De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 10

[p. 265]

[Nummer 34]

troost in droefheid, naar de schilderij van a. struys.

[p. 266]

De dochter van den fabrikant
door J. Vesters Jr.

XIX.

Het huis der Van Meeren's had een somber aanzien. Alle blinden waren aangezet en de jaloezieën neergelaten, en de menschen, die voorbijgingen, stapten minder hard en spraken fluisterend, als wilden zij den slaap niet storen der oude vrouw, die in een der bovenvertrekken op het doodsbed lag uitgestrekt. Lang had de oude mevrouw Van Meeren geworsteld met de slepende ziekte, die haar zwakke krachten steeds meer had gesloopt. Zij had tot God gebeden om nog wat levens, niet voor zich zelve, want zij was levensmoe en verlangde niets liever dan het moede hoofd voor eeuwig te rusten te leggen, maar om haar zoon, hoe schuldig ook, toch haar kind, in den tegenspoed en het ongeluk ter zij te staan, om hem, zoo mogelijk, tot inkeer en tot verzoening met God te brengen. En meer nog dan hierom, had zij in het leven wenschen te blijven voor haar kleindochter, om haar te steunen, in het lijden, met haar ook middelen te beramen voor de toekomst harer arme broertjes en zusjes.

Maar God had het anders beschikt. Het martelaarschap der oude vrouw, waarvan de wereld, die haar gelukkig prees, zoo weinig vermoedde, haar boete voor het nog niet gedelgde misdrijf van haar zoon was ten einde. Een ander zou die boete voortzetten. Het afscheid van de haren viel haar onbeschrijfelijk zwaar; haar zoon had ze vermaand en gesmeekt, zijn misdaad van voor jaren uit te zoenen en een nieuw, een beter leven te beginnen; haar kleindochter had ze moed ingesproken voor den zwaren strijd, die haar ongetwijfeld nog wachtte; ze had haar opgewekt, haar jong leven, haar geluk, haar alles ten offer te brengen voor haar ouders, die nu vooral zoo groote behoefte aan haar zouden hebben. Daarna was ze zacht en kalm ontslapen, als de lamp, die bij gebrek aan olie uitgaat, na het heele gezin verlicht te hebben. Nu ook, in het aangezicht van den dood, had ze klaar en duidelijk ingezien, wat haar al die jaren min of meer duister was gebleven, dat ze in haar plicht als Christin te kort was geschoten, dat ze ten opzichte van haar misdadigen zoon niet alles gedaan had, wat ze had kunnen en moeten doen, dat bidden en vermanen alleen haar niet van de verantwoordelijkheid hadden ontheven, die ze door de kennis van zijn misdaad bezat. Nu ze voor den Rechterstoel van den Alwetende ging verschijnen, drukte haar het besef harer tekortkoming zwaarder dan ooit, en rouwmoedig had ze Zijn goedertierenheid afgesmeekt voor de moederlijke zwakheid, die, hoe verklaarbaar ook, er niet te minder zondig om was.

Eerst, nu de grootmoeder weg was, beseften allen, hoe groote plaats de oude vrouw in den huiselijken kring had ingenomen, wat een leegte door haar verscheiden was ontstaan. Het scheen wel, dat de rust en kalmte, die zij tijdens haar leven in dat koortsige gezin niet had kunnen doen heerschen, er nu na haar dood waren binnengetreden: zoo kalm en stil was het er nu.

En in het stadje betreurden allen het overlijden der zachte oude dame, die altijd voor ieder een vriendelijk woord had gehad en wier beurs voor alle behoeftigen geopend was geweest. ‘Zij wist niet, dat haar zoon zoo'n opmaker en schurk was,’ zeiden de menschen tot elkaar. Hadden zij geweten, dat zij alles wist, nog veel meer dan de wereld kon vermoeden, ze zouden den steen ook op haar geworpen hebben, onbewust van wat zij geleden had en geboet. Evenals de gladde waterspiegel niet toelaat de diepte van den stroom te peilen, zoo had ook niemand aan haar effen, kalm gelaat kunnen raden, wat smart haar leven vergald en verbitterd had.

