De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 9

[p. 369]

[Nummer 47]

pastoor j.w. brouwers.

[p. 370]

De Z. Eerw. Heer Jan Willem Brouwers,
Pastoor te Bovenkerk.

Toen de hooggeschatte overledene, wiens naam in zoo menig dagblad en tijdschrift met weemoed en sympathie door een ‘in memoriam’ werd herdacht, toen Pastoor Brouwers eenige jaren geleden, door de studentenvereeniging ‘Vrije Studie’ te Delft uitgenoodigd, eene voordracht had gehouden, waartoe het motto der vereeniging hem zijn onderwerp had verstrekt, scheen aan het daverend handgeklap geen einde te zullen komen. Nadat de toejuichingen eindelijk verstomd waren, nam de gevierde redenaar weder het woord:

‘Mijne heeren,’ zoo sprak hij, ‘het is eene wet van Meden en Perzen,⁽¹⁾ gij allen, ook ik, wij denken op 't oogenblik iets. Maar ik raad uwe gedachten. Ge moet eerlijk zijn en zeggen of ik de uwe uitdruk Welnu, gij denkt bij u zelven: als al die zwartrokken zóó waren, wij konden vrede met hen hebben. Levendige uitroepen, Ja. ja!’ en handgeklap bewezen, dat Pastoor Brouwers, de aangename, geestige causeur, ook inderdaad nog een gelukkige gedachtenlezer was geweest. ‘En ik zeg u,’ liet hij er onmiddellijk op volgen, ‘ze zijn zoo!’

In dezen kleinen trek, o.a. in het ‘Centrum’ medegedeeld, openbaart zich voor mij geheel het karakter, geheel de persoonlijkheid van Pastoor Brouwers; openbaart zich ook zijne eigenaardige roeping met de bijzondere talenten hem geschonken, zijne verdiensten en die beminnelijke, aantrekkelijke openhartigheid, welke hem altijd kenmerkte. De Franschman zou dit alles met eene uitdrukking, die ik hem haast zou benijden, zeer juist weergeven met een: l'abbé Brouwers est dans cette scène. Ja daar ziet ge hem geheel, den ridderlijken polemist, den echt christelijken priester, die, naar zijn verheven voorbeeld, voor andersdenkenden geen zweem van afkeer, integendeel broederlijke toegenegenheid voelde; daar ziet ge hem vooral, den edelen, waren priester, die in den mensch altijd en overal zoozeer den priester wist te doen eeren. Zeker, Pastoor Brouwers bezat groote gaven des geestes, als redenaar en dichter, een vluggen geest, die overal het juiste oogenblik wist te treffen; niemand in Nederland overtrof hem in het hanteeren der Fransche taal, die hem eigen was als het Nederlandsch; onder zijn redevoeringen. zelfs onder zijn Fransche verzen is veel voortreffelijks: maar niet juist hierin lag zijn kracht, niet hierdoor alleen heeft hij zich een plaats, een blijvende plaats veroverd.

Onder de groote Nederlanders, die voor de Katholieken den strijd om de emancipatie op maatschappelijk, politiek en letterkundig terrein, ook op het gebied van kunsten en wetenschappen begonnen, zie ik hem naast een Alberdingk Thijm, een Broere en zooveel anderen.

Hij, ‘abbé’ Brouwers, heeft dien strijd gestreden door altijd en overal te toonen dat een priester, schoon ijveraar voor zijn Kerk, zelfs ultramontaan, zooals men dat zeer onjuist gelieft te betitelen, blijkens aller bekentenis een beminnelijk, een edel, een waar mensch kan en moet blijven. Een mensch natuurlijk in de hoogere beteekenis des woords, zooals dat de eischen van beschaving naar hart en geest vorderen; met een edel gemoed, een geest, die het schoone, het ware en het goede weet te onderscheiden, daar open oog en oor voor heeft en het ook huldigt.

