De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 1

Brugge. - Feesten der zaligverklaring van Karel den Goede. - Geschiedenis van dezen martelaar door Ad. Duclos.
(Vervolg.)

De samenzwering tot het vermoorden van Karel den Goede wordt in de volgende regels breedvoerig toegelicht:

Reeds voòr den hongersnood van 1125-26, liep het gerucht, zegt Walbrecht, dat 's graven vijanden tegen zijn leven samengezworen hadden.

De maatregelen die de graaf nam tijdens den hongersnood, hebben, volgens de getuigenissen der geschiedenis, geen invloed op de samenzwering gehad.

Wie waren dan de vijanden van Karel den Goede?

Al de gelijktijdige schrijvers zijn het eens om 's graven dood op Berthulf en de mannen van zijne familie te leggen.

Hendrik van Doornik, die in dezen tijd leefde, zegt enkel het volgende: Kwade lieden, te weten Berthulf, de proost van Brugge en zijne stamgenooten, die loochenden 's graven dienstmannen te zijn, hebben, om reden van de rechtveerdigheid die hij deed, een verbond gesloten en geheimlijk tegen hem samengezworen.’

Suger, abt van Sint-Denys, ook een schrijver van denzelfden tijd, spreekt als volgt: ‘Eenige machtige lieden, die klein waren van oorsprong, opgeblazen door de rijkdommen, hun geslacht aan 's graven gezag wilden onttrekken, - zij waren immers van eenen leegen dienstbaren staat, - zocht Karel, zoo 't behoorde, om de plicht te kwijten die de eer hem aangedaan hem oplei, door 't vonnis van zijn hof te hervragen. Deze, te weten de proost van de kerk van Brugge en de zijnen, opgeblazene lieden, die goed als verraders bekend zijn, zochten hem wreedelijk te hinderen.’

De Erembouten dan, den proost aan 't hoofd, wilden, uit heerschzucht en hoogmoed, een rang nemen die de hunne niet was.

Van welken staat waren die Erembouten dan in de maatschappij?

In den tijd van Karel den Goede was de adel zich aan 't vormen Uit twee verschillende klassen kwam hij op; maar die twee klassen hadden iets gemeens: dat zij grond bezaten en bijzonderlijk den wapendienst oefenden.

De eerste klas was deze der vrije eigenaars, wier oorsprong door geen dienstbaarheid besmet was. Dit waren de welgeboorne lieden. Zij leefden op eene eigene, dat is allodiale erve, of op een leengoed dat zij van een grooten heer hielden.

De tweede klas was deze der ministeriales, ambtenaars aan 't hof. Deze lieden waren dikwijls door hun oorsprong, van geringen stam. Maar door hunne bezigheden en hun krijgsambt, door het vertrouwen van hunne oversten in gewichtige plaatsen gesteld, door de leengoederen die zij verkregen hadden, enz. waren zij hoog boven hunnen oorsprong gerezen.

Uit beide klassen sproot de adel; maar in 't begin der jaren 1100, stond de eerste nog hoog boven de tweede.

De oorkonden melden het verschil. De eersten namen met klem den titel van vrije lieden. De andere kwamen slechts achterna, met den naam van ministeriales of homines de fam ilia, 't gene overeenstemt met homines de pertinentia. Deze laatsten, volgens 't recht, mochten niet huwen buiten de ministerialen van hunnen heer, noch beschikken over hunne eigendommen, zonder zijne toestemming Slechts in het eerste vierde der XIII^e eeuw smelten de edelen uit beide klassen ineen.

*_**

Berthulf, die proost was en kancelier, zijne broeders en zijne neven, die ridders geworden waren, behoorden tot die klas der edele ministerialen of ambtenaars, en lagen bijgevolg in 's graven onderhoorigheid. Zij waren geen edellieden uit edelen stam gesproten; maar door hun ambt edel gewordene lieden. Berthulfs vader, Erembout, was kastelein van Brugge geworden en men vindt hem reeds in eene der oorkonden van 1097 en nog in eene van 1101 met dien titel. Hij was dus een der ministeriales, ambtenaars van den graaf, en zulke ambtenaars behoorden tot de tweede klas van lieden waaruit de adel alsdan oprees.

