald, als gebakken steen, vloertegels, verglaasd aardewerk, tuinsieraden, konden heel aardig langs de slingerpaadjes tusschen de heesterboschjes gegroepeerd worden. Een heele rij grafmonumenten vormt er tusschen inzendingen van vroolijker aanblik een zeer stichtend memento mori, waarop echter, meen ik, maar weinig acht wordt geslagen door de vroolijke groepjes, die des avonds bij het electrisch licht en onder de tonen der muziek langs de grafzerken en omkranste kruisen wandelen.

Wat verder naar den achtergrond is het eigenlijke tentoonstellingsgebouw opgetrokken, een heel sierlijk getimmerte, bestaande uit twee lange vleugels, die schuins op elkaar toeloopen en zich vereenigen in een soort middelpaviljoen, waar de hoofdingang is aangebracht.

Beide vleugels hebben een open onderverdieping, door kolommen gesteund en bij wijze van bierkelders ingericht. De bovenverdiepingen bevatten de tentoonstellingslokalen, maar vertoonen ieder aan de voorzijde nog een open winkelgalerij, die met haar bonte verscheidenheid van uitstallingen een waarlijk aardig effect maakt: het heeft iets van een Oosterschen bazaar.

het landgoed sonsbeek bij arnhem.

Het terrein nu, door de beide vleugels ingesloten, loopt glooiend omhoog, zoodat de onderverdiepingen der beide vleugels naar het middelpaviljoen hoe langer hoe lager worden en eindelijk geheel in den grond schuil gaan. Het middelpaviljoen heeft geen onderverdieping meer en langs een breede trap van een treê of zes, door een paar leeuwen geflankeerd, bereikt men den hoofdingang ter hoogte van hetgeen voor de vleugels de eerste verdieping is. Stelt men zich dat schuins oploopende door de vleugels ingesloten terrein voor met keur van bloeiende planten bezet, te midden waarvan een sierlijke muziekkiosk oprijst, dan kan men zich eenigszins een denkbeeld maken van het sierlijk en gezellig geheel, vooral 's avonds als de winkelgalerijen schitteren van de verlichting der uitstallingen.

De eigenlijke tentoonstellingslokalen in de twee vleugels bestaan elk uit een lange, breede middelbeuk met aan weerszijden een doorloopende rij afzonderlijke kabinetjes of vertrekken, meerendeels gevuld met inzendingen van meubelfabrikanten; hier een salon, daar een boudoir, ginds een slaapkamer, verder een studeervertrek, daar weer een pianokamer, elders een vertrek, geheel gestoffeerd met antiek huisraad, in den deftig rustigen trant van de zeventiende eeuw.

Als men die talrijke inzendingen, in de middelbeuken gegroepeerd of keurig in de zij vertrekjes gerangschikt, op zijn gemak langs wandelt, krijgt men respect voor de Nederlandsche nijverheid, die toch op verschillend gebied maar flink voor den dag weet te komen. Want al loopt er ook hier heel wat buitenlandsch fabrikaat onder, de voortbrengselen van onmiskenbaar Hollandschen oorsprong staan daarbij volstrekt niet achter. En het opschrift ‘eigen fabrikaat,’ hier en daar met fierheid aangebracht, wijst op een gunstigen ommekeer in den geest van het Nederlandsche publiek. Een twintig, dertig jaar terug zou menig fabrikantzich wel gewacht hebben, zijn waar onder dien titel aan te bevelen; veeleer zou hij ze met een vreemd etiket versierd hebben, om ze voor buitenlandsch goed te doen doorgaan. Alleen wat uit den vreemde kwam, kon toen genade vinden; nu is het vaderlandsch maaksel een aanbeveling. Als die ommekeer aan de tentoonstellingen mag toegeschreven worden, dan hebben zij wezenlijk nut opgeleverd.

Er is niet aan te beginnen, ook maar het voornaamste uit de vele inzendingen aan te stippen; trouwens daar hebben de dagbladen al voor gezorgd. Maar wat vooral veel kijkers en bewonderaars trekt, dat zijn de verschillende automatische toestellen, die men te Arnhem in bijzonder rijke verscheidenheid aantreft.