Zulk een mensch ontmoet op zijn weg de edelste geesten, zij mogen dan hemelsbreed in opvatting van velerhande vraagstukken verschillen: liefde voor het schoone, voor kunst en poëzie, liefde voor het vaderland, de eer, het roemrijk verleden van het eigen volk, voor zijn taal, dat alles vormt zulke machtige banden tusschen hen, die nog hooger idealen huldigen. Voeg daarbij de onbaatzuchtigste naastenliefde, die onbekrompen geestesrichting, die wel de dwaling en wat in zijn oog dwaling is krachtig blijft veroordeelen, maar daarom nooit den persoon; zoodat deze Limburger in het veelbewogen Amsterdam en elders in Holland er juist over dacht als die groote Amsterdammer in het begin der 17e eeuw bisschop te Roermond, Jacobus van den Borgh, die de Hervormden zijne geburen noemde. Denk u zulk een mensch toegerust met de gezelligste eigenschappen voor de menschelijke samenleving, beschaafdheid, fijne manieren, geestigheid, welbespraaktheid en de spraakzaamheid van een aangenaam causeur, en gij hebt Pastoor Brouwers voor u... nog niet geheel echter, neen: de adem van een heilig enthusiasme bezielt hem, zweeft hem langs de levendige trekken, over het breede, hooge voorhoofd, glans der geestdrift straalt uit die beweeglijke, vriendelijke oogen, zooals de beeltenis hier zijn gelaat te aanschouwen geeft. En nog was ook van hem ‘het zichtbaar deel het minst.’

Slechts enkele tafereelen wensch ik hier te schetsen, naargelang zij zich aan mijn geest voordoen, een bont geheel zoo ge wilt, zonder verdere ordelijke groepeering dan de eenheid, die altijd en overal geheel het leven van Pastoor Brouwers beheerschte.

Het was 5 Januari 1862. Wel werd er reeds voor Vondel geijverd in Nederland, wel begon men te beseften, dat de Agrippijnsche Zwaan, 's lands eerste poëet, schandelijk was veronachtzaamd en vergeten, maar, een schitterend eerherstel... zoover was het nog niet gekomen! Doch te Roermond, de geboortestad van kunst en kunstzin, geboortestad van den genialen ‘aartsbouwheer’ Cuypers, zou men dien dag het eerste Vondels-feest vieren in het smaakvol versierde atelier van Cuypers en Stoltzenberg, een triomf der kunst in een kunsthal; een dichter verheerlijkt, waar de beeldhouwkunst den beitel voert. 't Was een subliem idee van een der eerste Vondel vereerders in Nederland, die zijn dierbaar Limburg voor die liefde wist te ontvonken; van een jeugdig geestelijk leeraar in het bisschoppelijk college te Roermond; waar hij met zijn collega en vriend, den te weinig gewaardeerden Michaël Smiets, zijn leerlingen voor Vondel een eerbied wist in te boezemen, als toen op onze scholen nog ver was te zoeken. Nog herinneren zich velen te Roermond, den jongen, schitterenden redenaar en zien zij hem daar staan op die verhevenheid, zoo schoon met bloemen getooid, te midden waarvan Vondel's borstbeeld prijkte.

Zoo was de Limburgsche ‘abbé’ Noord-Nederland voorgegaan in herstelling van eer aan den dichterkoning.

Dat het vooral aan zijne ijverige bemoeiingen, in vereeniging met zijn vriend Alberdingk Thijm, is te danken, dat later het prachtige standbeeld van Vondel te Amsterdam verrees, is algemeen bekend.

Dan, niet slechts Vondel, neen, al wat in Nederland waarlijk groot was en edel, zonder onderscheid van godsdienst, genoot zijn vereering. Dit getuige Delft, toen het zijn orakel Huig de Groot zoo feestelijk herdacht. Ook toen was onder al die geleerden ‘de zwartrok,’ zooals hij dat zelf noemde, door Pastoor Brouwers vertegenwoordigd.

