De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 14

[p. 121]

[Nummer 16]

‘hij slaapt,’ naar de schilderij van r. hohenberg.

[p. 122]

De burgemeester van Scharreldonk.
Tooneeltjes uit den ‘goeden ouden tijd,’
door
J.F. Nuyens.

VII.
De eerste kermisdag.

De kermis-Zondag was aangebroken. Zoodra de Hoogmis was geëindigd, verzamelden bijna alle kerkgangers zich rondom een houten paal, die even voorbij den toren aan den kant van den weg stond. Aan den voet van den paal lag een zware, vierkante steen, en iederen Zondag na den dienst beklom meester Klinker met veel waardigheid deze nederige stellage en las met een deftig gelaat verschillende plakkaten voor, benevens aankondigingen van verkoopingen, verpachtingen en meerdere wetenswaardigheden; en bij deze lezing kon hij op een even aandachtig gehoor rekenen (zoo niet aandachtiger) dan de pastoor bij zijn preek.

Zoo kon men op dezen dag hooren de be kendmaking van den burgemeester: dat de kermis zou duren van Zondag tot en met Woensdag; dat de verschillende herbergen open mochten blijven tot 's nachts twee uur; dat Dinsdag van 's middags 1 tot 4 uur de weg zou afgesloten zijn voor rij- en voertuigen vanwege de harddraverij, die zou plaats hebben; terwijl eindelijk aan het slot strenge straffen werden gesteld op dronkenschap en vechtpartijen, met de opdracht aan den veldwachter, hierop bijzonder het oog te houden.

De kermis was dus officieel geopend en de luim nam dadelijk een aanvang. Daar stond de welbekende koek- en suikerkraam van Kees Olie, die trouw alle jaren dezelfde plaats innam; daar werden overheerlijke oliebollen gebakken door Jan Krent; daar stonden tentjes voor koekhakken, groote kramen met speelgoed en snuisterijen en andere met waren voor dagelijksch gebruik; daar stond eindelijk de nooit volprezen draaimolen van Klaas Recht, een oud-militair, half vel en been en half pruimtabak, die onvermoeid was in 't centen-ophalen, onuitputtelijk in grappen met de glundere boerinnetjes en van 's morgens tot 's avonds, voor de honderdduizendste maal, met hetzelfde genot den deun van zijn draaiorgel meeneuriede.

Maar het middelpunt van 't verzet was en bleef altijd toch de Scharrelende Zwaan.

Daar was het de drie kermisdagen van 's middags één uur tot 's nachts voortdurend vol. De Scharreldonksche jongelingen gingen daar bij voorkeur met hun uitverkorene een glaasje drinken en een dansje maken en de ouderen van dagen gevoelden zich nergens beter thuis dan in de kolf- of kegelbaan of achter een potje bier voor het open raam van de bovenzaal.

De Zondagavond spande alle jaren de kroon. In Scharreldonk floreerde in dien tijd de rederijkerskamer ‘Kunst baart gunst’ onder de zinspreuk: ‘Wie wil, die kan!’ die op kermis-Zondag geregeld een drama en een blijspel opvoerde.

Voor dezen avond was aangekondigd: ‘Donkere wolken, gevolgd door... De verliefde student’, waarvan het eerste door meester Klinker in zijne plakkaat een treffend tooneelstuk was genoemd, dat de hoorderen ten diepste zou roeren; en het tweede een vermakelijke klucht, geschikt om iemand de lever eens hartelijk te doen schudden.

Driek Pil had zijn groote gelagkamer voor de festiviteit keurig in orde laten maken. Aan het eene einde was het tooneel opgeslagen, ongeveer anderhalve meter hoog en meer dan drie meter diep, en van de zaal afgesloten door een groot scherm.

