De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 8

[p. 313]

[Nummer 40]

een onbekende verschijning. naar de schilderij van olivier.

[p. 314]

De tocht naar Damiate.
(Anno domini MCCXIX)
door J.R. van der Lans.

XXII.
(Slot.)

Den ganschen nacht hoorden de dienstlieden van Okko Garvema, voor wie de thuiskomst huns jongen meesters toch niet lang geheim bleef, hem met dreunenden voetstap het vertrek op en neer wandelen. Zij wisten niet wat van die zonderlinge opgewondenheid te denken; heer Hajo schudde het hoofd als ze hem om opheldering vroegen, en in bange bekommering haalden de goede lieden de schouders op. Het was een uitkomst voor hen, toen in den morgen abt Emo in gezelschap van broeder Menko verscheen.

Bij den burchtheer toegelaten, trad de grijsaard met open armen zijn jongen vriend te gemoet en schreiend wierp Okko zich aan zijn borst. Met vaderlijke teerheid lichtte Emo het hoofd des jonkmans op en staarde hem in het gelaat.

‘Waartoe die droefheid, mijn zoon, bij zoo heuglijk een wederzien?’ vroeg hij,

Maar opnieuw verborg de jonkman het hoofd in de plooien der monnikspij en gaf enkel door tranen antwoord. Op de liefdevolle vragen van den abt volgde eindelijk het verhaal der ontvangst op de stins van heer Wiger.

‘Troost u, Okko,’ hernam de abt; ‘nog is alle hoop niet verloren: heer Wiger heeft over zijn dochter niet meer te beschikken; zij toeft onder de zusters van Rozeveld en draagt den kloostersluier in afwachting dat zij zich tooien mag met het bruidskleed, om door u naar het altaar te worden geleid.’

Bij dat woord sprong Okko op als een terdoodveroordeelde, wien men zijn bevrijding meldt, en toen Emo hem in weinige woorden de toedracht had meegedeeld, wilde hij onmiddellijk naar Rozeveld snellen om de teerbeminde bruid te omhelzen.

Dat gedoogde echter de kloosterregel niet, en toen Okko daarop aanvoerde, dat Mabelia nu toch vrijelijk in de wereld kon terugkeeren, daar ze onder zijn hoede niets te vreezen had, bracht de grijsaard hem bedaard onder het oog, dat de voorzichtigheid toch gebood, nog eenigen tijd geduld te oefenen. Hij legde hem uit, wat de dubbele abdij reeds om Mabelia's wille had te lijden gehad; hoe vooral sinds de overstrooming en de twisten, over het herstel der dijken ontstaan, de stichting met onverzoenlijke vijanden had te kampen en hoe een overijld gesloten huwelijk tusschen Okko en Mabelia haar vader, met Elter in den Oert en hun heelen aanhang, tot het uiterste drijven zou, zoodat de gevolgen voor de abdij niet te overzien waren.

‘Breng geen nieuwe jammeren over ons huis, dat toch om uwentwil reeds zoo zwaar is beproefd,’ smeekte de abt, den jonkman, die in zijn ongeduld niet te weerhouden was, bij de hand vattend. ‘Heb nog een wijle geduld en alles zal zich tot aller bestwil schikken. Het is te voorzien dat eerlang de zoen zal getroffen worden tusschen de strijdende partijen; de maiores der zeven zeedorpen hebben besloten bijeen te komen tot vereffening der geschillen en zullen door gezworenen uitspraak laten doen. Is eenmaal de vrede hersteld, dan zal het licht vallen uw wensch vervuld te zien.’

En Okko liet zich voor het oogenblik door den voorzichtigen kloostervoogd tot kalmte en berusting stemmen. Maar o! hoe vaak sprong hij later op van verterend ongeduld, daar er maanden en maanden verliepen, eer de beloofde uitspraak viel en deze ten slotte toch geen verzoening bracht. Want wel bepaalden de gezworenen, dat alle belanghebbenden in den nood zouden voorzien, maar de kwaadwill gen weigerden zich daaraan te onderwerpen en er was geweld noodig om er hen toe te dwingen. Herhaaldelijk werd er bloedig gevochten en meermalen had Okko Garvema gelegenheid zijn ridderzwaard te trekken voor de verdediging der telkens feller besprongen abdij. Het door stormen en vloeden geteisterde land was een kampplaats van onverzoenlijke veeten geworden, en te midden dezer kleingeestige krakeelen van koppige landheeren dacht Okko nog menigmaal terug aan de roemrijke dagen, toen hij den degen voerde tegen de Saracenen.