Berthulf, proost van Sint-Donaas, moest in 1127, 't jaar van Karels dood, t'halven de zestig zijn.

De proost was een hoogverheven man. Hij was ter zelfder tijde aartskaplaan des graven, kancelier van Vlaanderen, ontvanger van den graaf en tiendeheffer in menigvuldige plaatsen tot in Fransch-Vlaanderen toe.

In dien tijd moest men slechts clericus zijn, dat is de kruin hebben, om eene kanonikale prebende te verkrijgen. 't Is enkel de heilige kerkvergadering van Trenten, aan den aan vang der XVI^e eeuw, die het subdiakonaatschap geeischt heeft. Berthulf was geen priester, zelfs geen subdiaken, maar aleenlijk clericus; hij kon ten hoogste de mindere orders ontvangen hebben: immers Berthulf was getrouwd.

In 't eerste dat hij proost was, had Berthulf zijn spel moeten duiken. Want daar waren in het kapitel van Sint-Donaas, op 't einde der jaren 1000, verscheidene bejaarde kanoniken die zeer godvruchtig waren en uitmuntten door

[p. 76]

hunne geleerdheid. Die mannen bedwongen zijne hooveerdie en hielden hem in, door hun wijzen raad in de kapitelvergaderingen en hunne vastgehechtheid aan de leering en de regeltucht der katholieke Kerk. Maar als dezen in den Heer ontslapen waren, bleef hij aan zijn zelven overgeleverd, dierf al dat in zijn gedacht kwam, en vaarde tot alles meê waar hem zijn hooveerdie naar toe dreef.

de lijkenkaravaan, naar e. berninger.

Al dezen die uit zijnen stam gesproten waren of erin getrouwd wilde hij bozen alle anderen verheffen; en hij wrocht gestadig om hun naam te doen klinken. Hij hitste de zijnen tot wapentwisten op, ondersteunde hun eischen, gaf hun hulpmannen in den strijd, wilde dat er hun niemand zou kunnen wederstaan; opdat, in geheel Vlaanderen, alle man zou veten dat de Erembouten zoo sterk waren dat er hun niemand dierf of kon wederstaan.

Berthulf was dan een opstoker tegen 't onderhouden van Landsvrede en tegen de wetten des graafschaps.

In zijne handelwijs als proost, liet hij nu ook den vollen teugel los aan zijne gierigheid. Zonder vaar of vrees, noch zonder schaamte, wierd hij een Simoniak in den vollen zin des woords. Hij verkocht de prebenden die hij te vergeven had. Hij keek noch achter kanoniek recht, noch achter de strenge wetten tegen de Simonie door den heiligen Gregorius VII gegeven, door Paus Pascalis II vernieuwd en door den zaligen Johannes, bisschop van Terenburg, afgekondigd en ondersteund. 't Kapitel liet hij geen kiezing meer houden, en hij bracht mannen naar zijnen zin geweldig in bezit.

Van een anderen kant, trachtte hij wel te

[p. 77]

oedipes en antigone, naar j. stallaert.

[p. 78]

staan met velen. Hij wist van den graaf nog gunsten te verkrijgen; was vriendelijk met de lieden die de stad Brugge bewoonden en behandelde ze met eere en eene edele grootheid.