Welk Nederlander gevoelde meer dan hij voor het Muiderslot, dat historisch en letterkundig heiligdom van ons land? Een ware triomftocht werd eenige jaren geleden op een Vondelfeest onder zijn geleide ondernomen. Daar gleed over de wateren des Amstels een sierlijk opgetooide stoomboot met Vondelvereerders, meest letterkundigen, die het ‘luyster-graegh’ oor leenden aan Pastoor Brouwers, als hij op de schoonste plaatsen, waar men voorbijstevende, toepasselijke verzen uit Vondel voordroeg.

Ook der vaderen roem in de toonkunst vond in Brouwers een warm vereerder; ook hier was hij voorganger op een nog weinig betreden terrein, om wat hij gevoelde en als bij intuïtie inzag, door een ernstige studie meer en meer te doorgronden en te doen waardeeren, totdat het a-Capella-koor van Daniël de Lange 't voor iedereen duidelijk zou maken: onze vaderen waren groot ook in de toonkunst. Toen dit wereldberoemd koor ook te Maastricht zich liet hooren, kwam het niet op een vreemden grond; jaren te voren in 1876 op het letterkundig congres aldaar had ‘abbé’ Brouwers in een redevoering, die nog overwaard is gelezen te worden, gewezen op het onbekend schoone onzer oud-Nederlandsche toonkunst, eene redevoering, waarin ook menige belangrijke bijzonderheid omtrent de klokkenkunst der Hemony's is te vinden.

‘Neerlands eerste Christenkerk,’ zooals hij de St-Servaaskerk te Maastricht, dat meesterstuk onzer vaderlandsche bouwkunst, noemde, werd meermalen door hem in boeiende lezingen herdacht.

O hij was er fier op, dat Nederland op zooveel meesterstukken van bouwkunst kon wijzen. Wel kon men met hem in gevoelen verschillen over wat hij altijd als den meest vaderlandschen bouwstijl voor kerken aanprees: zeker is het, dat liefde voor de kunst en voor de Nederlandsche kunst in het bizonder, hem altijd inspireerde, als hij het Romaansch en de Gothiek vol enthusiasme verdedigde, en dat reine kunstliefde hem deed spreken.

Zelfs als hij polemisch werd en bijv. een heftigen pennestrijd voerde over het monument, dat te 's-Gravenhage de gebeurtenissen van 1813 moest vereeuwigen, dan nog gold het wat in het ‘Nieuws van den dag’ van 6 Maart ll. van hem staat geschreven: ‘In tal van vergaderingen en congressen zal de vriendelijke figuur van den man, die alleen met de pen scherp kon zijn, gemist worden.’

De enge grenzen van het land konden zijn geestdrift niet omvatten. Te Parijs hield hij conférences littéraires over Vondel, welke de levendige toejuichingen van de kieschkeurige Fransche letterkundigen afdwongen. Reeds te Mechelen in 1862 had hij Vondel in eene Fransche redevoering verheerlijkt. Op het Congrès artistique universel d'Anvers had hij den roem van ons land hoog gehouden; wat hem de eer verwierf door Z.M. Willem III, dien beminnaar ook der Fransche taal, tot ridder van de Eikenkroon te worden benoemd.

Het zij hier met dankbaarheid herinnerd: Willem III vereerde den edelen priester hoog, ook om zijn vaderlandsliefde, zijn eerbied voor den vorst en ‘'s lands kind,’ de jonge prinses, door hem in zoo menige redevoering met sympathie herdacht. Ook in het buitenland, als hij ter eere van ons Vorstenhuis daverend applaus ontlokte aan zijne Fransche en Belgische hoorders. Toen hij dan ook in 1886 de integriteit der gemeente Nieuwer-Amstel tot voor de treden van den troon had verdedigd, moet koning Willem III, vol bewondering voor den moed van den onverschrokken Pastoor, tot zijn naaste omgeving gezegd hebben: ‘Zoolang Brouwers leeft, zal Nieuwer-Amstel een en onverdeeld blijven.’