Waartoe was hij eigenlijk uit het Heilig Land teruggekeerd, als toch Mabelia hem niet mocht toebehooren? Was hij dan veroordeeld om voor altijd van haar gescheiden te blijven? Wat poogde de oude abt hem te paaien met het vooruitzicht eener ophanden verzoening, terwijl dagelijks van alle kanten de strijd al heftiger voortwoedde! Zou hij nimmer mogen uitrusten van den eindeloozen kamp aan de zijde van zijn geliefde Mabelia?

Wie zou bij machte zijn eindelijk den vrede te herstellen in het door broedertwisten verscheurde land? Ha, eindelijk verscheen de man, wiens woord alleen voldoende was om de harten der stijfhoofdige Friezen te stemmen tot broederlijke liefde en in eenzelfden heiligen ijver voor de eere Gods te ontvlammen. Het was Olivier van Keulen, wiens machtige taal reeds bij zijn eerste prediking zooveel wonderen had gewrocht, en die thans terugkeerde om de Friezen aan te sporen, het werk, zoo roemvoel door hen begonnen, ten einde te brengen door de verovering van het Heilig Land te voltooien. Hij bracht brieven mee van den Paus en den Keizer, die beiden onder hooge lofspraken op het Friesche volk, dit uitnoodigden opnieuw de wapenen op te vatten tegen de Saracenen. Wederom doorreisde hij het gansche land, overal het kruis predikende en de twisten bijleggende, allen meesleepend door zijn bezielde toespraak.

Op Zaterdag voor Pinksteren van het jaar 1223 kwam hij te Bloemhof om daar uit te rusten van zijn vermoeienden tocht. Met wat vreugde begroetten hem daar zijn voormalige kruisgezellen Menko en Okko! Wat al herinneringen wekte dat wederzien op aan het onvergete ijk beleg van Damiate. En zoo onweerstaanbaar was de ijver van den vromen kruisprediker, dat Okko, als de gedachte aan Mabelia hem niet weerhouden had, gaarne nogmaals het kruis had aangenomen; maar dit offer wilde Olivier toch niet van hem vergen; eerst beloofde hij hem de verzoening te bewerken, waarvan de vervulling van zijn hartewensch afhing.

Doch daar riep de zaak der kruisvaart hem weer naar Keulen, waar hij den pauselijken legaat, Koenraad, kardinaal van Porte moest tegemoet reizen. Alvorens te vertrekken, stelde hij Okko met nog een drietal edelen tot judices of scheidslieden aan om de voorbereiding tot den nieuwen kruistocht te regelen, geschillen bij te leggen en de belangen der kruisvaarders te verdedigen; hij gelastte dat er evenals bij de eerste kruisprediking offer bussen in de kerken zouden worden geplaatst, dat er maandelijks processiën zouden gehouden worden en de priesters tien dagen aflaat zouden verleenen aan degenen, die naar vermogen offerden. Tijdens zijn afwezigheid schreef hij nog een brief, waarin hij meldde dat de landgraaf van Thuringen met tien andere graven het kruis hadden aangenomen, dat de Denen, Bremers en Keulenaars een vloot gereedmaakten, en waarin hij nogmaals den ijver der Friezen opwekte.

In de maand Juli teruggekeerd, hervatte hij onmiddellijk zijn vredestichtenden en apostolischen arbeid, en thans scheen voor den abt van Bloemhof en zijn vrienden de gewenschte verzoening nabij.

‘Er is groot en gelukkig nieuws, mijn dochter,’ sprak Emo op zekeren morgen tot Mabelia. ‘Het is meester Olivier gelukt den zoen te treffen tusschen uw heer vader en den edeling Tithard, met wien heer Wiger tot dusver in felle veete was. Het geschil is tot mijn groote vreugde ter gunste uws vaders kunnen beslecht worden. Dit zal hem tot vertrouwen stemmen in de bemiddeling van meester Olivier tusschen hem en de abdij... Maar laat mij u nog grooter nieuws meedeelen: Elter in den Oert heeft het kruis aangenomen! Nu mogen wij hopen dat spoedig over het heele land de vrede hersteld zal zijn.’