Dit scherm was het meesterstuk van den dorpsschilder Kwast, (dezelfde kunstenaar, die de Scharrelende Zwaan had uitgevonden en gemaald) en stelde voor de Kunst, gehuldigd door Muziek en Zang. De geheele onderzijde van het doek werd ingenomen door een prachtige marmeren balustrade, op het midden waarvan een reusachtige bloempot prijkte, waarin een schitterende roos geplant was. Links was een draperie aangebracht, waarvan de plooien tegen alle wetten der zwaartekracht in, naar binnen gebogen waren; maar men kon zich ook voorstellen, dat deze werden opgeblazen door een harden wind, hoewel dit wel eenigszins in tegenspraak zou zijn met het kalme landschap, dat bestond uit drie gelijkvormige heuvels, elk met een palmboom gekroond. Op elken hoek van bovengemelde balustrade was een mollig engeltje geschilderd, waarvan het eene met verwrongen beenen aan een slangenmensch deed denken, terwijl het andere met de heup tegen het marmer scheen vastgeplakt, zoodat het een wonder mocht heeten, dat 't niet naar beneden tuimelde. Om echter elke gedachte aan vallen buiten te sluiten had de kunstenaar beiden twee vleugeltjes gegeven, welke met alle kleuren van den regenboog prijkten, terwijl de vleeschkleur der engeltjes zelf prachtig rozerood was met schaduwtinten van schitterend bruingeel. Het midden van het geheel werd ingenomen door de kunst, een omvangrijke vrouwenfiguur, die met twee vleugels aan een donkergrijze wolk scheen vastgespijkerd en met hare handen een wapperende band vasthield, waarop de zinspreuk van de kamer was geschilderd. Alle drie de figuren hadden verbazend bolle wangen en bijzonder groote oogen, en bij alle drie had de perspectief den schilder parten gespeeld. Het engeltje, dat de muziek voorstelde b.v., zat half met den rug naar het publiek gekeerd en toch kon men van voren in de bazuin zien, waarop het zat te blazen; terwijl het rechterbeen van de kunst, naar de wijking en verkorting te oordeelen, minstens driehonderd ellen lang moest zijn. Dit waren echter geoorloofde vrijheden van het genie, dat er evenmin tegen op had gezien, aan de linkerhand van den bazuinblazer de duim op de plaats van de pink - en omgekeerd - te teekenen. Hoe dit zij, geheel Scharreldonk bewonderde steeds dit pronkstuk, dat den roem van Kwast uren ver in den omtrek verspreid had, en Driek Pil droeg er steeds zorg voor als voor een reliquie.

Ouder gewoonte hing dit scherm dus voor het tooneel en het verdere gedeelte van de zaal was gevuld met een paar honderd stoelen voor de toeschouwers, terwijl het buffet tijdelijk naar de achterzijde was verplaatst.

Tegen zeven uur 's avonds begonnen de liefhebbers van het drama reeds op te dagen en de eerste rijen stoelen waren al spoedig bezet. Een gezellig gegons van stemmen vervulde de zaal en de opgewekte gezichten en vroolijke gesprekken voorspelden een genotvollen avond.

Opeens echter werd de algemeene aandacht getrokken door de familie De Wilde, die in gezelschap van meester De Bas en zijn zuster, het vertrek binnentrad. Driek Pil had de beleefdheid gehad in de eerste rij stoelen zes plaatsen voor zijn gasten te reserveeren en met echt Brabantsche voorkomendheid werd voor de vreemden ruimte gemaakt en menigeen lichtte met zeker ontzag zijn hoed even af voor den krachtigen man en zijn lieftallige vrouw.

Achter de coulissen heerschte door dit onverwachte bezoek een zekere zenuwachtigheid, en een voor een loerden de medespelers door het kijkgaatje van het voorscherm, om een blik te werpen op den vreemden heer, die de halve wereld bereisd en de hemel weet wat voor prachtige schouwburgen had bezocht.

Op dit oogenblik trad de heer Snuffels binnen met zijn dochter, en daar hij eerelid was van de rederijkerskamer en tevens haar regisseur (hoewel hij van het tooneel bitter weinig verstand had), kwam hem van rechtswege een plaats toe in de voorste rij. Van Driek Pil had hij al vernomen, dat de vreemde gasten aanwezig waren, en als man van de wereld achtte hij het zijn plicht nader kennis met dezen te maken.