Van de alom bekende toestelletjes, waaraan men zich door het inwerpen van een paar twee-en-een halve-centstukken of van een dubbeltje een pakje chocolade of suikergoed verschaffen kan, spreek ik niet. Anders zou nog

[p. 138]

vermelding verdienen een dergelijke inrichting, tegen een boom op het terrein aangebracht, waar de liefhebbers zich op die manier aan briefkaarten met gezichten nit deze contrynen (sic!) helpen kunnen. Neen, dat is allemaal al zoo afgezaagd, dat alleen kinderen en eenvoudige buitenlui er nog aardigheid in hebben. Wat hier de groepjes bezoekers bewonderend doet stilstaan zijn heele vertooningen van poppen in een glazen kastje, die men, door het inwerpen van een dubbeltje in een sleuf, op de verrassendste manier in beweging ziet gebracht. Hier is het een goochelaar, die zijn kunsten vertoont, daar een clown of potsenmaker, die de halsbrekendste toeren uitvoert, elders een heel muziekkorps van Lilliputters, dat strijkt en blaast en trommelt uit den treuren. Muziek maken ze haast allemaal en op een gegeven oogenblik hoort men van twee, drie kanten te gelijk een vroolijk deuntje orgelen.

Maar al die vernuftig gevonden mechanieke aardigheden zinken toch in het niet bij de prachtige Apostelenklok, die nu helaas misschien voorgoed is uitgespeeld; want al werd bij den noodlottigen brand het kunstige binnenwerk nog voor een deel gered, het heele mechanisme schijnt toch zoo deerlijk gehavend dat men het op de Arnhemsche tentoonstelling ten minste wel niet meer zal zien werken.

II.

De afbeelding op de laatste bladzijde geeft den lezer een denkbeeld van dit bewonderenswaardig stuk menschenwerk, dat op de wereldtentoonstelling van Chicago de bewondering der geblaseerde Yankees trok, tweemaal den Oceaan passeerde en nu te Arnhem zoo treurig door de vlammen moest vernield worden.

Niet alleen had men hier te doen met een vernuftig uitgedacht mechanisme of liever een bewonderenswaardig samenstel van onderscheiden mechanismen; maar met een wezenlijk kunstgewrocht, zooals men in onze dagen niet meer gewoon was, en dat veeleer aan den arbeid der vrome en kunstrijke middeleeuwers herinnerde.

Tot de meest karakteristieke kunstwerken van de middeleeuwen behooren die monumentale uurwerken, die men nog zoo vaak aan oude kathedralen of raadhuizen aantreft en die dikwijls met de zinrijkste mechanismen versierd zijn. Welnu een dergelijk uurwerk is vervaardigd door den Neurenburgschen uurwerkmaker Gustav Speckhart, daartoe uitgenoodigd door den heer Carl Marfels te Berlijn, bekend om zijn merkwaardige verzameling antieke horloges, die eveneens te Arnhem te zien was.

Behalve de uurwerkmaker, die voor de verschillende mechanismen te zorgen had, besteedden nog een tal van kunstenaars er jaren lang hun arbeid aan tot de vervaardiging der beeldwerken en verdere uitwendige versiering.

Zooals de afbeelding aantoont, heeft de heele klok den vorm van een gothisch torengebouw met verschillende verdiepingen. Dat gebouw is - of helaas was - geheel uit hout opgetrokken en niet minder dan vijf meter hoog. Het onderste gedeelte, op een laag basement staande, door slakken en schildpadden gedragen en met een galerij bekroond, had een hoogte van 80 centimeter en bevatte een orgel, waarop koralen staan, aan de oude kerkmuziek ontleend. Het borstbeeld, dat men onder dit orgel ziet, is dat van den uurwerkmaker Speckhart. Boven hem zweeft de Beiersche adelaar met het schild voorstellende de Maagd Maria, de beschermvrouw van het koninkrijk. Ter eene zijde van den adelaar prijkt het Beiersche wapen, aan den anderen kant dat van de Vereenigde Staten, wijzende op de bestemming van het kunstwerk om, ter gelegenheid van Columbus' eeuwfeest, den ontdekker der Nieuwe Wereld te huldigen. Verder naar achteren waren nog aangebracht het wapen van Speckhart's vaderstad Neurenberg en dat van het passiedorp Oberammergau, omdat de klok het passiespel zou te aanschouwen geven. Daarom was ook aan weerszijden van het orgel op een koperen plaat een gedicht gegraveerd, waarin de beschouwer werd opgewekt zum heilgen Schauspiel, zur Passion des Herrn.