Mabelia kon haar ooren niet gelooven, toen de oude abt haar die blijde tijding bracht. De argelooze maagd vermoedde niet dat Elters plotselinge offervaardigheid enkel uit sluwe berekening voortkwam om door den invloed van den machtigen kruisprediker te verkrijgen, wat hij door geweld niet had kunnen bereiken, en hij er niet aan dacht ooit zijn kruisgelofte te vervullen.

Weinige dagen later zou hij de straf ontvangen voor de trouweloosheid, waarmee de maat zijner euveldaden was volgemeten. Hij vergezelde met eenige andere geestelijke en wereldlijke heeren meester Olivier op diens reis naar Groningen en allen waren, omdat zij het kruis hadden aangenomen, ongewapend. Onderweg voegde zich Tithard, die bij het geschil met heer Wiger in het ongelijk gesteld was, bij het gezelschap, en knoopte met den kruisprediker een gesprek aan over den getroffen zoen, doch gluurde tersluiks naar Elter, die daarbij Wigers voorspraak geweest was. Plotseling zette hij zijn paard aan, reed op den hoofdeling van Middelstum toe en kloofde hem met een zwaardslag het hoofd, terwijl zijn medehelpers den geveinsden kruisvaarder de armen en beenen stuk sloegen.¹⁾

Die onbeschaamde moord, op klaarlichten dag onder de oogen van den kruisprediker gepleegd, verwekte door het heele land groote ergernis, maar voor Mabelia en Okko was hij een onverwachte uitkomst. Want nu Elter hem ontvallen was, aarzelde heer Wiger, door eigenbelang gedreven, niet langer, zich ook met den abt van Bloemhof te verzoenen en zijn toestemming te geven tot het huwelijk zijner dochter met ridder Okko Garvema.

Sedert menschenheugenis had de stins der Garvema's geen feest aanschouwd, zoo schitterend en luisterrijk, maar vooral zoo gul en blij als toen daar de bruiloft gevierd werd van het jonge paar, dat jaren lang door het wreede lot gescheiden, eindelijk het geluk mocht vinden in de zoetste vereeniging.

In dezelfde burchtzaal, waar Okko op den dag van de uitvaart zijns vaders voor het laatst al de edelen van den omtrek vergaderd had gezien om den doode de laatste eer te bewijzen, zag hij ze thans opnieuw rondom zich vereenigd om zijn bruiloft te vieren. Toen zat hij bleek en somber neer in het zwarte rouwgewaad, als verplet onder den plotselingen slag, die opeens al de vreugde van zijn jong leven had verwoest Thans troonde hij blozend en fier, in den azuren wapenrok met de gouden palmen, op het hooge gebeeldhouwde gestoelte aan het hoofdeinde der zaal, onder slingers van groen en bloemen, die in weelderige bochten en dichte festoenen van de zoldering afhingen.

Toen had hij de gelofte afgelegd, ter vervulling van den laatsten wensch zijns vaders naar het Heilig land te trekken, en thans kon hij zegevierend wijzen op het gouden schild, dat hij als ridder van het Heilig Graf had gewonnen en dat als zegeteeken boven zijn hoofd opgehangen, achter hem tegen het zware, kleurige wandtapijt prijkte.

Toen had hij met bovenmenschelijke zelfoverwinning de gedachte aan Mabelia buiten zijn hart moeten bannen totdat zijn gelofte

1) Dit gebeurde op 6 Augustus 1223, volgens de kroniek van Emo.

[p. 315]

vervuld was. Thans zetelde zij naast hem in het bruidskleed van weerschijnend goudbrocaat, glinsterend van gouden spangen, met het bruidskroontje van zachtblinkende paarlen op de gouden lokken. En hooger dan het goud en de juweelen schitterden de twee saffieren sterren in het lelieblanke, zacht beroosde gelaat. Die sterren waren zoo lang voor hem ondergegaan; nu kon hij zich niet verzadigen aan dat diepe, doorschijnende, dat smachtende en smeltende blauw, waar een wereld van weelde in weerspiegelde.