Ik noemde zooeven een nieuw onderwerp, dat Brouwers na aan het hart lag, het belang van Nieuwer Amstel. O gij zult hem nooit vergeten ‘uw pastoor,’ want dat was hij, Nieuwer-Amstelaren, den edelen inwoner, uw eersten burger! ‘Hij was,’ zooals de Heer P.J. Raaymakers van Nieuwer-Amstel, in zijn schoon artikel van de ‘Amstelbode’ (12 Maart 1893), zoo kernachtig zegt: ‘de eenige merkwaardigheid onzer streek.’ In Nieuwer-Amstel was hij de herder, wiens kudde zich verder uitstrekte dan zijn Bovenkerk. Daar was hij bij Protestant en Katholiek geliefd als een vader; de vriende-

(1) Dat is: een wet, die niemand kan afschaffen, gelijk men zegt dat met de wetten der Meden en Perzen het geval was.

[p. 371]

lijke pastorie stond voor allen open, die hulp en troost zochten; daar vooral toonde hij zich beminnelijk gastheer voor een ieder. ‘In den omgang,’ zegt de heer Raaymakers, een der beste en getrouwste vrienden van den overledene, ‘was hij de beminnelijkste man der wereld. Dat zullen zijn vele gasten getuigen, van den oorlogsminister tot den onderofficier, van den hoogst geplaatsten ambtenaar tot den eenvoudigen dorpsonderwijzer, van den hoogeerwaarden priester tot den nederigsten koorzanger; letterkundigen van naam, en zij die het nog moeten worden; kunstenaars van den eersten rang en zij die de kunst alleen bij naam kennen. Dat zal de Rector Magnificus der Amsterdamsche Hoogeschool erkennen, met wien schiijver dezer schets de eer had, eenige weken geleden, aan Brouwers tafel te genieten van zijn schitterende debaterstalenten, van de beminnelijke wijze, waarop hij het recht der Katholieken verdedigde en die met mij de geestdrift bewonderde, waarmee hij de groote bekwaamheden van katholieke geleerden, waardig een leerstoel aan de universiteiten te bezitten, in het licht stelde.’

Dit laatste vooral, voeg ik er aan toe, geeft veel te denken; men ziet namelijk, hoe hij bij al zijne inschikkelijkheid voor andersdenkenden zelfstandig bleef en nooit als Katholiek zijn beginselen prijsgaf; doch men kan hieruit ook besluiten, hoe diep een ieder doordrongen was van eerbied voor zijn gaven, maar meer nog van sympathie voor zijn edel karakter als mensch: van hem wilde de waarheid gezegd zijn.

Neen ik verbloem het niet: Brouwers was een hevig polemist. Hij had dan ook een zwaren strijd te voeren, zijne geschiedkundige beginselen te verdedigen tegen de school van Groen, zijne letterkundige tegen dwepers met Hugo; als journalist vooral was hij voortdurend in strijd gewikkeld op sociaal en politiek gebied. Of hij altijd het ware standpunt innam, of hij zich nooit vergiste, dit ligt niet in mijn plan hier te onderzoeken; zijn Zuid-Limburgsche natuur heeft hem wel eens te ver gevoerd, maar bij zijn terugtocht dwong hij nog den eerbied van zijn tegenpartij af, door de schitterende talenten die hij tentoonspreidde niet alleen, maar ook omdat hij altijd de zaak, nooit den persoon aanviel, omdat hij een ridderlijk strijder bleek, die nooit zelfvergoding beoogde met wat hij deed en schreef, doch altijd een hooger ideaal diende.