Op deze onderverdieping stond een tweede, die gewijd was aan het oude testament en daarom in het midden Mozes vertoonde, met de profeten Jeremias en Isaias ter rechter- en linkerzijde, alle drie in sierlijke gothieke boognissen. Gelijk het oude testament de grondslag is van het nieuwe, zoo verhief zich boven deze verdieping het gedeelte van het kunstige gebouw, dat tot de voorstelling van het lijden des Heeren bestemd was.

Evenals het tooneel te Oberammergau bestond het uit drie afdeelingen, waarvan de middelste het eigenlijke tooneel was, waarop de voorstellingen afspelen, en de twee zijvakken een blik verleenden in de straten van Jerusalem. Tusschen die drie vakken stonden de beelden van vier apostelen: Petrus, Paulus, Johannes en Jacobus. En op de doorloopende lijst daaronder las men de woorden: Si cognovisses et tu in hac die tua quae ad parem tibi. Ach, dat gij nog op dezen dag erkendet wat u tot heil verstrekt.

Elk kwartier nu vertoonde zich op het kleine tooneel een voorstelling uit het lijden des Heeren, te beginnen met den intocht in Jerusalem en eindigend met 's Heeren verrijzenis, zoodat achtereenvolgens de heele passie des Zaligmakers zich voor de blikken van den toeschouwer ontrolde.

Te Arnhem liet men ten gerieve der bezoekers die tafereelen, die eigenlijk maar om het kwartier behoorden te volgen, achter elkaar afspelen, zoodat men zich kon verbeelden het passiespel van Oberammergau bij te wonen.

De klok was opgesteld in een afgesloten vertrek, afgeschoten van de ruimte der oranjerie van Sonsbeek, die verder ook nog door andere inzendingen was ingenomen. Dat vertrek, door boogramen van gekleurd glas verlicht, was stemmig als een kapel en stemde dus de toeschouwers vanzelf tot ingetogen aandacht. Het orgel deed zijn plechtige koraalmuziek hooren en werkte mee om de hoorders onder den indruk te brengen van de treffende vertooning.

Daar ontplooide zich eerst de statige optocht van het Jerusalemsche volk, dat den Zaligmaker, op de ezelin gezeten, met palmtakken als overwinnaar binnenhaalde. De deuren van den tempel openen zich en de lange stoet trekt het heiligdom binnen, waarna de deuren zich van zelf weer sluiten.

Dan volgt de voorstelling van het laatste Avondmaal. De Zaligmaker is te midden der Apostelen aan den disch gezeten. Hij zegent het brood en reikt het aan Zijn leerlingen, die het met gebogen hoofd ontvangen. Treffend is het te zien dat als de Meester den verrader Judas aanziet, deze het hoofd omwendt.

Zoo volgen al de lijdenstafereelen elkander op, voorgesteld door kleine, gekleurde, beweegbare beelden, onder welberekende heldere en toch zachte electrische belichting: Christus in den hof van Olijven, met de slapende Apostelen op den voorgrond, en in een rotspoort op den achtergrond den verrader Judas, die Hem beloert, terwijl de engel neerdaalt om Hem tot den vreeselijken strijd te sterken. Daarna de geeseling. Dan Christus voor Pilatus. Vervolgens den smartelijken tocht naar Golgotha. Daarop de groep der kruisiging. Christus hangt aan het schandhout tusschen de twee moordenaren. Maria staat als versteend van smart aan den voet van het kruis, Johannes aan de andere zijde.

Naarmate de tekst der handeling dat meebrengt, heft de Verlosser het hoofd op, ziet de bedroefde Moeder en den beminden leerling aan, richt den blik tot den berouwhebbenden moordenaar en laat eindelijk het hoofd geheel zinken. De hoofdman geeft den soldaat een wenk, de lans in het ontzielde lichaam te stooten. Op den voorgrond laten de soldaten, die het lot werpen over het kleed zonder naad, de dobbelsteenen rollen.

De laatste groep geeft ons, na de lijdensgeschiedenis des Verlossers ook zijn zegepraal over den dood, de opstanding te aanschouwen. Onder de tonen van het oude kerklied ‘Christus is opgestaan’ treedt Hij uit het graf te voorschijn, zweeft de van schrik verstijfde wachters voorbij en verdwijnt achter een rotsblok.