Want o! wat was Mabelia gelukkig, nu zij eindelijk den kloostersluier, waaronder zij zooveel leeds had verborgen, had mogen verwisselen met den bruidstooi, waarin zij, na den langen boetetijd, eindelijk dagen te gemoet ging van ongestoord geluk!

Wat bleef haar nog te wenschen over, nu zij Okko aan haar zijde, haar verbitterden vader verzoend, haar teergeliefde moeder, haar broeders en zusters, allen die haar dierbaar waren, in vrede, vreugde en vriendschap om zich vereenigd zag?

Heer Wiger, eenmaal de onverzoenlijke vijand der abdij, koutte thans vertrouwelijk met den vader abt, als waren zij sedert jaren de beste vrienden. Trouwens de verzoening was den zelfzuchtigen burchtheer voordeeliger gebleken dan de lange vijandschap; langs den weg van minnelijke schikking had hij meer verkregen, dan hij ooit met geweld had kunnen bereiken. En sinds de watervloed hem van een vermogend landheer tot een berooid edelman gemaakt had, sinds daarbij de dood van Elter in den Oert hem de hoop op een rijken schoonzoon benomen had, mocht hij zich gelukkig achten, door het huwelijk zijner dochter met Okko Garvema, zijn vervallen huis opgebeurd te zien door de verbintenis met een der meest geëerde geslachten des lands. Ook was de nadere kennismaking, de vertrouwelijke omgang met mannen als de abt van Bloemhof, meester Olivier, Okko Garvema en zoovelen, die hij eens als doodvijanden schuwde en wien hij nu de hand reikte, niet zonder invloed gebleven op zijn verhard gemoed. Hij ademde thans in een ruimer, reiner atmosfeer en het was een verlichting voor zijn hart, na zoo lang in de verstikkende ijskorst van wrok en haat bekneld te zijn geweest, zich eindelijk te kunnen openen voor den zoeten hemeldauw van liefde en vrede. In korten tijd was heer Wiger een ander mensch geworden, en wie de meeste reden had, zich over die verandering te verheugen was zijn trouwe en zachtaardige echtgenoote, die hij zooveel had doen lijden en die thans een gelukkigen, vreedzamen ouden dag mocht tegemoet zien.

Met wat vreugde en moederlijken trots zag zij den feestelijken kring rond, zoo vriendschappelijk saamgezeten om de bruiloft te vieren van de dochter, die haar zooveel tranen gekost had en wier aanblik haar thans vreugdetranen schreien deed.

Die bruiloft was tegelijk een hereenigingsen verzoeningsfeest van den ganschen adel der streek, die na de algemeene beslechting der veeten en geschillen, hier broederlijk samenkwam, zich verwonderend dat de tweedracht zoolang harten verdeeld had, waartusschen nu de aangenaamste overeenstemming scheen te heerschen.

Dat was het werk geweest van den wonderdoener Olivier van Keulen en wel mocht hij de eereplaats innemen aan den rijk voorzienen bruiloftsdisch; want hij had het grootste aandeel in dit heerlijke hoogtij. En te midden van het ruischende feestgewoel vergat hij nog zijn groote zending niet, maar predikte voor de vergaderde edelen en ridders den heiligen strijd des kruises. Hij schilderde hun wat hun landgenooten voor Damiate hadden gedaan, en toonde hun de brieven¹⁾, waarin Paus en keizer beiden een beroep deden op de beproefde dapperheid van het Friesche volk als de hechtste steun der Christenheid, om de verovering van het Heilig Land te voltooien.