Wie zich echter eenig denkbeeld wil vormen van de heete gevechten, waaraan hij niet slechts deelnam, maar waarin hij aanvoerder was, herinnere zich hoe ook thans nog, nadat zoovele kunstkenners hun licht over deze quaestie hebben doen schijnen, sommigen met de domste verwoedheid tegen al wat Romaansch en gothiek is, tegen al wat Dr. Cuypers onderneemt, blijven schelden, ja in alles gothiek - in veler woordenboek synoniem met ‘paepsch’ - willen zien. Welnu, Brouwers is een der eersten, die met Alberdingk Thijm de welversneden pen opnam voor de rechten der gothiek, voor het bestaan van zoo menig oud monument; en dat voor een bouwkunst, door sommigen ten onrechte - getuige onder meer de allesbehalve clericale Viollet-le-duc - als clericaal en ultramontaansche gebrandmerkt. Dat deed hij, de ultramontaansche ‘abbé’; en toch heeft niemand zijner tegenstanders, ik spreek hier van de verstandige, hem daarom minder hooggeacht, al liet hij ook door Dr. Cuypers in Bovenkerk een gothieke kerk oprichten, die als een model door alle architecten wordt geroemd.

Ik vermeldde tot nu toe weinig van wat pastoor Brouwers in zijn bijzonder leven was voor zijne medemenschen, vooral voor de armen, voor de lijdenden. Men vergunne mij te dezer plaatse te herhalen wat ik den 12^en Maart in het letterkundig weekblad ‘de Amsterdammer,’ welks redactie, het zij hier dankbaar herinnerd, zooveel eerbied en sympathie had voor de nagedachtenis van den man, dat zij mij zelfs per telegram uitnoodigde om een artikel aan hem te wijden, hieromtrent heb geschreven:

‘Weinig feiten uit zijn bijzonder leven zijn bekend; al wat mij door zijn naaste bloedverwanten (onder dezen zijn eigen neef, Pastoor Brouwers te Berg en-Terblijt, door wiens ouders hij werd opgevoed) en vrienden werd meegedeeld, zelfs zijne correspondentie bevestigt, dat zijn bijzonder geheel in overeenstemming was met zijn openbaar leven en dat is wellicht zijn hoogste lof. Al wat schoon, edel en goed was, vond zijn steun; onbemiddelde kunstenaars kwam hij op de onbekrompenste wijze te hulp; voor ongelukkigen zonder onderscheid van plaats of gezindte was zijn milde hand geopend; hij kende zelfs te weinig de waarde des gelds, zoo milddadig was hij; en waar eigen middelen te kort schoten, stelden zijne aanzienlijke relaties hem nog in staat velen hulp en steun te schenken. Het is bijna ongeloofelijk en zou aller bevreemding wekken, als men wist wat aanzienlijke sommen door hem zijn weggeschonken. Hun die er mede bekend zijn, legt kieschheid en plicht het stilzwijgen op.’

Ik wil echter uit een klein voorbeeld nog doen zien hoe hij alles voor allen was. Toen Pastoor Brouwers op het gedachtenisfeest van Hugo de Groot te Delft eene redevoering had gehouden en reeds zich gereed maakte om te vertrekken, kwam hem de redacteur van het te Delft verschijnende katholiek blad vriendelijk verzoeken om het handschrift een paar minuten te leen te hebben, ten einde een verslag voor zijn blad te maken van de redevoering, die hij verhinderd was geweest bij te wonen. Hoe groot was niet de verwondering, toen hij van Pastoor Brouwers vernam dat hij bijna geen letter had geschreven. Maar de Pastoor wist er wel raad op: ‘neem een retourkaartje naar Rotterdam,’ sprak hij tot den redacteur, (Pastoor Brouwers ging naar Antwerpen, zoo ik mij niet vergis, om ook aldaar te spreken) ‘en ik zal u dicteeren.’ Dit voorstel werd in dank aangenomen, en eer men Rotterdam had bereikt, had de redacteur de geheele redevoering op het papier, die de geleerde redenaar hem bijna geheel uit het het hoofd, met behulp van eenige aanteekeningen in zijn calepin, had gedicteerd, en des avonds kon op den gewonen tijd de krant verschijnen, maar verrijkt met de redevoering, die aller bewondering had opgewekt, en bleek eene schitterende improvisatie te zijn geweest.