Hij naderde dus met een beleefde buiging, en meester De Bas stal direct het hart van den ouden heer door hem aan zijn oom voor te stellen als: de heer Snuffels, rentmeester van het kasteel, lid van den raad en de bezielende geest van ‘Kunst baart gunst’; terwijl de ondeugd er fluisterend bijvoegde, echter luid genoeg om door den betrokkene duidelijk verstaan te worden: een van de notabelen van het dorp, oom, een zeer bekwaam en geacht man, vol ervaring en levenswijsheid.

Een paar wederzijdsche complimentjes, een buiging, en men ging weer zitten.

Heerlijk vooruitzicht! Daar zat meester De Bas als de gelukkigste man van heel Scharreldonk, wat zeg ik, van de geheele wereld! Naast hem zat met blozende wangen en kloppend hartje Marie, en daar de heer Snuffels als regisseur bijna den geheelen avond achter de coulissen moest zijn, kon hij den heerlijken last op zich nemen, haar gezelschap te houden en in alle opzichten voor haar te zorgen. Hij stak dan ook direct van wal en liet Lina kennis maken met zijn uitverkorene en het duurde geen uur - neen waarlijk niet - of de beide meisjes waren gezworen vriendinnen, en de jonkheden zaten zoo genoeglijk te keuvelen, dat zij voor niets anders oog en oor hadden.

Intusschen had de heer Snuffels den heer De Wilde in een interessant gesprek gewikkeld over tooneel en kunst.

‘Mijn waarde heer,’ zei hij, en hij tikte den ander vertrouwelijk met de beide voorste vingers op de knie, ‘ik hoop, dat gij u van avond bij ons amuseeren zult. Had ik geweten,’ met een buiging voor mevrouw, ‘dat wij u als gast zouden mogen ontvangen, dan zou ik gezorgd hebben voor meerdere gemakken, maar gij moet nu het geringe voor lief nemen. Wat ons tooneel aangaat, ik heb in mijn jonge jaren een paar malen onzen grooten Snoek in Antwerpen zien spelen en het is steeds mijn streven geweest, de schoone tradities van ons vaderlandsch tooneel ook hier in eere te houden. Het is niet altijd even gemakkelijk, want onder mijn volkje zijn wel eens harde hoofden en onnoozele stumpers, maar ik geloof toch te mogen zeggen, dat de Scharreldonksche Kamer de beste is uit den geheelen omtrek.’

‘Mijnheer Snuffels,’ antwoordde de heer De Wilde, ‘het verheugt mij zeer, dat ik hier met een ontwikkeld en beschaafd man, als gij zijt, heb mogen kennis maken. Mijn neef heeft mij al zooveel goeds van u verteld, dat ik waarlijk nieuwsgierig ben naar de uitvoering en ik twijfel niet of alles zal onder uwe leiding uitstekend marcheeren. Maar wat is kunst, mijn beste heer? Toewijding, mijnheer, toewijding aan het schoone! Het ware spel zit niet in een prachtig tooneel en in een groote zaal. Ook niet in een sierlijk kostuum of in een galmende stem. Wilt gij wel gelooven - op vriendschappelijk vertrouwelijken toon - dat ik mij in Brussel en zelfs in de groote opera te Parijs meermalen verveeld heb, en dat ik bij voorbeeld van avond meer genot denk te smaken dan dat ik in Lissabon in den schouwburg zat?’

De heer Snuffels hoopte, dat dit het geval mocht zijn, en raakte daarna zoo in het gesprek verdiept, dat hij geheel den tijd vergat en eerst opkeek, toen een der spelers hem op den schouder tikte met de vraag of hij kwam, want dat het tijd was om te beginnen.

‘Lieve hemel,’ riep hij toen uit, ‘wat vliegt de tijd om in een aangenaam gesprek. Mijn waarde heer, de plicht roept mij; tot straks. Mevrouw, veel genoegen! Ik hoop, dat ik mijn dochter wel zoolang aan uw hoede mag toevertrouwen. En de heer Snuffels verdween, en een oogenblik later rees het scherm omhoog. Donkere wolken’ nam een aanvang.

Zal ik u het stuk beschrijven? Het is haast te aandoenlijk.

