De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 5

[p. 1]

[Nummer 1]

Onze gravures.

Wie wil een Kersje?

En wie zou het aanbod van zulk verfrisschend gerecht, door zoo'n snoeperig figuurtje gedaan niet met graagte en dank aanvaarden?

Ja, dat hier honderdmaal meer liefhebbers opdagen zullen, dan de lieve kleine zou kunnen bevredigen, behoeft geen betoog.

Edoch, het zal evenmin in den zin van het kind liggen, den ganschen voorraad ter uitdeeling te bestemmen, als iemand het over zijn hart krijgen zou, haar geheel van heur lekkeren schat te berooven.

Ook de hartelijkste gulheid mag hare grenzen hebben, zoo als het vurigste verlangen zich op tijd moeten weten te beteugelen.

En dat het lieve kind een gul hartje heeft, zweemt duidelijk in de uitdrukking van haar innemend gezichtje, zoo schilderachtig door den weelderigen krullebol omlijst; het glimt uit den stillen lach om het koralen mondje, zoo frisch rood gekleurd als de helderblinkende kerzen zelf; het glanst uit de vriendelijke donkere kijkers, waarin zich de mildheid des gemoeds lezen laat.

Een lief en dichterlijk beeld, inderdaad, wiens optreden wel eenigszins denken doet aan de rol, die ons tijdschrift in het Vlaamsche huisgezin vervullen komt.

de laatste oogenblikken van keizerin maria theresia.

Met een aanblik van frischheid en degelijkheid, die dadelijk voor haar inneemt, vertoont zich onze Illustratie in den familiekring, en deelt er met ronde vrijgevigheid hare schatten uit: belangwekkende en Ieerzame kunstgravures, aangename en nuttige lezingen op elk gebied, voor iederen leeftijd, voor allen stand.

Niet zoo beperkt echter, als de lekkernij in het korfje der kleine meid, is onze voorraad: dat weten al onze lezers bij ondervinding.

Altijd nieuw, altijd smaakvol, onuitputtelijk is de schat onzer platen en schriften.

Deze nieuwe jaargang zal daarvan andermaal een onaantastbaar bewijs leveren.

Mochten nu de liefhebbers voor al het schoone en goede, dat wij in kunst en letterkunde zoo ruimschoots aanbieden, even gretig toetreden als de uitgenoodigden van den lieven krullebol met haar kerzenmandje.

Maria Theresia.

Het gedenkteeken, onlangs in de Oostenrijksche hoofdstad ter eere van Maria Theresia verrezen, doet als van zelf voor onzen geest de gestalte oprijzen dezer groote vorstin, wier regeering niet alleen tot debelangrijkste tijdperken der wereldgeschiedenis behoort; maar ook tot eene der heugelijkste van ons vaderland. Ofschoon bij hare troonsbestijging door bijna geheel Europa aangevallen, wist

[p. 2]

de hoogbegaafde vrouw zich niet alleen tegenover al hare vijanden te handhaven, maar door hare geestkracht en haar staatsbeleid Oostenrijk op te voeren tot eene hoogte, als dit land te voren misschien nooit had bereikt.

Hare regeering, die te recht Oostenrijk's gouden eeuw genoemd wordt, bewees dat haar vader, keizer Karel IV, eene gelukkige ingeving had gehad, toen hij, na het verlies van zijn eenigen zoon, den aartshertog Leopold, Maria Theresia tot erfgename bestemde van zijn uitgestrekt gebied. Tot dat doel had hij in 1713 de beroemde Pragmatieke Sanctie uitgevaardigd, waarbij de troonopvolging zoodanig werd gewijzigd, dat wegens gebrek aan mannelijke nakomelingen de regeering na zijnen dood zou overgaan op zijne oudste dochter. Dertig jaren lang beijverde zich de keizer deze beschikking door alle Europeesche mogendheden te laten bekrachtigen; doch bij zijn dood in 1740 bleek dat prins Eugenius gelijk had met te zeggen dat ‘een leger van honderd duizend man de Pragmatieke Sanctie beter zou waarborgen dan honderd duizend tractaten.’