In het kort volge hier nog zijn biografie:

Pastoor Brouwers werd den 1^en Januari 1831 geboren te Margraten, niet ver van Maastricht, welk geboortedorp hem meermalen den nom de plume van St. Mariëngraat (de oude naam van het dorp) verstrekte.

Hij was de zoon van Christiaan Brouwers en van Maria van Laan Reeds vroeg moest hij hun steun missen en werd toen, gelijk wij reeds zeiden, bij de ouders van Pastoor Brouwers van Berg-en-Terblijt, zijn oom en tante, opgevoed. Altijd heeft hij dat gemis betreurd en verklaarde dikwijls dat hij vooral op lateren leeftijd diep gevoelde, wat hij in tegenstelling met andere kinderen moest derven. Vooral toen hij als leerling te Rolduc steeds de eerste prijzen behaalde, griefde het hem, dat hij geen vader meer bezat, die trotsch kon zijn op de lauweren van zijn zoon, geen moeder, die weende van aandoening om de triomfen van haar lieveling.

In 1843 was hij het seminarie te Rolduc te gelijk met zijn altijd getrouwen vriend den Rijksarchivaris Jos. Habets ingetreden; hij deed zich daar kennen als een student van groote verwachtingen en muntte vooral uit in de letterkunde en welsprekendheid. Na zijne philosophie te Rolduc te hebben voleindigd, studeerde hij de godgeleerdheid te Roermond, was in 1854 na volbrachte studiën leeraar aan het college in genoemde stad, van 1864 tot 1870 rector van het St. Bernardgesticht te Amsterdam en tevens lid der hoofdredactie van het dagblad ‘de Tijd.’ In 1871 trad hij af als redacteur; hij was de man niet, om kalm en bedaard de dagelijksche gebeurtenissen der politiek na te gaan en te bespreken en als Zuid-Limburger te weinig nog op de hoogte van Noord-Nederlandsche toestanden en eischen; daar was een deftig en bedaard Hollander voor noodig in die dagen. Den 2^en Januari 1871 werd hij pastoor benoemd te Bovenkerk, welk ambt hij met ijver en liefde waarnam tot zijn dood. Hij stierf onverwacht te Maastricht in het huis van zijn voornoemden studiemakker den Rijks-archivaris Josef Habets, die altijd tot zijn beste vrienden is blijven behooren.

Na de lezing te Maastricht in den katholieken Volksbond, namelijk op 20 Februari, bleef hij eenigen tijd in Limburg, beurtelings te Rolduc en bij zijn neef den Pastoor van Berg-en-Terblijt vertoeven. Donderdag 2 Maart kwam hij des avonds te Maastricht en nam bij den Eerw. Heer Habets zijn intrek. Daags daarna zonderde hij zich na het middagmaal af in een afzonderlijke kamer om zijn brevier te bidden. Toen ten 4 ure de Eerw. Heer Habets van eene wandeling terugkeerde en Pastoor Brouwers nog niet beneden vond, ging de inwonende kapelaan hem roepen, maar wie beschrijft de ontsteltenis, toen hij den beminden priester op de sofa vond, slapende... den slaap des doods, die hem al biddend overvallen had, neen ten Hemel geleid veeleer. Het brevier was hem uit de handen gegleden en lag naast hem op den grond.

Plechtig was Maandag 6 Maart de uitvaart te Maastricht in de aloude kerk van Onze Lieve Vrouw, een der eerwaardigste en oudste tempels van Nederland. De Commissaris der Koningin en tal van autoriteiten, leden van de Eerste en Tweede Kamer der Staten Generaal, van de Gedeputeerde Staten enz. waren daar tegenwoordig. Dinsdagmorgen zou het lijk naar zijn geliefd Bovenkerk worden ter ruste geleid.

