De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 11

[p. 2]

[Nummer 1]

Het geheim van Duberly,
Door
Mathilde.

I.

Aader en zoon stonden tegenover elkander.

‘Verloren, verloren!’ kermde de grijze man, in zijn handen krampachtig een brief verfrommelend, ‘al die jaren wachtens, al die vernederingen, al die teleurstellingen. Er wacht mij niets anders dan een oude dag even ellendig als mijn heele leven is geweest.’

‘Klagen helpt niets, vader!’ antwoordde Ferdinand. ‘Er moet iets gedaan worden.’

‘Ja, maar wat, wat! Ik kan het zoo niet langer volhouden, ons kapitaal is zoo goed als versmolten; met het crediet dat wij hebben kan ik het nog volhouden...’

‘Hoelang?’

‘Weet ik het! Een jaar, anderhalf ten hoogste, als wij nu die erfenis van tante Kee hadden gehad, dan waren wij er boven op geweest, maar wie had zich zoo iets kunnen denken? 't Is een schandaal, zeg ik, een schandaal.’

‘Niet zoo hard, vader, de buren konden het eens hooren, en 't helpt toch niets er zich zoo warm over te maken.’

‘Ja, je hebt makkelijk praten, je bent jong...’

‘Juist daarom, ik heb een heel leven nog voor mij, een leven van ontbering en ellende...’

‘O zoo en ik ben toch dicht genoeg bij het graf, dan komt het er minder op aan, hé! Echt kinderlijk van je, maar zoo gaat het, aan jou heb ik mijn heele leven opgeofferd, voor jou heb ik al die kuren van een oude vrouw verdragen en wat heeft het mij geholpen? Niets, zij sterft en laat bij testament alles aan kerken en hospitalen achter.’

‘Met de vermelding dat zij ons gedurende haar leven zooveel goed heeft gedaan, dat zij het na haar dood anderen wil doen.’

‘Die zij nooit gezien heeft.’

‘En er geen moeite voor deden.

‘Wat! De geestelijken zijn er schuld aan, dat houd ik vol; omdat ik de kerk niet plat loop, omdat ik alles aan haar heb opgeofferd behalve mijn beginselen, daarom hebben ze mij bij haar zwart gemaakt en zijn ze oorzaak geworden, dat de erfenis, die mij wettig toekwam, mij is ontgaan.’

‘U bedoelt mij, niet waar, vader! Ik ben de benadeelde in elk opzicht. Tante Kee was mijn oud-tante, de zuster van mijn grootmoeder, en nu mama's heele familie overleden is, was ik haar eenige erfgenaam.’

‘Nu ja, maar zijn wij niet een? Ten minste zoo hoorde het te zijn.’

‘Wel zeker! Ik had er niets tegen, maar dat doet er niet meer toe; 't stelt mij natuurlijk ook vreeselijk te leur. Mijn heele leven lang heb ik van die erfenis gehoord, op die erfenis hebben wij schulden gemaakt, we hebben daarvan goed geleefd. Ik was de eenige bloedverwant van tante Kee en nu komt het als een bom in huis vallen, de jobstijding, dat zij alles vermaakt heeft aan allerlei zoogenaamde vrome stichtingen. Wie dat op zijn geweten heeft, zullen wij maar niet onderzoeken. U zei altijd op hoogen toon, dat de ouderwetsche begrippen van een oud mensch geen invloed zouden uitoefenen op uw principes, en dus zit er niets anders op dan dat u de gevolgen draagt van uw verzekeringen.’

‘Wat had je dan gewild?’

‘Dat u meer in tantes geest had gehandeld.’

‘En mijn principes daarvoor op te offeren?’

‘Wel zeker, waarom niet? 't Was misschien veel beter voor mij geweest als u mij in den geest van tante en - van mijn moeder had opgevoed. Zoo'n succes heeft u tot nu toe nog niet van mij gehad.’