Over geheel Europa brak een volslagen storm tegen de weerlooze opvolgster van keizer Karel VI los. De koning van Pruisen ontrukte haar al aanstonds Silezië en Moravië en de keurvorst van Beieren, Karel Albert, beroofde haar, door Frankrijk gesteund, van het overige. Hij liet zich te Lintz tot aartshertog van Oostenrijk, te Praag tot koning van Bohemen uitroepen, en zag zich in 1742 te Frankfort onder den naam van Karel VII zelfs tot keizer verheven.

In hare eigene stad Weenen niet meer veilig, had Maria Theresia reeds in 1741 de wijk moeten nemen naar hare trouwe Hongaren, wier standen zij in allerijl tot eene plechtige vergadering samenriep. In rouwgewaad gehuld, met het koninklijk zwaard omgord en met de kroon van den Heiligen Stephanus op het hoofd, trad Maria Theresia voor de rijen der Hongaarsche magnaten, en met haren zuigeling op den arm (zij was in 1736 gehuwd met Frans Stephanus van Lotharingen) sprak zij hun in het Latijn aldus toe:

‘Verlaten door mijne vrienden, vervolgd door mijne vijanden, aangevallen door mijne naaste bloedverwanten, heb ik geen anderen toevlucht dan uwe trouw, uw moed en mijne standvastigheid. Ik stel de dochter en den zoon uwer koningen, die van u hunne redding verwachten, in uwe handen.’

De jeugd en de schoonheid der vorstin, hare minzaamheid en haar ongeluk troffen de edele Hongaren, en toen, aan het einde hare[r] rede, de tranen haar in de oogen glinsterden, voelden ook zij zich tot in het hart geroerd. Vol geestdrift trokken allen het zwaard en riepen als uit éénen mond: Moriamur pro rege nostro, Maria Theresia!

En bij die enkele edelmoedige opwelling bleef het niet; door alle gewesten van Hongarije werd eene oproeping gedaan; weldra stonden over de 15,000 welbereden Hongaarsche ruiters uit den hoogsten adel bij Presburg ten strijde gereed, en van de boorden van Dran en San kwamen Croaten, Slavonen en Walachijers toegestroomd om het recht van hunne vorstin te verdedigen. Aan het hoofd dezer strijdlustige troepen heroverde Khevenhüller binnen korten tijd geheel Oostenrijk; Lintz, Pachau en Munchen openden achtereenvolgens hunne poorten voor de zegevierende legers van Maria Theresia, en den 11^en Mei 1743 kon zij zich reeds te Praag als koningin van Bohemen doen kronen. Een bondgenootschap met Engeland verschafte haar nieuwe hulptroepen; door middel van verschillende verdragen ontdeed zij zich allengs van al hare vijanden en den 18^en October 1748 maakte, na acht jaren strijdens, de vrede van Aken eindelijk aan den Oostenrijkschen successieoorlog een einde.

Inmiddels had de kloeke vorstin reeds in 1745 de voldoening mogen smaken dat haar echtgenoot, in plaats van den ondertusschen overleden Karel VII op den Duitschen keizerstroon verheven werd. De plechtige kroning had plaats te Frankfort met denzelfden praal als verkeerde men in vollen vredestijd.

