De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 5

Paalwoningen in Zwitserland.

Vele eeuwen duurde het eer des menschen vindingrijk vernuft hem leidde tot het gebruiken van metalen, eer bronzen werktuigen de plaats der steenen vervingen; en weder verliepen er eeuwen, eer het ijzer ontdekt en zijne bruikbaarheid en de wijze van zijne bearbeiding aan het licht gebracht werden. Zoo onderscheiden wij in den gang der geestelijke ontwikkeling van de eerste volken drie gewichtige perioden: het tijdperk der steenen, der bronzen en der ijzeren werktuigen. Uit elk van deze drie tijdperken zijn ons belangrijke overblijfselen bewaard gebleven, die tot den vóórhistorischen tijd behooren en die dáárom voor ons des te gewichtiger zijn, dewijl zij op Europeeschen bodem zijn gevonden.

In de jaren 1853 en 1854 was de waterspiegel der Zwitsersche meren gedurende den winter door aanhoudende droogte en koude ver beneden het gewone peil gedaald; eilanden, nooit te voren aanschouwd, verhieven zich boven de oppervlakte, en aan den oever der meren vormde zich een breed strand. Aan het meer van Zurich poogde men daarvan zooveel mogelijk partij te trekken om kostbaar land aan te winnen, hetwelk men tegen den wederkeerenden aandrang van het water door muren wilde beschermen.

Bij de uitgravingen, met dit doel gedaan, stiet men plotseling op eene aardlaag, die hertshorens en oud gereedschap van allerlei aard bevatte, en buitendien op houten paalwerken, die het besluit wettigden. dat men hier een voortbrengsel van overoude bouwkunst had ontdekt.

Reeds eenmaal te voren had men bij het doen van opgravingen oud paalwerk aangetroffen doch, in plaats van aan deze vondst eenige aandacht te schenken, het hout met de uitgegraven aarde in het meer gestort. Ditmaal werden gelukkig bekwame oudheidkundigen op de nieuwe ontdekking opmerkzaam gemaakt. Zij begonnen nasporingen daaromtrent in het werk te stellen, en thans werd het boven allen twijfel verheven, dat aan den oever van het meer van Zurich, in een bocht tusschen Obermeilen en Dollikon eene menschelijke woonplaats was gevonden, die uit de vroegste, lang aan onze geschiedenis voorafgaande tijden afkomstig was. De opmerkzaamheid van alle mogelijke geleerde vereenigingen werd door deze ontdekking in de hoogste mate geboeid Nadat men één waterbouwwerk van dien aard gevonden had, stelde men ook in de overige Zwitsersche meren nasporingen in het werk, en op zeer vele plaatsen vond men dergelijke sporen en overblijfsels van waterdorpen. Ja, in de meeste meren van Zwitserland trof men die aan.

Buitendien werd in Savoye, in noordelijk Italië, Beieren, Oostenrijk, Noord Duitschland, Frankrijk en Schotland en op het eiland Laaland paalbouwwerk ontdekt, en wij hebben grond om te hopen, dewijl de opmerkzaamheid der oudheidkundigen eenmaal op dit punt wakker is gemaakt, dat het aantal der ontdekkingen in den loop der jaren nog aanmerkelijk zal aangroeien. Uit die ontdekkingen blijkt, dat zij niet alleen bij de Kelten, wien men de Zwitsersche paalwoningen toeschrijft, maar ook bij andere oude volksstammen werden aangetroffen.

De paalwoningən treft men altijd op zonnige plaatsen van eenen meeroever aan, waar ze door nabijzijnde hoogten tegen storm en onweer beschut zijn. Blijkbaar hebben hunne stichters bij de keus der plaatsen volgens dezelfde beginselen gehandeld, gelijk ook bij het bouwen zelf bijna overal dezelfde regels gevolgd zijn.

In het water bevindt zich een onderbouwwerk, dat overal voor een deel uit geheele, voor een deel uit gespleten boomstammen is samengesteld. Alle stammen zijn van onderen door vuur puntig gemaakt en loodrecht in den bodem geslagen.

Men heeft meestal eiken en beuken, dennen en berken, eene enkele maal ook vruchtboomen daartoe gebruikt. Bij enkele stammen ontdekt men de sporen van bearbeiding met steenen bijlen, bij andere zijn houwen zichtbaar, die slechts met metalen gereedschap kunnen toegebracht zijn.

De rechtopstaande palen zijn met slijk en veen bedekt; sommige daarvan zijn afgebroken. In weerwil hiervan kan men altijd nog de oorspronkelijke richting herkennen: ze staan in dubbele rijen die evenwijdig met den oever loopen. Ook horizontaal gelegde balken komen voor, maar deze liggen meestal tamelijk onregelmatig. De buitenste palenrij was dicht met takken doorvlochten, blijkbaar met het doel om de woningen, die men op de palen gebouwd had, tegen den golfslag te beschermen.

De ontdekte paalwerken zijn van verschillende, voor een deel van tamelijk groote uitgebreidheid. Bij Wangen, in den omtrek van Solothurn, heeft men een paalwerk gevonden, dat een langwerpig vierkant vormt van meer dan 700 schreden lang en 120 schreden breed; in dezen onderbouw bevinden zich meer dan dertig- tot veertigduizend ingeheide palen.