‘Neen, waarlijk niet. Je bent een leeglooper, een doeniets geworden, dat is waar!’

‘Misschien als u mama had vrijgelaten, dan was alles anders geweest...’

‘Zwijg over je moeder! Die heeft mij levenslang tegengewerkt, die heeft tweedracht in het huishouden gezaaid, die...’

‘Och, vader, laat moeder rusten!’

De jonkman wendde zich af en ging aan het raam staan; zij geleken weinig op elkander, die vader en die zoon. Hij een man van goed zestig, zag er nog kras en flink uit, maar aangenaam was zijn voorkomen niet; er lag iets barsch, iets tirannieks in zijn koude, blauwe oogen, waarover dikke, borstelachtige nog gitzwarte wenkbrauwen vielen; de volle snor en het overgebleven haar op zijn overigens kalen schedel waren sneeuwwit. Ergernis, eigenzinnigheid, onvoldane verlangens, hadden onbarmhartig huis gehouden op zijn gelaat, maar vooral op zijn voorhoofd. Zij hadden het doorkerfd en doorploegd in alle richtingen. Zijn houding was stram en verried meer den oud-militair dan den notaris dien hij werkelijk was.

Ferdinand was slanker dan hij, er lag in zijn trekken iets slaps, in zijn heele houding iets onverschilligs; zijn gelaat was fijn besneden en zijn eenigszins gekruld haar gaf er een meisjesachtige uitdrukking aan, doch aan de donkere kringen om zijn oogen en zijn onfrissche kleur zag men, dat hij, hoe jong ook, reeds meer van het leven had genoten, dan wenschelijk was.

Nu keek hij naar buiten op de kleine Brink van het Zuidhollandsch dorp, waaraan het huisje stond door notaris Van Rhoden bewoond, en een vage spijt vervulde zijn ziel, zooals hem altijd overkwam als hij aan zijn moeder dacht.

Zij was een allerliefst jong meisje geweest, toen Van Rhoden, die reeds weduwnaar was, haar trouwde, een meisje zoo pas van kostschool gekomen, vroom en goed. Hij had zulk een jonge vrouw gekozen juist omdat hij meende haar geheel als was in zijn sterke vingers te kunnen kneden. Bij zijn eerste vrouw, zeiden de menschen, die rijk was en van adel, had de overigens allesbehalve meegaande man weinig te zeggen gehad; zij was hem de baas gebleven, misschien wel omdat zij hem levenslang in vrees had gelaten òf hij wel in het bezit zou komen van haar geld, daar hun huwelijk kinderloos bleef. Toen Van Rhoden weduwnaar werd en haar fortuin rustig geërfd had, besloot hij nu geheel volgens zijn zin te trouwen; het meisje dat hij zich koos was er een uit een klein gezin, wel opgevoed, maar arm.

Zijn eerste werk was haar familie zoo ongenadig te behandelen, dat deze geheel en al van haar vervreemdde; hij had een vrouw getrouwd, verzekerde hij, maar van haar ‘nasleep’, zooals hij haar ouders en zusters noemde, was hij niet gediend.

Het arme vrouwtje gaf toe; zij koesterde voor haar man meer vrees dan liefde. Eerst meende zij dat het achting was, maar hoe beter zij hem leerde kennen, hoe meer zij inzag dat zijn onredelijke eischen, zijn gevoelloos karakter volstrekt niet gegrond waren op degelijkheid van beginselen en vastheid van oordeel. Geld zucht en heerschzucht bezielden al zijn daden en daaraan offerde hij de fijn bewerktuigde ziel zijner vrouw op. Langzamerhand viel het beeld, dat zij zich gevormd had van haar man, en dat zij hoog op een voetstuk in het heiligdom harer ziel had geplaatst, jammerlijk in gruis; zij gevoelde zich geheel in zijn macht en als een verschrikt vogeltje voegde zij zich naar al zijn wenschen of grillen, zag hem naar de oogen en gehoorzaamde hem zelfs in zijn onbillijkste eischen en toch was Van Rhoden niet tevreden; er was nog iets in dat zwakke, teere schepsel, dat hem weerstond.