Met deze verheffende groep is de rij der voorstellingen gesloten.

Het gedeelte van het torengebouw, waarin die tafereelen vertoond worden, is, zooals men op de afbeelding ziet, bijzonder rijk en smaakvol met snijwerk versierd. De schrijnwerkersarbeid, hieraan ten koste gelegd, is in zijn soort ook een meesterstuk. De veelvuldig gebroken hoeken, de in elkaar geschoven lijsten, het telkens doorgebroken ornament leverden moeilijkheden op, die alleen een zeer geoefende hand kon overwinnen.

Uit deze verdieping van het torengebouw ontwikkelt zich eindelijk de spits, waarin de wijzerplaat van de klok is aangebracht. Daarboven draait een bol, wier eene helft verguld is en den dag voorstelt, terwijl de andere met haar zilveren sterren op donkerblauwen grond den nacht verbeeldt, in de vier en twintig uren eenmaal om.

Onder de wijzerplaat leest men op spreukbanden de jaartallen 1492 en 1892, wijzende op het feit dat daaronder is voorgesteld, namelijk de ontdekking van Amerika en het vierde eeuwfeest dier heuglijke gebeurtenis. Met volle zeilen stevent het schip van Columbus door de onstuimige golven van den oceaan naar de Nieuwe Wereld, verbeeld door een deel van den aardbol, waarop de naam Amerika staat. Onder deze groep prijken de wapens van Columbus' vaderstad Genua en van Spanje, het land dat hem ter ontdekking uitzond.

Boven de wijzerplaat rijst weer een sierlijk torentje omhoog, waarin de klok is opgehangen. Te midden van rijke versiering draagt het de zinrijke opschriften: Sicut fur in nocte, gelijk de dief in den nacht (komt de dood) en Estote parati, weest bereid!

Ter eene zijde van de klok zweeft, onder een baldakijn, de Dood met de zeis, die de kwartieren slaat; tegenover hem een engel, die in de eene hand den zandlooper houdt en in de andere een hamer, waarmee hij de heele uren verkondigt. Op de spits van den klokketoren zit een haan, die telkens voor den slag van den Dood met de vleugels klept en driemaal kraait.

Als bekroning van het geheel verheffen zich, boven de spits van den klokketoren, nog weer twee zuilen, door een sierlijken spitsboog verbonden, en daarop staan drie engelenfiguren, die op bazuinen blazen; het zinnebeeld van het laatste oordeel, dat eenmaal den loop der tijden besluiten zal.

Vatten we het heele mechanisme nog eens in het kort samen, dan zien we dat dag en nacht worden aangegeven door den wentelenden aardbol. Den aanvang van den morgen en den avond verkondigt de haan door luid gekraai. Minuten en uren worden aangegeven door den wijzer; de kwartieren vermeldt de Dood door slagen op de klok. Als er een heel uur verloopen is, slaat hij viermaal en daarop geeft de Engel aan, welk uur voorbij is. Als de laatste klokkeslag is weggestorven, dan vertoont zich een groep van de lijdensgeschiedenis, terwijl het orgel de daarbij passende melodie aanheft en de hoofdfiguren zich bewegen in overeenstemming met den bijbelschen tekst. Zoodra het koraal ten einde is, komen alle mechanismen, met uitzondering van het eigenlijke uurwerk, weer tot rust.

In het geheel bestaat het ingewikkeld mechanisme uit dertien sterk gebouwde uurwerken. Eén dient voor de muziek, negen voor de verschillende groepen en tot het in beweging brengen van de afzonderlijke figuren; één voor het gekraai van den haan, terwijl het twaalfde en dertiende bestemd zijn voor het slagwerk, dat de heele uren en de kwartieren aangeeft. De twee laatste loopen acht dagen.

Helaas, voor het oogenblik staat alles stil: het vernuftig samengestelde kunstwerk is meedoogenloos door de vlammen vernield. Omtrent de verzameling antieke horloges daarentegen, die aan denzelfden eigenaar, den heer Marfels behooren en in een aangrenzend lokaal waren tentoongesteld, hebben de bladen gemeld dat zij spoedig weer ter bezichtiging zullen kunnen gesteld worden, 't Is te hopen dat dit het geval moge wezen, niet alleen voor den exposant, die toch al genoeg schade zal geleden hebben, maar vooral ook voor de bezoekers der tentoonstelling; want de verzameling mag werkelijk in haar soort eenig heeten.

