De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 406]

Jan Noort
over socialisme en liberalisme in Joegoslavië
Is er voor Djilas nog een taak weggelegd?

De ontwikkelingen, die zich voltrekken in Joegoslavië zijn zodanig, dat mijn vraag ‘Joegoslavië waarheen?’, die tevens als titel diende voor een artikel in De Nieuwe Stem van februari 1966, nog steeds niet kan worden beantwoord. Integendeel, de gebeurtenissen in Joegoslavië volgen elkaar zo snel op, dat een rustige bestudering van de gang van zaken haast onmogelijk is, laat staan dat diegenen, wier interesse niet in de eerste plaats op Joegoslavië gericht is, zich enigszins een beeld kunnen vormen van de situatie.

Ik wilde in dit artikel iets laten mee voelen van de ingewikkeldheid en het haast paradoxale karakter van de verschillende problemen. Verder wil ik een idee geven van de zware opgave waarvoor de Joegoslavische leiders zich soms gesteld zien om koers te houden en hoe moeilijk het voor de bevolking moet zijn de vaak keiharde, principieel antisocialistische maatregelen van de regering te verwerken.

Het is niet te verwonderen dat Tito-getrouwe Joegoslaven vaak nauwelijks meer weten waar ze aan toe zijn als ze hun president diverse malen horen beweren dat democratie beslist geen liberalisme betekent, terwijl de liberalisatie in de praktijk op alle gebied stukje bij beetje verder wordt doorgevoerd.

Hier zitten we dan al midden in een groot probleem. Tito stelde zich enige jaren geleden definitief achter liberaal gezinde jongere partijmensen.

Dit had tot gevolg dat er in de afgelopen tijd maatregelen werden genomen die zich nog nooit in een communistisch land hadden voorgedaan. Er werd openlijk gesproken over een scheiding tussen partij en staat, terwijl er een tot nog toe ongekende economische liberalisatie viel waar te nemen. Hoewel de meer orthodoxe elementen in regering en partij zich verweerden tegen zo'n sterke liberalisatie moesten zij het onderspit delven, hetgeen tenslotte culmineerde in de verwijdering van Tito's naaste medewerker en vice-president Aleksandar Rankovic uit al zijn regerings- en partijfuncties. De beschuldigingen aan het adres van de onder zijn supervisie staande geheime politie mochten waar zijn, ze dienden echter in de eerste plaats als stok om de hond te slaan. Geheel in tegenspraak met deze tendens verklaarde Tito tijdens een rede in Beograd op 17 april van dit jaar dat er voor hen, die zich niet kunnen neerleggen bij de besluiten der meerderheid geen plaats is in de

[p. 407]

communistenbond (communistische partij). Verder had hij het over het ‘verwerpelijke liberalisme’.

Wij blijven nog even stilstaan bij de binnenlandse economische situatie.

De oplettende bezoeker van Joegoslavië kan constateren dat de welvaart lijkt te zijn toegenomen. In vergelijking met enige jaren geleden zijn Zagreb en Beograd nu drukke steden met veel autoverkeer. Ik bedoel hiermee niet de auto's der toeristen, maar die met een Joegoslavisch nummerbord. Het is de inwoners van deze steden de laatste jaren aanmerkelijk beter gegaan. Dit wordt nog eens extra bevestigd door een onderzoek, dit jaar in Joegoslavië gehouden: 10 pct. van alle gezinnen heeft een auto, 40 pct. een tv en 80 pct. een radio (Handelsblad, 5 april '67). Dit kon gebeuren dankzij de productiestijging, de vergroting van de arbeidsproductiviteit, stijging van het nationale inkomen en ondanks de sterke stijging van de kosten van levensonderhoud. Toch is deze welvaart betrekkelijk.

Elders in Joegoslavië wonen mensen die het niet zo voor de wind gaat. Dat zijn dan ten eerste zij die wel werk hebben maar ongelukkigerwijze in een minder ontwikkeld en welvarend gebied wonen dan bijvoorbeeld Slovenië, Kroatië of sommige delen van Servië. Al jaren heerst hier de afgunst ten aanzien van de economisch beter bedeelden en de moeilijk te verkroppen wetenschap gediscrimineerd te worden door landgenoten in welvarender gebieden. Er hebben zich dan ook de afgelopen jaren vele gevallen van stakingen voorgedaan voor hogere lonen. Een ander voorbeeld van protest werd gedemonstreerd door de onderwijzers van Titovo Uzice (centraal Servië), die wel doorwerkten maar weigerden het huns inziens te lage salaris in ontvangst te nemen. Veel erger is het nog met de honderdduizenden werklozen gesteld. F. Kempers zegt in het Oost-Europa-nummer van de Internationale Spectator van 22 april dat hun aantal dit jaar tot 400 000 zal stijgen. De regering gaat er van uit, dat bedrijven, scholen, banken enz. hun bestaan moeten bewijzen. Men komt steeds meer terug van staatsbemoeienis en staatsbescherming van de economische organisaties, scholen en dergelijke. Subsidies worden sterk verlaagd of helemaal ingehouden. Zo moeten de onrendabele bedrijven, die notabene oorspronkelijk door de regering als werkgelegenheid waren gesticht, hun poorten sluiten en vallen de arbeiders terug in bittere armoede. De regering meent dat de afschaffing van de