Zij had hem alles opgeofferd, haar familie, waaraan zij zoo innig gehecht was, haar neigingen, haar liefhebberijen; zij verloor haar karakter, haar vroolijkheid zelfs, maar in haar godsdienst bedreigd, wilde zij niets toegeven, en dat werd de bron van ondraaglijke, telkens terugkeerende huiselijke twisten. Zooveel mogelijk verborg mevrouw Van Rhoden het haar man, dat zij haar godsdienstige plichten zoo trouw als zij kon vervulde, maar juist dit geheimzinnige, stille doen maakte hem soms razend. Hij was katholiek geboren en opgevoed, maar sedert lang had hij alle praktijk opgegeven en wenschte hetzelfde van zijn vrouw. Hiertoe was echter zij niet te brengen. Had zij moed gehad hem openlijk te weerstaan, misschien ware het beter geweest; maar zij was zwak, zenuwachtig, angstig, hij had haar wil en energie gebroken en nu nam zij haar toevlucht tot listen, onschuldige, aandoenlijke listen om 's Zondagsmorgens vroeg naar de kerk te gaan, de vastendagen te houden, en toch waren deze de oorzaak van de heftigste tooneelen, de bitterste verwijtingen.

Nog erger werd de toestand, toen Ferdinand, de eenige van haar vele kinderen, die in het leven bleef, grooter werd; het kind was het evenbeeld der moeder; met innige liefde hing hij haar aan, hoewel de vader, die voor iedereen ongenaakbaar, norsch en despotiek was. hem op belachelijke wijze verwende en bedierf. Wat de moeder door haar opvoeding trachtte goed te maken, dat verknoeide hij door zijn dwaze grillen; het kind was goed en vroom van aard, de vader trachtte met waarlijk helschen spot de gevoelens en de leeringen der moeder belachelijk te maken. Misschien zou zij nog de overwinning hebben weggedragen, wanneer zij niet in volle jeugd weggekwijnd was, nog vóór dat het haar vergund was,het zaad, in het hart van haar kind gestrooid, te zien ontkiemen.

Nu was Ferdinand geheel aan zijn vader overgeleverd en deze voedde hem op naar zijn eigen inzicht; het duurde niet lang of hij had een zoon naar zijn hart, wild, lui, ongezeglijk, stijfhoofdig. Toch klaagde en jammerde notaris Van Rhoden luide over zijn jongen; zijn zoon slaagde voor geen enkel examen. Of hij 't al probeerde op drilscholen of hoogere burgerscholen, bij strenge meesters, of dat hij zelf eens opspeelde zoo hevig dat zijn klerken en zijn vrouw er voor in den grond waren gekropen, het baatte niets. De knaap lachte hem in zijn gezicht uit en de toorn van den vader smolt bij zijn lach weg, als sneeuw voor de zon. Eigenlijk had hij in den jongen zijn meester gevonden; deze deed met hem, wat hij beliefde, zeide hem de waarheid, zoo onomwonden mogelijk, gaf handen vol geld uit, liep weg, wanneer het hem ergens niet beviel en antwoordde niets of heel iets brutaals op de strafredenen des vaders. Eindelijk had Van Rhoden zich in het onveranderlijke geschikt, alles wat zijn klein, zelfzuchtig hart nog bevatten kon aan liefde, had zich op Ferdinands hoofd vereenigd en zoolang hij hoop had zijn droevig versmolten kapitaaltje aan te vullen met het groote fortuin van tante Kee, besloot hij zijn zoon niet meer lastig te vallen en zich te troosten met het ergens opgevangen modedenkbeeld, dat het goede in den mensch ten slotte altijd overwint en eindigt met hem den weg te wijzen naar het voor hem bestemde geluk.