Het hoofd van het gezin zat in de achterkamer, die op den tuin uitzag en waar de neergelaten jaloezieën maar spaarzaam een straaltje licht doorlieten. Hij zat daar onbeweeglijk als een beeld voor de tafel. Maar men had het volle helle daglicht niet noodig, om te zien dat het dezelfde Van Meeren niet meer was van voor weinige weken. Zijn zelfvertrouwen was geweken, zijn hoogmoed gebroken; het trotsche hoofd had hij gebogen voor de onzichtbare hand, die over hem heen was gegaan en waarin hij niet meer met zijn cynisme van vroeger het noodlot durfde zien. Wie in 't hart had kunnen lezen van dien raadselachtigen man, wiens trekken zoo hard en stroef stonden, als waren zij uit ijzer gegoten, zou daarin een zwaren tweestrijd bespeurd hebben tusschen zijn hoogmoed, die bijwijlen nog den kop opstak en zich nog niet overwonnen wilde geven, en de betere gevoelens, die na jaren sluimerens weer in hem waren ontwaakt.

Somber voor zich uitziende, overdacht hij de gebeurtenissen der laatste maanden en steeds sterker deed zich in zijn binnenste de stem van het zelfverwijt hooren, die hij al jaren geleden gedacht had te smoren. Hij was op eenmaal door zooveel slagen, zooveel rampen te gelijk getroffen, dat hij er bijna onder bezweek. Hij trachtte alles geregeld te overzien, kalm na te denken, zich van iedere gebeurtenis rekenschap te geven, naar een uitweg te zoeken, om uit zijn benarden toestand te geraken, maar het ging niet: een baaierd van gevoelens en gewaarwordingen overstelpte hem. Allerlei beelden uit het verre verleden en uit het heden traden hem voor den geest, en schenen hem, het een sarrend, het ander bemoedigend en vergevend, aan te zien. Alles vloeide ten slotte weer samen in een ordelooze mengeling van aandoeningen, waaruit alleen dit eene met tergende duidelijkheid op den voorgrond trad: hij was een verloren man, en dit door zijn eigen schuld. Hij had hoog spel gespeeld, met zijn dochter tot inzet, en hij had verloren, door zijn eigen schuld. Zijn heele leven, een leven van onophoudelijke zorg, met toch zoo weinig geluk, doemde voor hem op. Hij had alles opgeofferd, om rijk te zijn, hij had gestolen, hij had anderen in het verderf gestort, en nu hij voelde, dat het met hem bijna gedaan was, dat zijn energie was verzwakt, zijn kracht gesloopt, moest hij bekennen, dat het een nutteloos, een misdadig leven was geweest.

In zijn jeugd had hij het geluk gekend, maar het bevredigde hem niet, hij stiet het van zich. Hij wilde rijk zijn, schitteren in de wereld, genieten met volle teugen. Hij stak de hand uit naar eens anders geld, hij bestal Dirks vader, hij was schuld aan diens ontijdig einde. Vroeger had het geweten hem daarover schier niet gekweld, zijn stem had hij gemakkelijk tot zwijgen gebracht, maar nu folterde het hem zoo, dat hij het wel had kunnen uitschreeuwen. Hij was rijk geweest, maar het gestolen geld had hem geen zegen aangebracht. Zijn moeder had het hem honderdmaal gezegd; hij had er om gelachen, doch spoedig de waarheid van haar woorden ingezien. Het geld vloog hem door de vingers; hij had tegenspoed op tegenspoed gehad. Maar zijn hoogmoed en ijdelheid waren er nog door aangewakkerd. Hij wilde weer rijk worden, het althans schijnen voor de oogen der wereld. Hij had geld opgenomen, hij was op een grooten voet blijven leven, om de oogen der menschen te verblinden, hij had ten slotte gespeculeerd. Alles tevergeefs, alles liep hem tegen. Toch bleef hij tegen den stroom inroeien, met de kracht der vertwijfeling: eenmaal moest het lot hem gunstig zijn. Nu zag hij in, dat het niet het lot is, dat de wereld regeert, dat een Almachtige 's menschen wegen afbakent.

Een rijk huwelijk van zijn dochter alléén kon hem nog redden; het was zijn laatste hoop zijn laatste uitkomst. Al werd Maria ongelukkig, dat was niets, daar vroeg hij niet naar, mits hij maar behouden bleef. Daarom had hij de Hoekstra's gezocht: Adolf was een nietswaardige, een lafaard, hij had aan hem zijn brave, lieve dochter willen verkoopen, - hij voelde dat hij een ellendeling was. Het was mislukt, de Hoekstra's hadden hem bedrogen. Maar hij had geen recht daarover verontwaardigd te zijn, hij had immers hetzelfde spel gespeeld.