Een jong en rijk officier van burgerlijke afkomst raakt verliefd op freule Eulalia, de dochter van baron Van Leegenzak. De baron is arm, maar voert toch een grooten staat, en hoewel Lodewijk de Rijk niet van adel is, legt zijn geld zooveel gewicht in de schaal, dat de baron hem graag als schoonzoon aanneemt. Een vroolijk leventje vangt nu aan. De schulden van den schoonvader worden al spoedig betaald met het geld van den schoonzoon, maar dat is nog maar het begin van de historie. De oude heer komt bij zijn kinderen inwonen, daar hij, zooals hij met tranen in de oogen verzekert, zonder zijn lieve dochter niet leven kan, en liever met haar in een hutje zou willen wonen, dan zonder haar in zijn eigen huis.

[p. 123]

Bedoeld hutje bestaat echter in een paar van de fraaiste kamers in Lodewijks huis; twee eigen bedienden moeten voor den ouden baron afzonderlijk worden aangeschaft; het beste eten en drinken is voor hem niet goed genoeg; paarden en rijtuigen moeten steeds tot zijn beschikking staan en hoewel De Rijk nooit aan vierspan gedacht heeft, is hij nu wel verplicht er een aan te schaffen. Kortom, het leven wordt op zulk een weelderigen voet ingericht, dat zelfs het groote vermogen van den officier maar even voldoende is, om het op deze wijze vol te houden.

Maar zie, de oude baron wil rijk wezen, schatrijk, tien, twintigmaal millionnair. Hij weet zijn schoonzoon over te halen tot speculaties; hij sleept hem mede in den maalstroom van het beursspel en als het geluk hen niet dient en duizenden bij duizenden worden verloren, dan wordt het leven in het rijke huisgezin zoetjes aan eene hel. Van inkrimping wil de oude baron niet weten; schulden worden gemaakt en niet betaald; verwijtingen en twist zijn aan de orde van den dag en als eindelijk de schoonzoon merkt, dat de vader achter zijn rug nog met geleend geld speculeert en groote sommen verliest, dan schiet hij zich in wanhoop voor het hoofd. Het gordijn valt en de toeschouwer moet maar raden, hoe alles verder afloopt, en of de bedrogen schuldeischers worden tevreden gesteld of niet.

Nu, het spel van de Scharreldonkers was wezenlijk niet kwaad en de echtheid was volkomen, als men sommige dingen over het hoofd zag. Zoo werd de oude baron b.v. voorgesteld door een knappen jongen man van even dertig jaar met een dichten, donkeren krullebol, en het klonk wel wat vreemd dezen met indruk te hooren spreken van zijn grijze haren en van het verdriet, dat zijn schoonzoon hem aandeed, terwijl bedoelde schoonzoon een stevige boer was van ruim veertig.

Zoo was de uniform van den officier wel wat erg gecompliceerd. Deze droeg de jas van een luitenant der schutterij, een pet van den veldwachter, den gordel en sabel van een zeeofficier en, daar bij den uitdrager in Den Bosch geen uniformbroek voorhanden was, had hij van Peer Klouter, die als milicien met verlof thuis was, eene gewone soldatenbroek geleend. Zoo streed het wel iets met de waarheid, dat een oude jood, die een woekeraar en vrek was, werd afgebeeld door een bouwknecht, die er in zijn Zondagsche pak wat kranig dacht uit te zien.

Maar, zooals gezegd is, dit waren kleinigheden, en daar de goede Scharreldonkers nooit beter gewend waren geweest, genoten ze ook nu weer volop van het drama, ja, leefden daar geheel in mee. Wat werd de oude baron in stilte verwenscht; hoe gemeen vond men den afgeleefden woekeraar; wat had men de jonge vrouw, die haar vader hielp om haar eigen man te bedriegen en te bestelen, graag eens hartig de waarheid gezegd; wat had men diep medelijden met den armen, bedrogen echtgenoot. En toen deze in stille wanhoop opkwam en uit de kast een kolossaal, ouderwetsch ruiterpistool te voorschijn haalde en tusschen zijn kleeren stak en met wankelende schreden weer verdween, - toen werd men bleek van ontroering. En toen een oogenblik later achter de coulissen een schot weerklonk en het doek langzaam zakte, - waarlijk, toen parelde in menig oog eene traan.

Daverend was het gejuich, dat den spelers ten deel viel; en toen de heer Snuffels weer in de zaal verscheen, maakte De Wilde hem van harte zijn compliment.