Hij had tante Kee, zooveel hij het met zijn stroeven aard kon overeenbrengen, met beleefdheid behandeld, maar de oude dame had hem en zijn zoon jaren lang een toelage geschonken, die hun goed te pas kwam; hij, die in zijn buitenleven veel deed aan jagen en visschen, voorzag dat ‘mensch’ zooals hij haar niet anders noemde, van wild, visch en vruchten uit zijn tuin, en dat had niets geholpen. Haar heele fortuin was vermaakt aan liefdadige inrichtingen. Van haar neven Van Rhoden werd zelfs geen woord melding gemaakt; alleen wist

[p. 3]

de notaris te vertellen, wat Ferdinand daareven zeide. En onder dezen indruk verkeerden vader en zoon op dien morgen.

‘Ja, vadertje!’ zeide Ferdinand, zijn opkomende aandoening afschuddend, op vrij oneerbiedigen toon, ‘daar heeft u zich nu in vergist, men moet niet al te slim willen zijn. Ik wed dat als u mama had laten begaan, alles heel anders zou zijn geloopen!’

‘Jij verzoekt mij de dooden te laten rusten,’ riep de majoor nu op zijn beurt met een stem en een uitdrukking op het gelaat, die ieder ander zou hebben doen schrikken, maar op Ferdinand niet den minsten indruk maakte.

‘Dat is 't eenige, wat wij kunnen doen,’ antwoordde hij, zich met de beenen over elkander achteloos op een stoel werpend; ‘wanneer u mij een andere opvoeding had gegeven, zou ik mij al lang zelf geholpen hebben en hadden wij geen erfenissen van oude tantes noodig gehad.’

De aderen op het voorhoofd des vaders zwollen op, zijn gelaat werd bloedrood.

‘Ondankbare jongen, heb ik dat alles niet gedaan ter liefde voor jou? Ben ik niet zwak en toegevend geweest omdat ik het hart niet had, jou iets te weigeren?’

‘En juist daarom heeft u zoo'n mispunt van mij gemaakt. Een inwendig lam, ongedurig schepsel, dat geen gril kan weerstaan, dat in alles zijn zin hebben moest...’

Hij geeuwde onbehoorlijk luid.

‘Totdat hij eindelijk in niets meer zin had. Mama zou mij geleerd hebben een hoogere wet te gehoorzamen, dan die van mijn neigingen, dan zou zij mij versterkt hebben tegen mij zelf, dan had zij het goede in mij ontwikkeld...’

‘Zij had van jou een kwezel, een kophanger gemaakt.’

‘Ben ik nu zoo veel beter? Waarlijk, ik was zoo kwaad niet van aard, maar uw opvoedingssysteem heeft mij bedorven en mijn arm moedertje te vroeg, veel te vroeg naar het graf geholpen.’

Sprakeloos zag Van Rhoden zijn zoon aan, die hem op de koelste wijze zulke vreeselijke waarheden zeide, welke niemand hem ooit had durven zeggen. Hij werd streng gestraft juist daar waar hij 't meest gezondigd had, en nog kon hij het hoofd niet buigen, hij gaf de schuld aan zijn slecht gesternte, aan de omstandigheden, aan dien lammen boel, welke het leven was, aan de maatschappij, maar niet aan zich zelf.

‘Nu vader,’ zeide Ferdinand opstaande, ‘zeg ik u niets meer...’

‘Me dunkt, 't is wel geweest!’

‘Vind u?’ hij lachte brutaal; ‘en wij moeten nu maar eens maatregelen voor onze toekomst gaan beramen.’

‘Onze toekomst, de mijne is nog maar kort.’

‘U is met uw zestig jaren even kras als ik met mijn drie en twintig, 't Beste zou zeker zijn als ik naar Harderwijk ging en daar een voudig dienst nam als soldaat...’

Verschrikt zag Van Rhoden zijn zoon aan.

‘Maar, Ferdinand.’