[p. 139]

III.

Zij bestaat uit een honderdtal zakuurwerken van de eerste tijden af dat die in zwang kwamen, dat wil zeggen de zestiende eeuw, tot het begin onzer eeuw toe. Men zal zeggen dat alleen horlogemakers hierin belang kunnen stellen, daar zij alleen de verbeteringen kunnen nagaan, in den loop der tijden in het raderwerk aangebracht om den geregelden en zuiveren gang te verzekeren.

Om het eigenlijke mechanisme is het hier evenwel minder te doen; op dat stuk winnen onze hedendaagsche horloges het verre van de oude. Maar wat deze op onze tegenwoordige zakuurwerken voor hebben, dat is de onuitputtelijke verscheidenheid van versiering, de fijne smaak, de hoog ontwikkelde kunstzin, waarmee niet alleen aan kast of wijzerplaat, maar aan ieder raadje of hefboompje de meest sierlijke vorm is gegeven.

Dat artistieke wordt in het tegenwoordige horlogevak geheel en al gemist. Er wordt enkel op de juistheid van het werk gelet en aan kunstrijke versiering heel niet gedacht. Onze horloges worden fabriekmatig vervaardigd bij honderden en duizenden te gelijk, zoodat zij van binnen en van buiten op elkaar lijken als twee eieren. Kunst komt er niet meer bij te pas; de draaibank en andere machinerieën zorgen voor de afwerking. De werkman, die deze machines bedient, is gewoonlijk maar met de vervaardiging van één enkel onderdeel belast. Later komt een ander, die de verschillende onderdeelen weer in elkaar zet.

In vroeger tijd daarentegen werd ieder uurwerk afzonderlijk uit de hand gemaakt; vandaar dat de uurwerkmaker de vormen gestadig kon varieeren, naar gelang zijn persoonlijke smaak, het verlangen om zijn klanten te believen of de prijs, dien hij dacht te bedingen, dit meebracht. Niet alleen legde hij zich toe op de zuiverheid van het werk, maar aan elk onderdeel legde hij al zijn rijkdom van vinding en vernuft ten koste. Al de zichtbare deelen van het werk werden versierd; ieder vakje, hoe klein ook, kunstig gegraveerd, uitgesneden, met drijf- of inlegwerk verrijkt. Vooral de zoogenaamde ‘kloven,’ dat zijn die soort traliewerkjes, waarachter in oude horloges de veer of onrust zit, werden met buitengewone zorg bewerkt. Deze deelen vertoonen in hun versiering zooveel rijkdom en verscheidenheid, dat zij om hun kunstwaarde werden bewaard ook als het horloge zelf al onbruikbaar was geworden. Sommige exemplaren worden nu nog door dames als broches en oorhangers gedragen of tot armbanden en kettingen verwerkt.

De heer Marfels bezit er in zijn verzameling zeshonderd, die gekozen zijn uit meer dan 50.000 exemplaren. Enkele daarvan zijn zoo fijn, dat ze meer op een broos weefsel, clan op snijwerk in metaal lijken en dan ook alleen onder de loupe tot hun recht kunnen komen. Als bij de bewerking de vijl of de beitel maar een oogenblik was uitgegleden, dan zou een arbeid van dagen, ja van weken vernield zijn geweest. Maar wat ons nog meer verbaast dan die uiterste zorgvuldigheid van afwerking, dat is de eindelooze verscheidenheid van vormen. Nimmer ontmoet men twee volkomen gelijke exemplaren; het is er mee als in de natuur, waar het eene blad nooit precies hetzelfde is als het andere. Zij leveren dan ook een overvloed van motieven voor ornamenten, die op de meest onderscheiden voorwerpen kunnen toegepast worden en vandaar dat zij, vergroot gereproduceerd, in verschillende onderwijsinrichtingen als hulpmiddel bij het onderwijs in de ornamentleer gebruikt worden.

Wat hier meer bijzonder van de ‘kloven’ gezegd wordt, geldt ook van de andere onderdeelen. Oudtijds was elk horloge een kunstwerk, dat een bepaald karakter droeg. Niet alleen waren de vervaardigers meesters in hun vak, maar tevens fijnvoelende kunstenaars, die uit natuurlijke aandrift steeds zochten naar den sierlijksten vorm, die daarbij tevens de degelijkheid van het geheel ten goede kwam. Vandaar dat men in de uurwerken van dien tijd weinig of geen reproducties vindt, maar in elk stuk een nieuwe kunstschepping moet bewonderen. Zelfs het kleinste sieraad was niet gedachteloos gecopieërd, maar met liefde ontworpen en bezat dus eigen karakter.