Hij liet hen de woorden des Heiligen Vaders hooren, zoo vereerend voor de bewoners dezes gewesten:

‘Omdat de Friezen met een leger te schepe in de landen van herwaarts over kennelijk en blijkelijk den Heer zóó hebben gediend, dat hun gedachtenis verhaald zal worden van geslacht tot geslacht, prijzende uwen naam, zoo hebben wij goedgevonden ulieden, uitnemende kampvechters Christi, inzonderheid tot zijn dienst te-beroepen, vaste hoop en vertrouwen hebbende, dat gij, die onder andere natiën in kloekmoedigheid uitsteekt, des Heeren krijg mannelijk en dapperlijk oorlogen zult. Daarom vermanen en bidden wij uw gansche volk naarstiglijk in den Heer en gebieden u door apostolische macht, in vergeving uwer zonden, dat gij, voorzichtiglijk aanmerkende, hoe niet die begonnen, maar die volhard heeft, geprezen wordt, zoodat, alle deugden in de loopbaan loopende, alleen de volharding den uitgeloofden prijs ontvangt, het hoofd en den staart der offerande beide den Heer offert, uitrustende een scheepsmacht om den Heer te hulp te komen, zoo gij vromelijk strijdt, verzekerd zijnde van de kroon. Want het behoort u niet te verdrieten, om Hem een weinig tijd te oorlogen, die voor ulieden aan het kruis op zijn eigen soldij oorloogde, opdat Hij u tot het eeuwig leven zou wederbrengen; die stervende den dood verwonnen heeft, zullende al degenen, die zich zijn genade waardig maken, deelgenooten maken van zijne glorie...’

Die woorden van het Hoofd der Christenheid, zoo rechtstreeks tot het volk der Lage Landen gericht, verwekten in den kring der edelen en ridders reeds een krijgshaftige beweging. Maar meester Olivier wist hun vrome eerzucht nog hooger te prikkelen door hun ook het schrijven des keizers te doen hooren:

‘Frederik, door Gods genade Roomsch Keizer, altijd vermeerder des Rijks, Koning van Jerusalem en Sicilië, aan alle geloovigen in Friesland, die den tegenwoordigen brief zullen zien, genade en alle goeds...’

Na daarop de aankondiging te hebben voorgelezen van den nieuwen kruistocht, door den keizer ondernomen, vervolgde Olivier aldus het keizerlijk schrijven:

‘Maar omdat van dezen gelukkigen tocht en dit zegevierende leger, met medewerking van Jesus Christus, den Heer der heirscharen, een grooter voordeel, dan tot dusver verkregen is, verhoopt wordt, zoo hebben wij de voorlang bevonden vroomheid uwer natie niet willen voorbijgaan, maar u allen en een iegelijk met bidden en vermanen willen opwekken, vermanende uw gansche gemeenschap en in 't vermanen gebiedende, dat gij in ons gezelschap zoo eervol en vroom een werk tot verlossing des Heiligen Lands wederom aanvaardt. Want uw dapperheid is gevoeld en wordt gevreesd door de uitheemsche natiën, tot wier uitroeiing gij eertijds uw krachten loffelijk hebt geoefend, daar het bloed uwer martelaren in den dienst des kruises vergoten blinkt en de gedachtenis hunner vermaarde lichamen gehouden wordt wegens het beleg en de inneming van Damiate. Zoo laat dan uw vroomheid opstaan en rust een scheepsmacht uit, om het bloed uwer broederen, hetwelk zij ter eere des kruises vergoten hebben, te wreken, eendrachtig en met macht opkomende opdat wij mogen optrekken tot verlossing van het Heilig Land.’

‘God wil het!’ besloot de kruisprediker, en van alle kanten vlogen de degens uit de scheede, terwijl de feestzaal daverde van den honderdwerf herhaalden kreet.

Okko en Mabelia zaten ondertusschen aan het hoofd der tafel, met ineengestrengelde handen, en lazen in elkanders oogen. Lang en wreed was de scheiding geweest, maar al het doorgestane leed was, als een druppel in den oceaan, verzwolgen in de zee van zaligheid, die nu hun hart overstroomde. Was zulk een weelde geen offer waard? De beide edele harten begrepen elkaar.

‘Wat zoudt gij zeggen, als ik opnieuw het kruis aannam?’ fluisterde de burchtheer zacht zijn lieve gemalinne in het oor.

‘Ik zou zeggen: God wil het!’ hernam Mabelia met vuur. In vervoering drukten beiden elkander aan het hart, en nog met den arm om den hals zijner burchtvrouw geslagen, riep heer Okko den kruisprediker toe:

‘Ook ik neem met toestemming mijner gemalinne weer het kruis aan; ik verbind mij met de eerste kruisvloot uit te zeilen om een jaar lang tegen de ongeloovigen te strijden.’