Ook het nastukje werd vlot gespeeld en toen dit was afgeloopen, werd de zaal ontruimd voor den dans. Hoe Driek Pil en zijn vrouw, en Kees en de meid en nog een roodharige jongen het volbrachten is zeker het geheim van hun vak, maar in een minimum van tijd waren de stoelen uit de zaal verwijderd en het geheele aanzien van het vertrek was veranderd. Langs de wanden stonden een paar lange tafels met banken en zeker twintig kleinere tafels, waaromheen stoelen gerangschikt waren. Hier nu namen de ouderen van dagen plaats, om onder een gezellig praatje met een glaasje bier of brandewijn en het genot van een pijp of sigaartje de kermis in te wijden. Op het tooneel namen vier muzikanten plaats: één met een klarinet - volgens de regelen van het noodlot zeer lang en verbazend schraal -; één met een grooten, zwaren hoorn - om dezelide redenen vier voet hoog en evenveel in omtrek; en twee met een viool. Ten einde alle noodeloos geloop en gedraaf te voorkomen, hadden deze heeren de vrije beschikking over een vaatje echt Scharreldonksch bier en een reusachtige kan brandewijn met de boodschap van Driek, dat hij meer voorraad in den kelder had. Verbazend was de ijver, waarmee deze virtuozen hunne instrumenten bewerkten en de harmonie, die zij in hun spel ten toon spreidden. Maar nog opmerkelijker was de eensgezindheid, waarmee zij op ieder eenigszins geschikt oogenblik hun neus begroeven in de groote steenen bierpotten of op 't commando van hun hoofdman met één, twee, drie.... een glaasje brandewijn in hun keelgat goten. En zóó diep waren zij ingewijd in de geheimen van de maatverdeeling, dat aan het einde van het bal - zoo ongeveer om vier uur in den morgen - met de laatste noot van de muziek ook het laatste drupje bier en brandewijn verdwenen was.

En wat werd er gedanst! Hoe geheel anders dan op de deftige bals in de centrums van beschaving van ons lieve vaderland!

‘Mejuffrouw,’ met een allerliefste glimlach en een galante buiging, ‘mag ik de eer hebben?....’

‘O mijnheer, vindt u het hier niet vreeselijk warm? Ja, mijnheer, erg warm, wezenlijk étouffant!’

‘Ja, zoo heet, dunkt u niet? zoo heel anders als buiten, ik heb er altijd last van op een bal, maar 't is hier van avond dan toch enorm warm.’

‘Ja, mijnheer, 't is hier waarlijk buitengewoon, ik heb het in langen tijd niet zoo warm gehad.’

‘Ja, en dan wordt hier nog wel gestookt in de zaal; ik heb het dadelijk in het begin al gezegd, dat het hier te warm zou worden.’

‘Daar hebt u wel gelijk aan, mijnheer, ze hadden de kachel wel uit kunnen laten gaan, 't is buitendien toch al warm genoeg.’

En de schoone coquetteert met haar waaier, en er wordt gedanst met afgemeten passen en altijd met denzelfden stereotypen glimlach, en als de wals is afgeloopen wordt dezelfde buiging herhaald en de vlinder fladdert naar een andere bloem en herhaalt zijn interessant gesprek over de warmte in de zaal, soms met een kleine variatie over de koude daarbuiten.

Niets van dat al.

Een vroolijke drukte heerscht in de ‘Scharrelende Zwaan.’ Een heldere lach is hier geen wangeluid, al klinkt hij soms ook boven het gejoel uit. Hier geen glacé handschoentjes, geen pommade of zwarte rokken; hier geen balletmeester, met het air van een veldmaarschalk of liever van een diender, die het genot schijnt af te meten naar de orde en regelmaat en het stevig vasthouden aan de regelen der kunst.

Alles woelt en dwarrelt genoeglijk dooreen, en als de echte, nationale boerenschots wordt uitgevoerd, dan davert de zaal en de vonken schijnen uit den houten vloer te vliegen.

Misschien toevallig, maar toch opmerkelijk was het, dat meester De Bas bijna uitsluitend met Marie danste en geen oog scheen te hebben voor de andere dorpsschoonen.