Toch kwam hij na den gruwelijken moord op Karel den Goede tot betere gevoelens. Vluchtende van Veurne naar Allaard van Waasten, die met zijne nichte Agantrude, weduwe van den kastelein van Sint-Omaars, getrouwd was, ging hij blootsvoets, zegt Wouter, uit vrijen wil, tot de uitboeting van zijne zonden. En als Willem van Loo, die met wreed te zijn tegen den proost, zijn eigen kwaad wilde doen vergeten, te Waasten hem gevangen had genomen, biechtte hij in de tegenwoordigheid van de menigte, nedergebogen op den grond en op zijne borst kloppende, biddende dat de Heer hem genadig zou wezen. Hij weigerde te peerde naar Iper gebracht te worden; maar wilde, al vroos het hard, blootsvoets gaan; en kwam te Iper toe met zijn voeten geheel in stukken. Dan, een geestelijken toeroepende, die zelf deze bijzonderheden aan Wouter van Terenburg verhaald heeft, zong hij met hem overhands den Te Deum, en de getijden van de heilige Maagd, en bad daarna stille de psalmen voort; 't gene waarin hij tot aan zijne laatste oogenblikken schier, volherdde.

Zoo ziet men dikwijls, in die weinig beschaafde tijden, 't geweldig karakter dat ter boosheid gesleept heeft, in eenen oogwenk keeren en tot de hevigste werken van boetveerdigheid overgaan.

Laat ons hopen dat Berthulf aan de rechtveerdigheid van den eeuwigen Rechter voldaan heeft.

*_**

Busschaert, neef van den proost, was baillu des graven op de heerlijkheid van Straten.

De Baillus waren ambtenaars die de openbare rust, namens den prins, moesten handhaven. Zij hadden weinig bevoegdheid in burgerlijke rechtzaken; maar waren belast met de schelmstukken en misdaden te bedwingen; en meest van al kwam het strafrecht hun toe.

Ook, in de verordeningen van den landsvrede, worden de baillus, die den vrede schonden, zwaarder geboet dan de andere lieden. Natuurlijk.

Wij zullen welhaast zien hoe Busschaart zijn ambt bediende en hoe hij den landsvrede onderhield.

Busschaart, die een verwaande kerel was en groot in zijne eigene oogen, begon, onder nietige voorwendsels, een zwaren haat aan Tancmar, 's graven vriend, toe te dragen en hem, alsook zijnen neve Wouter, den oorlog aan te doen. De heeren van Straten moesten de wapens ter verdediging uittrekken, en daar lieten verscheidene menschen het leven.

De graaf eischte dat de landsvrede zou onderhouden worden, en zou dezen die niet gehoorzamen wilden, zelf tot rust gedwongen hebben. Dat zei hij.

Maar de proost en de zijnen, die meenden de grootste en de sterkste te zijn, vermoedden - waarom niet, als 't recht langs daar was? - dat Karel voor de heeren van Straten was; en al dat gedaan wierd tot het algemeen welzijn, achtten zij tot hunne vernedering uitgevonden. Opgehitst door de afjunstigheid, zegt Wouter, dol van gramschap en gezwollen van hoogmoed, vielen zij onverwachts op Tancmar, die, om den zoenvrede dien de graaf vastgesteld had, meende niets te vreezen te hebben. Zij braken dan den vrede, vielen in Tancmars neêrhof, vervolgden hem tot tegen zijnen wachttorre; zij kapten de plantsoenen van zijn kweekerie in stukken; schonden, vernielden en verkwistten al 't gene op 't neêrhof was.

Tancmar oefende geen eigene wraak nogtans; maar hij droeg, volgens de wetten, zijn gegronde en rechtveerdige klacht voòr den graaf over het ongelijk dat hem, niet zonder smaad voor den graaf die den vrede vastgesteld had, aangedaan was.

Karel stelde dag en plaats waarop de kwaaddoeners voor 't gerecht moesten verschijnen. Maar zij, smaad op smaad voegende, verscheenen niet.

De voorzichtige prins leed met verduldigheid deze nieuwe wederspannigheid, en had liever de uitgedaagde booswichten te verwachten en op nieuw, met zachtmoedigheid, ze uit te noodigen om hun geweld te herstellen.