Ziehier hoe ‘de Telegraaf’ de aankomst van het stoffelijk overschot beschrijft:

‘Te 1239 kwam de trein aan. Eenige dames en heeren in zwaren rouw gehuld stapten uit en voegden zich bij de deputaties. Toen werd de lijkkist in den zwarten wagen gedragen en voor de wachtkamer getrokken door de mooie vurige rossen.

Eerbiedig groetten allen het stoffelijk overschot van hun vriend. Op het lijkkleed werden de ridderorden gehecht van den overledene en eenige schoone kransen, met bijschriften op de linten. 't Waren laatste huldeblijken van de kinderen der openbare school te Bovenkerk, van Dr. Cuypers, van het parochiaal kerk- en armbestuur zijner gemeente, van de zangers zijner kerk en van zijn stichting, de kiesvereeniging ‘Kiesrecht is kiesplicht.’

Toen zette de lijkwagen zich in beweging en een dertigtal rijtuigen volgden. Eerst de deftige zwarte koetsen. Daarop volgde een groot aantal Utrechter wagentjes, waarin de parochianen van den pastoor waren overgekomen.

Langzaam reed de stoet langs de Sarphatistraat, Stadhouderskade en Overtoom door onze stad. Ieder die den stoet zag naderen, bleef eerbiedig staan en groette: ieder kende pastoor Brouwers. Ja, menige dame liet den eenvoudigen optocht voorbijtrekken, terwijl tranen in haar oogen kwamen; een paar werklieden zelfs zuchtten: ‘Alweer een man weg die 't goed met ons meende!’

Steeds langzaam ging het verder. 't Torenklokje van het Vondelkerkje klepte statig, de lucht was grauw, een zachte motregen viel neer, stapvoets reed de stoet voort.

Op den Amstelveenschen weg kwamen overal de bewoners der boerderijen buiten, eerbiedig ontblootten zij hunne hoofden: vroeger knikte de pastoor hun zoo vriendelijk tegen als hij voorbijkwam.

De villa ‘Snipperstrik’ van den heer Raaymakers was in rouw gehuld. Pastoor Brouwers was er de vriend des huizes. Een zoon van den eigenaar legde een frisschen bouquet op de kist.

Langzaam voort ging het weer, kronkelend al die rijtuigen langs den vochten weg, waar overal vrienden stonden van den doode, die den stoet bedroefd nastaarden.

Bijna heel Amstelveen vlagde halfstoks en

[p. 372]

een groot deel der bevolking maakte den laatsten tocht mee naar Bovenkerk. Stemmige boerinnetjes in 't zwart met witte mutsjes op, boerenjongens in 't Zondagsche pak, alles liep mee.

't Klokje van den toren der kerk klepte. Schilderachtig lag zij daar aan het water van den poel, haar hoogen spits afteekenend tegen de donkere lucht. Alle inwoners van Bovenkerk stonden voor den ingang der schoone kerk. De deputaties met witte banden om den arm vooraan. Toen werd de notenhouten kist, met bloemen bedekt, door de parochianen gebracht voor het altaar.

De kerk vulde zich. Somber brandden de kaarsen, terwijl het daglicht nog scheen door de beschilderde vensters.’ -

Ik kon mij niet weerhouden die waarlijk treffende beschrijving bijna geheel over te nemen, omdat de stemming die zijn dood teweegbracht in zoo volmaakte harmonie was met den indruk, dien, zooals wij in deze bijdrage hebben aange toond, geheel zijn leven en streven op ieder die hem kende heeft gemaakt: wij zien daar de edelsten in den lande, maar ook de eenvoudigen vol eerbied zijn lijkbaar omringen.

Ook op zijn zerk zou Vondel geschreven hebben:

‘Hier rust nu Brouwers, die nooit rustte,
Tot dat de dood zijn ijver bluschte.’

Maastricht.
A.J. Flament.