Zoodra de vrede voor goed gesloten was, richtte de keizerin al hare zorg op de herstelling der verwoestingen, door den bloedigen oorlog aangericht; en zoo kloekmoedig als zij zich getoond had in den strijd, zoo beleidvol en krachtig toonde zij zich gedurende de lange, rustige, voorspoedige regeering, die het haar thans gegeven was te beleven. Men hart en ziel wijdde zij zich aan de volken, onder haren schepter vereenigd, en waakte met gelijke zorgvuldigheid voor de belangen van heel haar uitgestrekt gebied. Zij dacht zoowel aan de opening der havens van Fiume en Triëst als aan den aanleg van kanalen in de Oostenrijksche Nederlanden. Weenen werd vergroot en verfraaid; onder hare bescherming verrezen fabrieken van laken, porselein, spiegels en zijden stoffen. Zij richtte hoogescholen en colleges op, academiën voor teeken-, schilder- en bouwkunst, legde openbare boekerijen aan te Praag en te Insprück, observatoriums te Weenen, Gratz en Tyrnau. Geleerden en vernuften als de beroemde geneeskundige Van Swieten, als Storck, Metastasio en Chaplain werden door de mildheid der vorstin aangetrokken en zetten het hof van Weenen een ongekenden luister bij. Kortom, de groote vorstin dacht aan alles, van de gewonde soldaten af, voor wie zij hospitalen oprichtte, tot de adellijke weduwen en jonkvrouwen, voor wie zij toevluchtsoorden opende; en het eenige wat haar verweten kan worden, is dat zij misschien te veel wilde regelen en dat op al te militaire wijze. De godsdienst werd onder hare regeering altijd geëerbiedigd en beschouwd als de hechtste steun van den troon. Vloeken en onzedelijkheid waren streng verboden. De keizerin herstelde de oude orde van den H. Stephanus en Paus Clemens XIII schonk haar in 1758 den titel van apostolische koningin. Nadat zij in 1764 de voldoening gesmaakt had, haar zoon Jozef tot Roomsch koning te zien verheffen, verloor zij in het volgend jaar haren echtgenoot en legde sedert het rouwkleed niet meer af, terwijl zij voor de zielerust des overledenen te Insprück een kapittel van kanunnikessen stichtte, wier taak het was voor haar geliefden echtgenoot te bidden.

Na eene lange en gelukkige regeering zag Maria Theresia haar einde naderen met dienzelfden moed, welke haar tijdens geheel haar leven had gekenmerkt. Haar dood was die van een christen held, die uit het leven scheidt, zonder zich te beklagen, en de grootheid vaarwel zegt zonder er om te treuren. Onze gravure stelt de stervende vorstin voor op het oogenblik dat zij afscheid neemt van haren zoon Jozef en hem hare moederlijke raadgevingen meedeelt voor den tijd, dat zij er niet meer wezen zal om hem te raden en te leiden.

Kort voor zij den geest gaf, lag zij met gesloten oogen en eene hofdame vroeg haar of zij sliep. ‘Ik kon wel slapen,’ antwoordde de keizerin, ‘als ik wilde; maar ik gevoel dat mijn laatste uur nadert, en ik wil mijnen dood wakend afwachten,’

Diep betreurd door haar volk, zal Maria Theresia door het nageslacht steeds vereerd worden als eene der grootste vorstinnen, die ooit geleefd hebben. Laatste afstammelinge van het beroemde huis der Habsburgers, heeft zij de reeks der vorsten, uit dat geslacht voortgekomen, op waardige wijze gesloten.

Het Gedenkteeken voor Maria Theresia te Weenen.

De maand Mei van dit jaar bracht de Oostenrijksche hoofdstad eene reeks van opwekkende feestdagen naar aanleiding der onthulling van het gedenkteeken voor Maria Theresia, en deze plechtigheid was zelf weer een onderdeel, schoon zeker het glanspunt van de feestelijkheden ter viering der veertigjarige regeering van keizer Frans Jozef I. Meer dan zestig leden der keizerlijke familie en al de hoofden van het leger waren samengekomen om de nagedachtenis der groote vorstin hulde te brengen; de heele bevolking van Weenen, nog versterkt door duizenden gasten van buiten de stad, nam met geestdrift aan de feesten deel.