‘'t Beste, zeg ik, vader! En dat is 't zeker, ik ben u niet meer tot last, u kan alleen ruim van uw verdiensten leven en in Atjeh vind ik licht een kogel, die aan alles een einde maakt.’

De vader zag hem radeloos aan; wat zou hij antwoorden? Levenslang had hij zijn zoon ge leerd, dat een leven, waarin men niet genieten, zich niet vrij bewegen kan, het leven niet waard was.

‘Of,’ ging de jongen spottend voort, ‘zullen wij dien kogel maar het werk verlichten en dan samen...’

Dat viel nog minder in des vaders smaak.

‘Je bent gek,’ bulderde hij los, ‘een man als jij, zoo knap, zoo flink van uiterlijk, moet die tot zulke maatregelen zijn toevlucht nemen?’

‘Ik ben tot niets in staat, ik kan niet werken, ik kan mij voor niets uitgeven, ik heb geen lust in iets.’

‘Dat is het ongeluk! Je hebt een goed hoofd genoeg, en je weet ook het noodige, maar je hebt je aan geen band willen laten leggen.’

‘Och, 't was ook niet noodig met tante Kee altijd op den achtergrond.’

‘Durf je er nog om lachen?’

‘Och, huilen heb ik nooit meer gedaan, dat is gekheid heeft u mij eens gezegd.’

De vader wendde het hoofd af; ja, hij wist het nog maar al te goed, wanneer hij dat gezegd had, jaren geleden, toen zijn zoontje bitter schreiend geknield lag voor den ligstoel, waarin hij zijn moeder had zien sterven.

Met geweld had de vader hem daarvan weggerukt; die ontroostbare smart was hem een al te bitter verwijt; hij had het kind eerst streng beknord en zijn kinderlijke droef heid belachelijk gemaakt; toen had hij hem medegenomen naar de kermis, naar het paardenspel, den schouwburg, totdat Ferdinand eindelijk lachte en zijn moeder scheen te vergeten; en nu na zoovele jaren kwam die oude herinnering als een spooksel uit het graf van het verledene opstijgen en plaatste zich weer tusschen hen.

‘Ferdinand,’ zeide hij eindelijk op een toon, dien hij met geweld tot kalmte dwong, ‘er is een middel dat ons redden kan.’

‘En dat is?’

‘Je weet, dat ik nog een half-zuster heb, die woont daar ergens in Limburg; we hebben nooit heel veel met elkaar geconverseerd, ik was niet erg familiegek.’

‘Ja, dat weet ik!’

‘Wij zijn elk een anderen kant uitgegaan; we hebben eens onaangenaamheden gehad over geld...’

‘Natuurlijk! waarover zou men anders onaangenaamheden krijgen?’

‘Zij heeft trouwens een huwelijk gedaan beneden haar stand; op onze huwelijksreis zijn wij er geweest, later niet meer. Ik geloof zelfs dat het je peters zijn...’

‘En nu het met tante Kee is misgeloopen, zullen wij daarheen onze netten uitwerpen?’

‘'t Was te probeeren. Je moest er eens heen en je.... je voordoen, òf... òf je geheel met mij gebroken hadt.’

Ferdinand zag zijn vader verbaasd aan; ondanks zijn groote gebreken en alleronaangenaamste karaktertrekken had hij hem nooit op een oneerlijkheid betrapt, en nu scheen hij in koelen bloede een onwaarheid, een leugen te willen gebruiken om zijn doel te bereiken. Zijn laatste illusie, zoo hij die nog van zijn vader had gekoesterd, verdween en het was of hij zich nog armer voelde dan hij reeds was.

‘Maar die menschen zijn niet rijk en hebben een pleegdochter.’