De heer Snuffels had het te druk met den heer De Wilde, om veel acht te slaan op hetgeen het jonge volkje uitvoerde; maar oom Arnold, die gewoon was zijn oogen beter den kost te geven, kreeg al eenig vermoeden van de plannen van zijn neef. En vooral zijn buitenlandsche vrouw, die met echt zuidelijke beweeglijkheid deelnam aan het genot der jongelui, begreep zeer spoedig hoe de vork aan den steel zat. Ook Lina begon haar broer al eenigszins te doorgronden, maar zij zou dit stellig en zeker volkomen gedaan hebben, als zij het zelf niet al te druk had gehad met een knappen jongen in een net jachtkostuum, den zoon van den houtvester en opperjager van den baron.

Aan alles komt echter een einde, en toen de oude klok van ‘de Zwaan’ waarschuwde dat het vier uur was, begonnen de ouderen aanstalten te maken om naar huis te gaan; en hoewel de jongeren beweerden, dat Driek met opzet de klok vóór had laten gaan, er was niets meer aan te doen. De muzikanten pakten hun instrumenten in en werden door Driek naar den zolder verwezen, waar zij, na ongeveer een half uur lang te hebben rondgedwaald, zonder een bed te kunnen vinden, in een hoop hooi gerust gingen liggen slapen.

De heer Snuffels, die in de oogen van meester De Bas nu veel weg had van een draak, nam onbarmhartig zijn bekoorlijke dochter mee naar huis, en de jonge houtvester had nog juist even tijd om in een stil hoekje een teeder afscheid te nemen van Lina, voordat haar oom en tante dit onmogelijk maakten. Een half uur later was alles in ‘de Zwaan’ in diepe rust en ook meester De Bas zocht zijn kamertje op en sliep in te midden van een chaos van beelden en voorstellingen, die vervlogen als nevelen voor de zon, en waarvan alleen twee heldere, schitterende oogen overbleven.

Van wie die wel geweest zouden zijn?

VIII.

De tweede kermisdag en een complot.

Het spreekt vanzelf, dat er in de kermisweek geen school werd gehouden op Scharreldonk en meester Klinker zat dan ook 's morgens om negen uur nog op zijn gemak aan zijn ontbijt. De waardige man had tot zijn leedwezen de Zondagspret niet mee kunnen maken, daar een zeer dringende zaak hem bij den schoolopziener in Den Bosch had geroepen. Hij had echter het vaste voornemen gemaakt, de eerstvolgende dagen de schade te zullen inhalen en in het aangename vooruitzicht hiervan, smeerde hij nog een broodje en vroeg zijn vrouw een extra kopje koffie.

In ‘de Zwaan’ begon op dit uur ook weer een beetje leven en beweging te heerschen, De muzikanten snorkten nog gerust in het hooi; Lina lag nog in zoete droomen verzonken; de kinderen van den heer De Wilde waren nog niet bij de hand, en zelfs Kees, de anders onvermoeide knecht van Driek, had zich om acht uur nog eens omgekeerd en was weer ingeslapen; maar Driek zelf en zijn vrouw waren reeds druk bezig en ook de heer en mevrouw De Wilde zaten in hun kamer reeds voor een licht maar smakelijk ontbijt en voerden een druk en belangrijk gesprek.

Dit gesprek nu liep over niemand minder dan over hun nicht en neef.

‘Mannetje,’ zei mevrouw, ik heb beter uit mijn oogen gekeken dan gij. Ik zeg u, neef Willem is tot over de ooren verliefd en nichtje Lina hangt nu al met hart en ziel aan haar knappen houtvester.

‘Nu, met dit laatste spannetje zal het wel losloopen, maar of de zaak van Willem wel van een leien dakje zal loopen, weet ik nog niet. Wat zijn Marie aangaat, bestaat er volstrekt geen twijfel, maar of de vader maar dadelijk ja en amen zal zeggen, betwijfel ik zeer. Hij schijnt geen kwaad man, maar hij is zoo ultra-deftig, en een klein beetje trots en hoogmoed schuilen er ook wel in zijn hart. Me dunkt, wij moeten onzen neef wat zien te helpen.’

(Wordt vervolgd.)