Eenige dagen later, daar Karel, te Brugge, met den proost in 't vriendelijke sprak, en hem met vele gematigheid, gelijk het zijn gewoonte was, berispt had, beloofde deze, in zijnen naam en in dezen van zijne neven, dat 's anderdaags vergoeding zou verleend worden.

Maar 's anderdaags noch hij noch zijn neven kwamen voldoening geven.

De graaf, die aldus weder gehoond was, verdroeg den smaad nogmaals met verduldigheid, en stelde nog uit van over de wederspannigen recht te nemen. Al zag hij wel dat dit al gedaan wierd om hem te misachten, wachtte hij nogtans nog achter voldoening.

Te vergeefs. Misbruik makende van zijne verduldigheid, zelfs hunzelven daaruit beloovende dat zij ongestraft zouden blijven, voegden zij nieuwe ongerechtigheden en geweldige daden op de eerste.

*_**

Had Karel de Goede nu gelijk of ongelijk als hij Berthulf en zijn stamgenooten tot hunnen staat wilde brengen?

Geweldige schenders waren zij van den vrede des lands, en wij zullen welhaast de klachten der boeren van Vlaanderen tegen hen gaan hooren; opgeleid door eenen hooveerdigen en geweldigen schijnheiligaard, door eenen Simoniak, die gesteund ging op de macht waartoe hij onwettiglijk geklommen was en waarin hij stand hield door 't verkoopen der prebenden. Ja, schenders van Gods en der Kerke recht, verdrukkers der kleinen, mannen die geheel Vlaanderen wilden overweldigen: dat waren de Erembouten. Steunende op rijkdom, geweld en onrechtveerdigheid, wilden zij de eersten des Lands worden, de eerlijkste lieden verdringen, en hieven hun verwaande heerschzucht zoo hoog dat een schrijver heeft kunnen met schijn van waarheid aan Berthulf het gedacht doen koesteren, van een der zijnen op den troon van Vlaanderen te zetten.

Wij hebben dan voòr ons, tegenover den graaf, den stam der Erembouten, die, opgekomen uit de leege klas, rijk geworden is. Hij is stout omdat hij menige hooge ambten bekleedt; herkent noch eerbiedigt 's graven gezag niet meer; heeft sterke kasteelen gebouwd waaruit hij zijne wapenbenden zendt die de eerlijke lieden, 't zij edel, 't zij onedel, hinderen en schaden; waaruit hij de boeren uitperst, 's graven vrienden en getrouwe dienaren tergt, op rooftocht Vlaanderen rondleurt, den bijzonderen oorlog voert, schendende den landsvrede en 's graven uitdrukkelijken wil.

De graaf, uit liefde tot rust en vrede, willende zijn volk beschermen, de rechtveerdigheid handhaven en de beschaving vooruithelpen, wil dien stam terugbrengen tot zijnen staat.

Die stam is onderhoorig van 's graven goed.

Karel is hun wettige overste, hij steunt op de rechtveerdige wet 's lands en de politieke inrichting der samenleving. Hij is in zijn recht.

Die mannen maken misbruik van hun verworven grootheid, om wet en ruste te stooren. Hij heeft de plicht die mannen tot rust te dwingen en de middelen te gebruiken die daartoe geschikt zijn.

Kan het iemand verwonderen dat een graaf, die 't welvaren van zijn land inzag; die rust, vrede, godvruchtigheid wilde; die eerbied had voor de wet der Kerk; dat zulk een graaf, zeg ik, een middel zocht om die lieden te dwingen, en den middel nam die hij voor handen had, om ze te brengen tot den staat die hun staat was, en waaruit onrecht en simonie ze schenen verheven te hebben?

In onzen tijd poogt men alle kwade lieden in eer te herstellen: dat is eene ziekelijkheid van onze eeuwe. Maar de geschiedenis, om haar naam weerdig te zijn, houdt aan de waarheid, en aan deze alleen.

(Wordt vervolgd.)