Zijn moeder had hem gewaarschuwd, honderdmaal hem gesmeekt, vermaand en bedreigd; hij had er om gelachen en gevonden, dat ze erg achterlijk en bekrompen was. Maar ze had gelijk gehad, en nu hij begon in te zien, dat zij steeds het goede had voorgehad, had God ze hem ontnomen. Het was een straf en een waarschuwing tevens voor hem.

Was ze een jaar vroeger gestorven, Van Meeren zou er onverschillig voor zijn gebleven, nu niet. Hij voelde, dat er bij heel dien samenloop van dingen een hoogere macht in het spel was, dat het Godsgericht was begonnen, dat hem dreigde te vernietigen.

Was hij al niet reeds een eerlooze in de oogen der wereld, was hij geen bankroetier; werd zijn naam niet met haat en verachting genoemd door hen, die hij bedrogen, tot den bedelstaf gebracht had? En toch, de wereld wist zoo weinig, zij oordeelde maar enkel naar wat ze wist, en hij was nog veel misdadiger dan zij meende. Zijn geweten was ontwaakt en haar dreigende verwijten joegen hem vrees aan. De wereld noemde hem een bankroetier, hij was ook een dief, een moordenaar. Wat had hij met Dirk Joosten gedaan? Hij had hem de deur gewezen, hem verjaagd uit zijn huis, waarin hem eigenlijk alles toebehoorde. Den jonkman, die zijn dochter het leven had gered, had hij de zee over gedreven; en nu moest hij hooren, dat hij om het leven was gekomen, door zijn schuld.

En zijn dochter dan? Had hij ook haar geluk, haar leven niet verwoest? Als een vuige egoïst had hij enkel aan zich zelven gedacht, en daaraan alles, al wat edel en groot en goed was, opgeofferd. Ook hiervoor was de straf niet uitgebleven. Van Haaren was zijn dochter komen opeischen, als van een vader, die ze hardvochtig behandelt. Hij had gevraagd, ze hem af te staan - voor geld. Vroeger zou hij het zonder het minste bezwaar gedaan hebben - hij had ze immers aan een ellendeling willen verkoopen! - nu had hem een aarzeling overvallen. Dat de hypotheek van vijftig duizend gulden hem daarvoor werd kwijtgescholden, telde hij nu niet.

Zonderling! de man, die alles gedaan had om geld, voor wien heel het leven door geld alles was geweest, vroeg er nu niet naar. Hij had enkel gedacht aan het gemis van zijn dochter; de snaar, die in het vaderhart zoo lang geen geluid meer had gegeven, kwam nu in trilling. Maar toch, mocht hij weigeren? had hij er het recht toe? was het geen straf, die hij dragen moest bij de vele andere?

En dan, Maria's toekomst was verzekerd: ze zou het aannemen, natuurlijk, ze zou gelukkig zijn, ze zou haar vader verlaten, die voor haar geen liefde had gehad, die haar leven had verwoest en die haar nu wel zou willen terughouden - den schat, dien hij nooit had gewaardeerd. Was het ook geen straf van God, dat hij en zijn dochter aalmoezen moesten aannemen van de vrouw, wier man hij had bestolen en in het verderf gestort? Maar dit mocht hem niet tegenhouden, het gold de toekomst van zijn dochter, en, al had hij gewild, ditmaal kon bij er zich niet tegen verzetten. Hij zou het haar dus zeggen, haar het voorstel overbrengen, hoe eer hoe liever, dan had hij zekerheid. Niet dat hij twijfelde of Maria zou het aannemen - welk recht had hij om anders te verwachten? - maar hij wilde het zoo spoedig mogelijk achter den rug hebben.

Langzaam stond hij van zijn stoel op, liep met gebogen hoofd een paar maal het vertrek op en neer en keek daarna door de jaloezieën naar buiten. Dáar alles leven, volop, hier in

[p. 267]

zijn huis en in zijn hart alles leeg en dor, een woestenij - door zijn schuld. Als had een adder hem gestoken, wendde hij het hoofd af en ging de gang in. Daar kwam hij de meid tegen, die op haar teenen zacht naar boven wilde gaan.

‘Vraag of Maria even bij mij wil komen,’ zei hij fluisterend.

Zij knikte even met het hoofd en ging naar boven, naar de kamer, waar het lijk der oude mevrouw in de kist lag, met het kalme en vredige gelaat, dat zelfs in den dood niet wilde laten bespeuren, hoeveel zij geleden had, hoeveel stormen zij over haar hoofd had zien voorbijtrekken.