[p. 408]

staatsbemoeienis het eigen initiatief zal bevorderen, waardoor productiviteitsverhoging en kwaliteitsverbetering zal worden bevorderd, hetgeen de Joegoslaven samen met andere maatregelen in staat moet stellen met meer succes op de wereldmarkt te kunnen concurreren. Dit kan best waar zijn, maar dit heeft niets meer met socialisme te maken doch betekent liberalisme pur sang. De bedrijven krijgen ook een veel grotere vrijheid hun kapitaal naar eigen inzicht te beheren. Om dit effect te kunnen verwerkelijken was een wijziging van de bankwet nodig, die inhield dat zich autonome banken konden vestigen. Dit zijn banken die door de economische organisaties (bedrijven) werden gesticht ter belegging en vermeerdering van eigen kapitaal en winsten. In 1965 kwam deze nieuwe bankwet tot stand. In tegenstelling tot hetgeen vóór die tijd normaal was voor een socialistisch land, namelijk dat het kapitaal der bestaande banken in handen van de federale of republikeinse overheid was en dat deze overheid ook aansprakelijk was voor de door deze banken aangegane verplichtingen, zijn nu de oprichters van de banken - dit kunnen de economische organisaties, de staat en beide tegelijk zijn - gezamenlijk, maar ook hoofdelijk en met hun hele vermogen aansprakelijk voor door de bank aangegane verplichtingen. Ook dit is tegengesteld aan socialistische principes; het is kapitalisme in de dop. De pogingen om Joegoslavië's aanzien in de wereld te vergroten zijn logisch en het vechten voor een reële status getuigt van moed. Dit wil echter niet zeggen dat we ons daarom niet zouden afvragen of de manier waarop het gebeurt het beste is voor het volk en de eenheid van het land. De andere kant van de medaille is toch een steeds groter wordende afstand tussen de meer welvarende mens en de werkloze of de ongeschoolde arbeider. Daarbij komt nog dat in vele, zeer vele gevallen de grenzen tussen welvaart en armoede samenvallen met die van het nationalisme der zelfstandige republieken. Daarom is het niet verwonderlijk dat nationalistische spanningen juist de laatste jaren weer aanmerkelijk zijn toegenomen.

De regering werkt hard om de werkloosheid te bestrijden en zij is er blijkbaar van overtuigd dat na deze moeilijke tijd het politieke aanzien en economische peil van Joegoslavië zo gestegen zal zijn dat voor iedere Joegoslaaf een redelijk levenspeil bereikt zal zijn.

Intussen poogt zij nu de werkloosheid althans gedeeltelijk op te heffen

[p. 409]

door de arbeiders aan te moedigen werk in het Westen te zoeken. Maar ook in Europa heeft de conjunctuurtrend niet zo'n opwaartse tendens meer. Verder is de Joegoslavische regering in onderhandeling met machtige Westerse concerns als SKF, Volkswagen, Hilton en andere, teneinde hen te overreden geld in Joegoslavië te investeren en er bedrijven te vestigen. Ook dus hier weer het compromis met kapitalisme en liberalisme, terwijl we slechts kunnen gissen wat er terecht zal komen van de zozeer gepropageerde en in de grondwet verankerde principes van ‘zelfbestuur der arbeiders in de bedrijven’ en ‘maatschappelijk eigendom’.

Alsof de problemen zich nog niet genoeg opstapelen hebben enige culturele instellingen waaronder de Kroatische schrijversbond, het nodig gevonden een verklaring uit te geven waarin beweerd wordt dat de Kroatische taal achtergesteld wordt bij het Servisch. Grotere onzin kon nauwelijks door intellectuelen worden verkondigd. Ten eerste is de officiële taal in Joegoslavië het Servo-Kroatisch, ten tweede lijkt het Kroatisch op het Servisch net zo veel als het Vlaams op het Nederlands. Erger dan deze onzin is echter dat een dergelijke verklaring weer een flinke steen bijdraagt tot misplaatst chauvinisme bij heethoofden en scherpslijpers in Kroatië en in Servië. De Servische schrijversbond moest op haar beurt natuurlijk scherp reageren op de Kroatische verklaring.

Gelukkig heeft de jeugd zich weer in het algemeen gedistancieerd van deze taalkundige muggenzifterij, evenals de communisten zowel in Kroatië als in Servië. Een krachtige verklaring van de president was een eerste vereiste. Die is er ook gekomen. Eind maart van dit jaar hield Tito in de autonome provincie Kosovo-Metohija zo'n donderrede, dat men voorlopig wel even zal uitkijken nog meer van dergelijke stupide verklaringen uit te geven. Het eng nationalisme woekert echter ondergronds door. De Kroaten voelen zich moreel sterker na de val van Rankovic, die tijdens zijn bewind in staatsinstellingen en partij de Kroaten steeds meer discrimineerde. Ook het herstel van de politieke banden met het Vatikaan was een Kroatische politieke overwinning.