En toen in 1227 de nieuwe kruisvloot uitzeilde, waarin de abdij Bloemhof met medewerking der dekanaten Farnsum en Loppersum voor tweeduizend marken een schip had uitgerust, stevende ook de Santa Maria weer mee naar het Heilig Land. Olivier van Keulen mocht dit niet meer beleven, want, na door den Heiligen Vader met den bisschopszetel van Paderborn en het purper der kardinalen voor zijn groote verdiensten jegens de Kerk te zijn beloond, stierf hij in hetzelfde jaar te Rome, den roem nalatende de vermaardste en vurigste prediker geweest te zijn van zijn eeuw: predicator famosissimus, ferventissimus et facundissimus sui seculi orator.

Heer Okko Garvema keerde, na volbrachte gelofte, behouden in het vaderland terug, waar hij gelukkige dagen sleet aan de zijde zijner geliefde Mabelia, terwijl zijn broeder Menko den abt van Bloemhof opvolgde, toen deze ter eeuwige ruste was ingegaan. Hij zette de kroniek van zijn letterlievenden voorganger voort, waaruit voor een gedeelte ons verhaal is geput,¹⁾ en het was hem vergund het lievelingsdenkbeeld van den vromen Emo te verwezenlijken door den bouw eener steenen kloosterkerk in den stijl der kerk van Prémonstreit, zoo luisterrijk dat ze in heel Friesland haar wedergade niet vond.²⁾

De Santa Maria, het beproefde schip, dat eenmaal het houten stormgevaarte vooruitzeilde, bleef nog jaren lang te Dokkum bewaard als een gedachtenis aan den tocht van Damiate.³⁾

1) Beide brieven vindt men medegedeeld bij Schotanus Geschiedenissen van Friesland, blz. 114 en 115, terwijl de oorspronkelijke tekst te vinden is in de bijgevoegde Brieven en Documenten, blz. 12 en 13.

1) De kronieken van Emo en Menko zijn in twee handschriften tot ons gekomen, beide berustend in de universiteitsbibliotheek te Groningen: een van Menko zelf uit de dertiende eeuw en een afschrift uit de zestiende eeuw. Het Historisch Genootschap te Utrecht bezorgde er een uitgave van. De strenge beoefenaar der geschiedenis zal erkennen, dat de gegevens dier kronieken hier trouwelijk zijn gevolgd en dat er slechts een enkele maal, waar de gang of het verband van het verhaal dit vorderde, van afgeweken is.

2) Van deze kerk, in 1238 gebouwd, moet nog een overblijfsel bestaan in de tegenwoordige kerk van Wittewierum. In het begin dezer eeuw zag men in de pastorie nog de bovenkamer van den abt en eenige aangrenzende cellen; vooral was de breede gang opmerkelijk en een bank aan den muur, waarin eenige losgedekte openingen waren, waardoor de abt op het koor kon zien en de mis hooren. In 1272 stortte de toren in door aardbeving en de kerk brandde later af. In 1560 schonk de Paus de inkomsten d[e]r abdij aan den nieuw gekozen bisschop van Groningen. In 1566 werd ze door den beeldenstorm omvergehaald en later voor afbraak verkocht. (Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek, zie Bloemhof.) De gedachtenis aan de abdij Rozeveld, ook Nieuwklooster genoemd, leeft nog voort in het tegenwoordige Nijeklooster.

3) Volgens sommigen zou het werktuig, waarmee de Nijltoren bestormd en veroverd was, naar Dokkum gebracht en daar bewaard zijn. Wij weten evenwel dat dit gebruikt is tot het bouwen van een schipbrug. ‘Intusschen,’ zegt Dirks in zijn studie Noordnederland en de kruistogten, ‘vinden wij geene melding gemaakt dat het kleinere schip. Sainte Marie geheeten. hieronder begrepen was. Welligt is dit te Dockum binnen gevallen en aldaar bewaard gebleven.’ Idsinga verhaalt ook dat de thans afgebroken toren der stad als weerhaan een koggeschip droeg.