De nieuwere beeldende kunst heeft in het gedenkteeken voor Maria Theresia een harer schoonste triomfen gevierd. De ontwerper van het monument, Kasper von Zumbusch, mag met aangename voldoening de vrucht van zijn vijftienjarigen arbeid aanschouwen; hij heeft een volledigen bijval mogen inoogsten. Uit de afbeelding in dit nummer kunnen de lezers zich een denkbeeld vormen van het schoone geheel. Zumbusch heeft volkomen verstaan een groot tijdvak uit de geschiedenis plastisch in grooten stijl te vertolken, en afschoon hij zich ongetwijfeld in menig opzicht door het gedenkteeken voor Frederik den Groote te Berlijn heeft laten inspireeren, legde hij toch in opvatting en uitvoering groote zelfstandigheid aan den dag.

De sierl jkheid van het kunstwerk laat nauwelijks de gedachte opkomen aan zijne reusachtige afmetingen. Deze kan men eenigszins nagaan, als men weet dat de portretstandbeelden 3,63 meters en de ruiterstandbeelden 4,50 meters hoog zijn, maar in hoogte nog aanmerkelijk worden overtroffen door de kolossale figuur der keizerin, die in verheven majesteit den top inneemt.

Een voetstuk van graniet draagt een bovenbouw van grijzen roodgespikkelden steen, waaruit zich de eigenlijke kern van het monument ontwikkelt, dat aan elk zijner vier zijden eene soort van zegeboog vertoont. Op vier vooruitspringende deelen van het voetstuk verrijzen de vier veldheeren Daun, Laudon, Traun en Khevenhüller te paard, gelijk al de overige figuren in brons gegoten. De wanden van het eigenlijk voetstuk zijn van nissen voorzien, waarin verheven beeldwerk is aangebracht, terwijl daarvoor de vrijstaande gestalten van de raadslieden en tijdgenooten der vorstin zich verheffen. Deze zijn prinz Kaunitz, prins Wenzel Liechtenstein, de beroemde Nederlander Van Swieten, de uitstekende lijfarts van Maria Theresia,en Haugwitz, een der dapperste veldheeren der vorstin. In de relief-groepen vindt men voorgesteld den beroemden staatsman Bartenstein, de veldmaarschalken en generaals Starhemberg, Mercy, Lacy, Hadik en Nadasdy; de penning-kundigen Eckhelen Pray, de toonzetters Gluck, Haydn en Mozart (als kind) en verder staatslieden, rechtsgeleerden en bekende persoonlijkheden uit de Oostenrijksche geschiedenis.

Eene grootsche schepping is de gestalte der keizerin. Den kunstenaar was tot richtsnoer gegeven, haar voor te stellen tusschen het 30^e en 35^e levensjaar, met het gelaat naar den Hofburg gewend. Het moest niet gemakkelijk vallen, een zittend vrouwebeeld met ontzagwekkende majesteit en tegelijk met vrouwelijke gratie te doen prijken. De troon rust weer op een afzonderlijk voetstuk, dat versierd is met opschriften: Maria Theresia en Errichtet von Franz Joseph l 1888. De keizerin houdt de rechterhand als tot een groet uitgestrekt, terwijl de linker den schepter omklemt; op den schoot ligt een rol, de ‘Pragmatieke Sanctie,’ het beroemde staatsstuk, waardoor keizer Karel VI de erfopvolging wijzigde en ter gunste zijner dochter regelde. Hoogheid en lieftalligheid omstralen het voorhoofd der groote vorstin. Haar naam wekt de herinnering aan hare deugden en edele eigenschappen; om deze echter dubbel zeker de nakomelingschap in het geheugen te roepen, heeft Zumbusch aan de voeten der keizerin, op de vier uithoeken van den hoofdbouw de allegorische beelden van Zachtaardigheid, Gerechtigheid, Wijsheid en Kracht geplaatst.

Al de verschillende personen zijn met de

[p. 3]

getrouwheid van portretten afgebeeld, hoewel dit eigenlijk niet gevorderd werd door de hoofdgedachte van het gedenkteeken, dat bestemd is op een afstand zijne volle uitwerking te doen en daaraan op onberispelijke wijze beantwoordt.