Over den ouderdom der paalwoningen en den tijd hunner eerste stichting een oordeel te vellen, is heden ten dage nauwelijks meer mogelijk. Dat zij nog bewoond waren in een tijdperk. hetwelk tot het gebied der geschiedenis behoort, al ontbreken ons ook alle geschiedkundige berichten ten hunnen aanzien, daarvoor getuigen de gevonden ijzeren gereedschappen. Voor het overige weet men dit alleen, dat hun bouw voor tientallen van eeuwen moet hebben plaats gevonden. De grond, waarop dit gevoelen steunt, is de toestand, waarin de eiken balken, die tot den bouw aangewend zijn, zich bevinden. Bij andere oude waterwerken, zooals de Karolinsche brug bij Mainz en de Trajanusbrug over den beneden-Donau zijn de door de Romeinen ingeheide palen geheel gaaf bewaard gebleven. Hierdoor is het bewijs geleverd, dat eikenhout ten minste duizend jaren lang de inwerking van het water volkomen wederstaat. De eikenstammen in de Zwitsersche meren daarentegen zijn zoo vermolmd, dat men ze met eene spade even gemakkelijk doorsnijdt als gewone vette klei.

Omtrent het leven der bewoners van deze paalbouwwerken geven ons deels de gevonden werktuigen, deels de samenstelling der woningen zelve eenige opheldering.

De bewoonbare oppervlakte werd gevormd doordien men stammen van 10 tot 12 voet lengte met houten nagelen op het boveneinde der overeindstaande palen bevestigde. Hierover werden planken en ribben, meestal van dennenhout, gelegd en door houten tappen met de balkenlaag verbonden. Tusschen de planken en ribben bleven groote openingen, die men misschien met opzet bestaan liet, om vuilnis in het meer te kunnen uitstorten. Zoowel de menigte der gereedschappen, die bij ongeluk naar beneden zijn gevallen en zich nog in goeden toestand bevinden, als die der naar beneden geworpen hoopen scherven en vuilnis leveren hiervoor een voldingend bewijs.

Op dit paalwerk nu werd de menschelijke woning opgericht. Eene groote zandsteenplaat vormde den vuurhaard. De uitgebreidheid der paalwerken bewijst ons dat eene gansche reeks van hutten gezamelijk daarop moet gestaan hebben, ja, dat geheele dorpen in het water gebouwd waren, ongetwijfeld omdat de bewoners zich in het midden van het meer tegen de aanvallen van de wilde dieren, misschien ook van menschen wilden beveiligen.

Om de gemeenschap met het land te onderhouden, had men bruggen en vonders, waarvan men sporen ontdekt heeft. Ook bedienden de bewoners zich daartoe van uitgeholde boomstammen, niet ongelijk aan de kano's der Amerikaansche wilden. Van zulke uitgeholde stammen zijn er ook enkele bewaard.

De bodem van het meer onder de paalwoningen vertoont gewoonlijk drie lagen, die horizontaal boven elkander gelegen zijn. De bovenste en onderste bestaan uit zandige klei,

[p. 79]

zooals het water die gewoonlijk in bochten van den oever en andere voor wind en stroom ontoegankelijke plaatsen afscheidt. De middelste laag is door vele tot ontbinding overgegane organische stoffen zwart gekleurd. Zij bevat eene buitengewone groote menigte van overblijfsels: beenderen, werktuigen, wapens en gereedschappen, die van de bewoners der paalhutten afkomstig zijn. Men noemt haar daarom de cultuurlaag. Deze laag is blijkbaar gevormd gedurende den tijd dat de paalhutten bewoond werden, terwijl de boven haar zich uitstrekkende laag eerst later is ontstaan, nadat de menschen die woonplaatsen reeds verlaten hadden.

Die middelste laag is eene overrijke mijn, waaruit de meest ongelijksoortige voorwerpen, die eens den ouden bewoners toebehoorden, worden opgedolven. Men heeft daar wapens en werktuigen, huisraad en versierselen van allerlei soort gevonden. Vele daarvan gelijken op die, welke ook in alle over het Noorden van Europa verspreide Hunebedden aangetroffen zijn, b.v. steenen bijlen en beitels, waarvan een deel uit inlandsch gesteente, een ander deel uit den zoogenaamden bijlsteen is vervaardigd. In deze laatste omstandigheid ontvangen wij eene merkwaardige vingerwijzing omtrent den trap van beschaving, waarop de bewoners der paalhutten stonden. De bijlsteen komt namelijk alleen in Azië en Egypte voor en kan dus slechts door middel van den handel naar de Zwitsersche meren zijn gekomen: de bewoners der paalbouwwerken kenden dus eenig handelsverkeer. Ook steenen hamers, slijpsteenen, vuurhaardplaten, steenen pijlspitsen, messen enz. werden in die laag gevonden; buitendien trof men er bewerkte dierenbeenderen, pijlpunten, spelden, hamers, harpoenen en andere werktuigen van hoorn en been aan, benevens voorwerpen die tot versiersel gediend hadden en uit beren-of wolfstanden vervaardigd waren.