Het was doodstil in de sterfkamer. Men hoorde niets dan het zachte knetteren der twee waskaarsen, die met haar geel licht het eerbiedwaardig gelaat der oude vrouw beschenen. Maria lag voor het kruis neergeknield, biddend voor de zielerust der ontslapene, die alléen haar waarlijk lief gehad had. Wat zag ze er bleek uit, wat getuigden haar vermagerde trekken, haar ingevallen oogen van liefderijke zorgen, van nachtwaken, van opofferingen! Maar vooral van lijden, van diep zielelijden, dat ze alleen met zich in haar hart moest omdragen als een geheim, dat voor een ieder moest verborgen blijven.

Het was haar, of met den dood der innig geliefde grootmoeder haar de laatste steun in den zwaren strijd ontviel, of ze voortaan alleen, hopeloos alleen stond in de groote, wijde wereld. Haar moeder was goed, heel goed, maar ze zag, ze begreep zoo weinig, ze bleef altijd aan de oppervlakte hangen en drong nooit tot het wezen der dingen door. Haar vader was koel tegen haar en behandelde ze, alsof ze iets tegen hem in het schild voerde. Het was haar wel een verlichting geweest, dat Adolf Hoekstra haar niet langer met zijn beleefdheden zou vervolgen, maar zooveel te zwaarder was de strijd, dien ze tegen haar eigen hart had te voeren gehad. Nu was dat alles ten einde. Op haar sterfbed had haar grootmoeder haar het zwaarste offer gevraagd, dat ze kon brengen: Dirk geheel te vergeten voor altijd, en zien op te offeren voor haar ouders, haar broertjes en zusjes. Ze had een oogenblik van aarzeling gehad, toen de oude vrouw die belofte afvroeg. Het was ook zóo onmetelijk zwaar. Maar één blik van die stervende oogen, één vouwing dier ivoorfijne doorschijnende handen - en ze had zich voor de legerstede harer grootmoeder op de knieën geworpen, ze had had haar handen gekust en de plechtige belofte afgelegd. Toen was het gelaat der oude vrouw verhelderd en een glimlach van geluk, die over haar trekken speelde, was het jonge meisje belooning genoeg. Dien glimlach zou ze nooit vergeten. Het was, alsof haar grootmoeder reeds niet meer onder de levenden behoorde en van uit den Hemel met welgevallen op het groote offer harer moedige kleindochter neerblikte. Dien glimlach meende Maria ook nu nog op dat eerbiedwaardig gelaat te zien, als ze er haar vochtigen blik op vestigde.

Kort na het overlijden harer grootmoeder had ze den dood van Dirk vernomen. Hoe vreeselijk had haar die tijding geschokt! Ze was bang dat het te veel te dragen zou zijn voor haar arm hart. Maar al haar wilskracht had ze bijeengeraapt en aan de stervenssponde der oude vrouw was ze in het gebed de kracht komen zoeken, die daarbuiten niet te vinden is. Eén oogenblik was haar hart in opstand gekomen en had ze haar vader aangeklaagd als schuldig aan den dood van Dirk. Spoedig had ze die opwelling bedwongen. Ze mocht aan de dooden enkel meer denken in het gebed, voor de levenden had zij te zorgen, zich op te offeren. Niet achter, maar vóór haar lag de weg, dien zij had te bewandelen, in lijdzaamheid, met geduld, met moed. Ze hoopte en bad, dat haar grootmoeder en Dirk beiden uit den Hemel op haar zouden neerzien, en haar sterken in de taak, die haar zoo zwaar, zoo loodzwaar viel, maar die ze zou vervullen tot het einde toe.

Met de weinige uren, die ze nog in de tegenwoordigheid harer grootmoeder mocht zijn, woekerde ze, en zoozeer was zij in het gebed verzonken, dat ze niet bemerkte, hoe de meid haar zachtjes iets had toegefluisterd. Eerst toen deze haar vraag herhaalde, werd ze er opmerkzaam op. Ze knikte even met het hoofd ten teeken van toestemming, bad haar gebed ten einde, en stond op. Nog één blik op het gelaat dier beminde vrouw, nog eenmaal de herhaling harer belofte: ‘Grootmoeder ik zal woord houden,’ en ze ging de deur uit.

Terwijl ze de trap afging, vroeg zij zich af, waarom haar vader haar bij zich ontbood, maar ze kon het niet gissen en had trouwens niet veel tijd om er over te denken, daar ze zich spoedig voor de deur van zijn kamer bevond.

Toen ze binnen was, viel het haar, ondanks de halve schemering op, dat hij er bleek en afgetobd uitzag.