Het Keizerlijk Lustslot Schönbrunn.

De herinneringen aan Maria Theresia, in dit nummer, voeren ons onwillekeurig ook naar haar geliefkoosd buitenverblijf, het heerlijke Schönbrunn, dat aan de groote vorstin eigenlijk zijn ontstaan te danken heeft. Schönbrunn is het Versailles van Weenen en gelijk het paleis van Lodewijk XIV, met zijne uitgestrekte parken vol beeldwerken en vijvers, den tijd van Frankrijks politieke grootheid terugroept, zoo herinnert alles te Schönbrunn aan de roemrijke regeering van Maria Theresia.

Zoodra zij op den troon kwam, braken voor het aloude lustslot, dat in verschillende oorlogen herhaaldelijk verwoest was, dagen van nieuwen luister aan. Na den hevigen strijd, dien de keizerin had moeten voeren alvorens zij hare heerschappij op hechte grondslagen gevestigd zag, schiep zij er genoegen in ook van den vrede te genieten en legde zich met ijver toe op de verfraaiing van Schönbrunn.

Nadat daar in 1744 een geheel nieuw paleis volgens de plannen van den bouwmeester Pacassi verrezen was, werd er in de volgende dertig jaren voortdurend gewerkt aan het park, dat met tal van heerlijke kunstwerken verrijkt werd. De groote keizerin nam aan alles, wat haar geliefd buitenverblijf betrof, een levendig aandeel en verscheen meermalen onverwachts te midden der arbeiders.

Een der schoonste kunstwerken in het park van Schönbrunn is de zoogenaamde Romeinsche bouwval, door den bouwmeester Hohenburg aangelegd en zeker wel het meest romantische plekje van het heele park. Om den indruk van deze gebarsten, door kreupelhout omgeven brokstukken te verhoogen, wordt zelfs het waterbekken daarvóór geheel verwaarloosd. Het is eene troebele kom, met waterplanten begroeid en tusschen bemoste steenen gevat.

Niet ver van dezen bouwval ligt in een schaduwrijk boschje het beeld der nimf Egeria uitgestrekt. Onder haar hoofdkussen borrelt de frissche bron op, waaraan de heele lusthof niet alleen zijn naam, maar ook zijn geleidelijk ontstaan te danken heeft: de schoone Bron. De ontdekking toch dier bron was de aanleiding dat keizer Matthias het eigenlijke slot Schönbrunn stichtte, dat in 1683 bij de belegering van Weenen door de Turken werd vernield. De bron leverde eenmaal het water voor de keizerlijke hofhouding en een dronk uit deze fontein wordt ook tegenwoordig in de staatsie-vertrekken van het slot nog niet versmaad.

Schönbrunn is zonder twijfel het grootste en prachtigste der keizerlijke buitenverblijven in Oostenrijk. Eenmaal het middelpunt van een schitterend hofleven, is het thans na het Prater de meest geliefkoosde wandelplaats der bevolking van Weenen. Op Zon- en feestdagen verdringt zich eene bonte menigte in het uitgestrekte park, in de boschjes en op de blanke kiezelwegen, onder de klaterende fonteinen en vooral langs de hokken der menagerie; want Schönbrunn bezit ook eene diergaarde, hoewel deze zich, wat volledigheid en wetenschappelijke inrichting betrekt, met die van Antwerpen niet meten kan Trouwens ze dagteekent reeds van het jaar 1752 en kon wegens gebrek aan ruimte niet die uitbreiding krijgen, welke ze tot een zoölogischen tuin in den eigenlijken zin van het woord zou maken. Dat neemt echter niet weg dat de menagerie onder de Weener bevolking hoogst populair is en zich vooral in de bijzondere belangstelling van het opgroeiend geslacht mag verheugen.