Aleksandar Rankovic was in Servië een figuur die, zo niet direct geliefd, dan toch zeer zeker in aanzien stond. Bovendien heeft hij in Servië vele politieke vrienden, die hun genegenheid voor de vroegere vice-

[p. 410]

president niet camoufleren. We kunnen ons afvragen of de grote verkiezingsnederlaag van het door de Socialistische Unie (lees regering) gesteunde lid van het Servische centrale partijcomité, Laslo Rehak, op 10 april gevolg is van de verwijdering van Rankovic. Zo belangrijk was de nederlaag van Rehak dat hij de voor hem in petto gehouden post van vice-president van Servië niet zal kunnen uitoefenen. Menig Serviër beschouwt Rankovic als de man die Servië hoog in aanzien heeft gebracht in de federatie. Het gezichtsverlies ten opzichte van de Kroaten zal de onderlinge verhoudingen niet ten goede komen. Verder kan de federale regering zich een tegen haar beleid rebellerend Servië niet veroorloven. In de eerste plaats niet omdat de federale hoofdstad tevens de hoofdstad van Servië is en ten tweede omdat Servië ondanks een zekere economische achterstand bij Kroatië en Slovenië de belangrijkste en grootste republiek van Joegoslavië is. In dit licht moeten we de verklaring van 10 februari 1967 zien, dat Rankovic uit humanitaire overwegingen niet gerechtelijk vervolgd zal worden. Hoe hypocriet deze verklaring is bewijst het feit dat de veel minder belangrijke figuur Mihajlov voor een veel minder ernstig vergrijp (het verspreiden van aan Joegoslavië vijandige propaganda) liefst vier en een half jaar gevangenisstraf kreeg. Expres wil ik niet op de strafmaat van Djilas terugkomen omdat deze in een voor Joegoslavië zo veel andere tijd werd uitgesproken. Maar ook ten aanzien van deze drie mensen merken wij weer de soms zo moeilijk te volgen maatregelen. Rankovic verdwijnt van het politieke toneel, maar loopt vrij rond en leidt schijnbaar een aangenaam leven van gewoon burger. De schrijver Mihajlov wordt voor vier en een half jaar achter slot en grendel gezet en de ‘rebel’ Djilas wordt begenadigd. Er is al veel geschreven over de vrijlating van Milovan Djilas, zodat in dit bestek er niet veel meer aan toegevoegd behoeft te worden. Slechts ten aanzien van één aspect, de opvolging van Tito, zullen we een uitzondering maken. Reeds in het eerder genoemde februarinummer van De Nieuwe Stem heb ik even de mogelijkheid van een presidentschap van Djilas gesuggereerd. Later deed ik dit nog eens in het blad Bevrijding, omdat ik zo vele Joegoslaven heb gesproken die hier van overtuigd zijn. De New York Herald Tribune schreef in januari van dit jaar: ‘Langdurige gevangenisstraffen ten spijt is de vrijgelaten Djilas de onvermijdelijke en natuurlijke opvolger van Tito. Men is in Joegoslavië algemeen deze

[p. 411]

opvatting toegedaan’. De moeilijkheid die een eventuele opvolging van Tito in de weg stond, zag ik in het feit dat Djilas zo'n koppige, gevoelige en labiele persoonlijkheid was. Daartegenover stelde ik echter zijn kwaliteiten en de gunst van het volk die hij bezat.

Mogen wij de kranten geloven, dan is er een andere Djilas uit de gevangenis gekomen. De spontane, impulsieve Djilas is veranderd in een bezonken mens met gevoel voor humor en betrekkelijkheid, die zijn bijzonder helder inzicht in de Joegoslavische situatie mocht behouden.

Bovendien bleek hij te durven terugkomen op uitspraken in zijn boek De Nieuwe Klasse. Verder schijnt hij (voorlopig?) afstand gedaan te hebben van zijn streven tot meer-partijvorming in de Joegoslavische politiek en acht hij het zelfs mogelijk dat binnen het kader van de communistenbond de democratie verwerkelijkt kan worden (Nieuwe Linie van 6 april 1967).

Indien dit waar is en Djilas deze dingen niet gezegd heeft uit angst voor wederopsluiting in de Sremska Mitrovica dan is hij inderdaad een uitermate geschikte figuur om Tito te zijnertijd op te volgen. Hij bezit dezelfde brandende liefde voor zijn land, dezelfde intelligentie, dezelfde populariteit en dezelfde wilskracht. Tito maakte Joegoslavië los van het communistische blok. Djilas zou de man kunnen zijn die Joegoslavië op on-orthodoxe socialistische wijze verder voert naar een werkelijk democratische toekomst, waarbij de verscheurende onderlinge nationalistische wrok tot het verleden zal behoren. Mensen als Tito en Djilas heeft Joegoslavië broodnodig. Het land wordt immers op alle mogelijke en onmogelijke ogenblikken geconfronteerd met het feit dat het zowel in economisch, politiek als nationaal opzicht voor de beslissende proef staat.

juni 1967