Die pleegdochter was eigenlijk de oorzaak geweest van de breuk tusschen Van Rhoden en zijn zuster; hij had het toen ten hoogste ongepast van hen gevonden, dat zij zich de weelde veroorloofden, een vreemd kind als het hunne aan te nemen, terwijl zij toch wisten dat zijn kinderen recht hadden op hun erfenis. Hij achtte het echter niet noodig zijn zoon op de hoogte te brengen van deze omstandigheid.

‘Wat voor voordeel is er dan nu te halen?’

‘Mijn zuster deed een mésalliance, zei ik immers. Haar man heeft een fabriek van porselein.’

Ferdinand keek zijn vader verbaasd aan, de oude heer had moeite uit zijn woorden te komen. Hij kende zijn vader door en door en begreep dat één enkele gedachte hem bezig hield en dat hij moeite had, die uit te spreken. Onbewimpeld wilde bij die niet loslaten. Ze moest eerst in allerlei windels worden gewikkeld, die haar op het eerste oogenblik onherkenbaar en daarna aannemelijk moesten maken.

‘Nu dan, vader! Wat heeft u op het hart? Hebben die onbekende oom en tante iets, wat het winnen waard is?’

‘Ja, de zaak bloeit, je hebt toch wel gehoord van het Duberly porselein.’

‘O ja, is dat niet van dat mooie, lichte, dat naar men zegt met het oude kan wedijveren?’

‘Nu, die Duberly is je oom.’

‘Hé! en dat wist ik niet eens!’

‘Waar diende het ook voor? Ik heb die menschen genegeerd jarenlang. Hij was reeds een man van aanzien en naam, toen mijn zuster, die ook al de eerste jeugd gepasseerd was, hem trouwde; nu zal hij een goede zeventiger zijn en zijn vrouw -zij is uit het eerste huwelijk van mijn vader - is ook van dien leeftijd.’

‘Dus nu de eerste erfenis ons ontgaan is, moeten wij de tweede zien op te jagen?’

‘Er is meer!’

‘Dat dacht ik wel.’

Een oogenblik zweeg Van Rhoden; hij stond op, stak zijn pijpje aan, liep de kamer op en neer, bleef even voor het raam staan, altijd gevolgd door den onderzoekenden, doordringenden blik van zijn zoon.

‘Nu vader,’ drong hij aan, toen de oude heer nog bleef zwijgen en haastige trekjes deed aan zijn pijp. ‘Wat is er nu weer?’

‘Je oom is de uitvinder van dat porselein; hij alleen bezit het geheim om het dien glans en die lichtheid te geven, welke het Duberlyporselein kenmerkt. Hij doet echter zijn zaken in het klein, meer als liefhebberij dan als middel om rijk te worden. Mij is nog dezer dagen verteld geworden, dat er een verbazende toekomst zit in die uitvinding, als hij ze maar wilde exploiteeren naar de eischen des tijds, maar de man heeft geen eerzucht, omdat hij geen eigen kinderen bezit, geen behoefte aan rijkdom. Begrijp je mij nu?’

‘Nog niet goed!’

‘Wanneer je nu bij die oude lui je beminnelijk en bemind weet te maken, wie weet of je dan niet het geheim te weten komt en daarmede het geld verdient wat er stellig in zit.’

‘Een mooi ding!’ en hij lachte hartelijk, ‘ik fabrikant worden, opvolger van zoo'n soliden, ouderwetschen oom! Maar begrijpt u dan niet, dat ik binnen het jaar de heele zaak in 't honderd zal hebben gestuurd met de schitterende bekwaamheden, die ik bezit.’

‘Dat is mijn bedoeling ook niet, ik weet dat je een dom uilskuiken bent en voor niets goed, maar dat geheim alleen is schatten waard. Je kunt het verkoopen aan een Engelschman of een Amerikaan.’

‘En denkt u dat die oom zoo onnoozel zal wezen het mij te leeren?’

‘Wanneer je zijn vertrouwen wint door je heel anders voor te doen dan je bent! Of anders op een andere manier er aan weet te komen.’

(Wordt vervolgd.)