‘Scheelt er wat aan, vader, is u niet goed?’ vroeg ze met warmte en belangstelling.

‘Dank je, kindlief; je begrijpt, de gebeurtenissen der laatste dagen.... Maar dat zal wel overgaan. Ga nu een oogenblik zitten,’ vervolgde hij, zich vermannende om kalm te blijven; ‘hier, dicht bij me. Je wil toch wel, niet? Je houdt toch nog van me; je haat of veracht me niet?’

‘Hoe kan u dat vragen, vader?’ zei Maria, in de edelmoedigheid van haar jong hart alles vergetend. Haar vader leed, dat was voldoende voor haar. Ze ijlde op hem toe en sloeg haar armen om zijn hals.

Hij beefde van aandoening; het viel hem nog wel eens zoo zwaar, haar het voorstel mee te deelen, maar het moest: het gold de toekomst van zijn dochter.

‘Maria, ik heb mijnheer Van Haaren bij me gehad,’ zei hij eindelijk. ‘Hij kwam me een voorslag doen betreffende jou.’

‘Mijnheer Van Haaren, zegt u. Een voorslag.... betreffende mij.... Maar ik begrijp niet....’

‘Het is toch zoo, kind. Mijnheer Van Haaren en juffrouw Joosten zouden u graag, nu Dirk dood is - hier stokte zijn stem een oogenblik - tot hun dochter aannemen.’

Het hooge woord was er uit en Van Meeren blij, dat hij het gesproken had, want het had hem ontzaglijk veel gekost.

Maria bewaarde het stilzwijgen. Ze dacht aan haar belofte en keek haar vader vragend aan.

‘Nu kind?’ vroeg Van Meeren.

‘Vader, het kan niet, ik blijf bij u.’

Van Meeren kon een gewaarwording van verwondering en blijdschap niet onderdrukken. Hoe, ze wilde bij hem blijven, in de armoede en in de schande! Maar hij had niet alles gezegd; indien ze het overige wist, zou ze wel van gedachten veranderen.

‘Wees niet te voorbarig, mijn kind. Ze willen je als hun dochter aannemen, heb ik gezegd. Begrijp me wel, bij hun dood zal je hun eenige erfgenaam zijn.’

Geen trek op het gelaat van Maria vertrok. Ze schudde enkel het hoofd.

‘Neen vader, ook daarvoor niet. Ik blijf bij u; u wil me immers niet missen?’

En als had zij een gunst te vragen, en niet hij, blikte zij hem smeekend aan.

‘Je bent een engel,’ stamelde hij, ‘ik ben je niet waardig.’

Voor de eerste maal sinds jaren smaakte hij een oogenblik van onverdeeld genot, en zij was blij, het offer van haar zelf gebracht te hebben. Al wat het haar gekost had, was vergoed door dat eene blijk van vaderlijke liefde.

‘Ik heb je nog niet alles gezegd,’ zei Van Meeren met moeite na een oogenblik wachtens. ‘Als je hun dochter wil worden, zal mijnheer Van Haaren mij de hypotheek k[w]ijtschelden...’

Maria keek haar vader angstig aan. Hoe! zou hij haar willen verkoopen voor een handvol geld, ten tweeden male?

‘Vader, wil u het?’ vroeg zij, en haar stem trilde.

‘Neen, kind blijf bij me, ik bid er je om!’

‘Vader, ik ben uw kind; ik blijf altijd bij u, altijd, altijd!’

‘Mijn engel!’ stamelde Van Meeren, zegenend de bevende hand leggend op het hoofd van zijn edele dochter.

Ten laatste sloeg ze de oogen op en keek haar vader aan. ‘Vader, mag ik u nu ook wat vragen?’

‘Zeker, kind, ik kan je nu niets weigeren, als het in mijn macht is.’

‘Vader, ga u dan met mij naar boven en laten we samen bidden bij het lijk van grootmoeder.’

Een oogenblik fronste Van Meeren de wenkbrauwen. Hij had in zoo lang niet meer gebeden, hij wist niet meer wat bidden was, hij kon niet bidden.

‘Toe vader,’ vleide Maria, ‘u mag het mij niet weigeren, u hebt het beloofd.’

‘Ik zal het doen,’ zei Van Meeren opstaande. Het was de eerste overwinning op zich zelven.

Maria nam haar vader onder den arm en samen gingen zij naar boven, om te bidden bij het lijk der oude vrouw, die ongetwijfeld van Jesus deze gunst had afgesmeekt, als de eerste belooning van het offer harer kleindochter.

(Wordt vervolgd.)