Let men enkel maar op den uitwendigen vorm, op de kasten, wat een verscheidenheid al van materiaal, van bewerking en versiering!

De hierbij gevoegde afbeeldingen kunnen er eenigermate een denkbeeld van geven. Zien wij bij voorbeeld eerst dat achthoekig horloge met zijn fraai versierde wijzerplaat. Het draagt de naamteekening ‘Melchior Hoffman, Augspurg’ en dagteekent van omstreeks het jaar 1600. Het geeft behalve het uur ook den datum, de maand, de teekenen van den dierenriem, de schijngestalten en den ouderdom van de maan aan.

Hoe kunstig dit zakuurwerk, zoo uit- als inwendig reeds is, toch wordt het nog ver overtroffen door het eivormig horloge, waarvan alleen de achterzijde der kast is afgebeeld. Die kast is een meesterstuk van graveerkunst, maar niet minder sierlijk is de wijzerplaat, die eigenlijk uit drie wijzerplaten bestaat, waarvan de randen elkaar raken evenals een klaverblad. De opengebleven ruimte van het ovale vlak is rijk met dooreengevlochten ornamenten van bloemen en bladeren versierd. Ook dit horloge wijst de uren, de dagen der week, de maanden, de teekenen van den dierenriem, de schijngestalten der maan en den datum aan.

Een derde afbeelding geeft ons een horloge te zien zooals bij voorkeur tot geschenk voor bisschoppen of hooge prelaten gebezigd werd. Het heeft namelijk den vorm van een kruis en vertoont op de wijzerplaat de verkondiging van Christus aan de herders, omgeven met voorstellingen van de opstanding. Het is omstreeks 1550 vervaardigd door Antoine Arlaud.

Dergelijke kruisvormige horloges werden meerendeels vervaardigd uit één enkel stuk bergkristal, dat met de grootste zorgvuldigheid werd uitgehold en van geslepen vakken voorzien; het doorzichtige deksel had een gouden scharnier. Het kruis werd gevat in een fijnen gouden rand, die geribd, gepareld of gegraveerd was. De wijzerplaat bestond uit goud en zilver, en hoe klein de ruimte binnen de rij cijfers ook was, zij werd toch met allerlei voorstellingen bedekt, dikwijls zoo fijn dat men ze alleen met behulp van een vergrootglas duidelijk kan onderscheiden. De vlakken, die van de wijzerplaat naar de hoeken van het kruis liepen en gewoonlijk uit brons of verguld zilver bestonden, waren eveneens met figuren en zinnebeelden versierd, zoodat het heele voorvlak van het kruis een fijn geschakeerde teekening vertoonde, wier glans door de scherpe, schitterende kanten van het kristal aanmerkelijk verhoogd werd.

De vierde afbeelding geeft een zilveren horloge te zien in den vorm van een doodshoofd, zooals indertijd door monniken veel gedragen werd. Het is omstreeks het jaar 1600 vervaardigd door Paul Home.

Zoo zouden nog een aantal merkwaardige staaltjes uit de verzameling Marfels kunnen aangestipt worden; want ze zijn alle honderd verschillend en prijken met de uiteenloopendste versiering van graveerwerk, email of miniaturen op porselein. Ook door hun bouw en door het materiaal, dat er voor gebruikt is, zijn verscheidene dier horloges zeer merkwaardig. Zoo is er een onder uit het begin dezer eeuw, dat geheel uit palmhout vervaardigd is - kast, wijzerplaat, raderen, onrust, kloof, wijzers, alles van hout. Een ander, uit den tijd van het eerste keizerrijk, is enkel van parelmoer gemaakt en loopt nog goed evenals het houten. Een derde bestaat uit ivoor, zoowel de kast als het binnenwerk.

Kortom, de verzameling Marfels is zeker een van de interessantste, die ooit te zien zijn geweest, en als het waar is, wat de bladen meldden dat de eigenaar ze spoedig weer ter bezichtiging zal kunnen stellen, durf ik ieder, die in de gelegenheid is, aanraden er kennis mee te maken.