In de nabijheid van deze ruwere kunstvoortbrengselen lag allerlei aardewerk dat òf tot het koken òf tot het bewaren van spijzen was bestemd geweest: potten en schotels, bekers, trechters, kommen enz. Van menig gevonden voorwerp is daarenboven het gebruik heden niet meer bekend. Dit aardewerk is niet gedraaid, maar los uit de hand vervaardigd, voor het open vuur gebakken en meestal aan de buitenzijde gepolijst.

In eenige paalwoningen, voornamelijk in die van westelijk Zwitserland, vond men nevens de zeer onvolkomen steenen gereedschappen, bronzen, hier en daar zelfs ijzeren werktuigen. Bij de beide laatste bespeurt men reeds een zeer grooten vooruitgang in de beschaving der bewoners. Rijker versieringen, bevalliger vormen zijn dáár niet slechts aan de bronzen en ijzeren gereedschappen zelven, maar ook aan het aarden huisraad eigen.

Men ontdekte daar bronzen bijlen, beitels, messen en dolken; de spitsen van werpspietsen, versierselen van allerlei soort en velerlei gereedschap, waarvan men niet kan gissen welke eenmaal zijne bestemming is geweest. Zelfs een vorm om bronzen bijlen te gieten werd opgegraven, die het bewijs leverde, dat de bewoners der paalhutten de kunst van het metaalgieten verstonden. Zij waren, gelijk uit de gevonden wapens en werktuigen met ontwijfelbare zekerheid blijkt, een volk dat in beschaving reeds tamelijk ver was gevorderd, dat zich met jacht en vischvangst onledig hield, maar ook de veefokkerij en den landbouw kende, en dat, gelijk we met een woord vermeldden, ook reeds handelsverbintenissen gesloten had. Overblijfsels van beenderen, die den beer, den oer-os en den eland, of aan herten, wilde zwijnen en ander wild hebben toebehoord, getuigen van hunne bedrevenheid in de jacht; die, welke van rundvee en schapen, zelfs van paarden afkomstig zijn, wijzen op eene uitgebreide veeteelt.

Dat de bewoners der paalhutten zich ook op akkerbouw toelegden, dit bewijzen ons de gevonden tarwe en gerst, waarvan geheele lagen in verkoolden toestand tot ons zijn gekomen. In groote, ruw gevormde aarden vaten heeft men goed bewaarde tarwekorrels gevonden, die, nadat zij van het aanklevende slijk gereinigd waren, eene glinsterend zwarte kleur vertoonden Men wreef de graankorrels stuk tusschen ronde, aan de ééne zijde platgeslagen steenen, welke de middelste laag onder alle paalwoningen in groote menigte bevat. Ook het brood zelf, dat uit de fijngewreven tarwe gebakken werd, heeft men in verkoolden toestand teruggevonden; zeker een tamelijk grof soort van brood, dat veel zemelen en nog ongekneusde, in hun geheel bewaarde tarwekorrels inhield.

Het verbouwen van vlas en zijn gebruik tot het vervaardigen van snoeren, touwen, vlechtwerk, bekleedsels, ja zelfs van geweven stoffen, was hun - gelijk de ontdekkingen ter zelfder plaats aantoonen - evenzeer bekend.

Wanneer zijn de paalwoningen verlaten? Wij weten het niet. Geen enkel geschiedkundig gedenkstuk geeft ons daaromtrent de minste opheldering; geen enkel zelfs maakt melding van die oude nederzettingen in de Zwitsersche meren. Wel heeft de vader der geschiedenis, Herodotus van Halicarnassus, in zijn werk dat hij in de vijfde eeuw vóór Christus' geboorte schreef, ons eenige berichten meegedeeld omtrent een ander, ver van Zwitserland levend volk, welks woningen sprekend op de door ons beschrevene gelijken. Van de Scythen, die hunne hutten in het meer Prasias, tusschen de golf van Salonichi en die van Contessa hadden opgeslagen, verhaalt hij het volgende:

‘Planken vloeren rusten op hooge palen midden in het meer. Ééne brug verleent een engen toegang van de landzijde. De palen, waarop deze vloer rust, werden oudtijds door alle burgers gezamelijk gesteld; later voerden zij het gebruik in om die op de volgende wijze te plaatsen: ze worden gehaald van een gebergte met name Orbélus, en voor iedere vrouw, die iemand huwt, plaatst hij er drie palen bij. Nu is een ieder hunner gewoon om vele vrouwen te nemen. Zij wonen daar dan op deze wijze: ieder heeft op den vloer zijne eigene hut waarin hij woont en zijne valdeur, die door den vloer toegang geeft tot het meer. Hunne kleine kinderen binden zij met een touw aan den voet vast, uit vrees dat zij anders naar beneden mochten tuimelen. Hunne paarden en hun trekvee voeden zij met visch. Hiervan bevat het meer ook zulk eene menigte, dat, wanneer iemand de valdeur opent en een ledigen korf aan eene lijn in het water neêrlaat, hij dien na korten tijd vol met visch weêr optrekt.’