De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 372]

ex libris

het wonderbaarlijk lichaam
Luc. Wenseleers - Het wonderbaarlijk lichaam. Martinus Nijhoff en de moderne westerse poëzie. Bert Bakker/Daamen nv, Den Haag 1966. f19,50

Martinus Nijhoff, veertien jaar geleden gestorven, heeft veel minder aantrekkingskracht op exegeten en biografen uitgeoefend dan bijvoorbeeld Marsman, Slauerhoff en Achterberg; een Nijhoff-biografie ontbreekt.

‘Het moest’, zo staat achterop dit boek te lezen, ‘een zeer jonge Vlaming zijn, die voor het eerst in deze leemte voorzag’. Wenseleers' boek is blijkens het nawoord een uitwerking van een door hem gehouden ‘licenciaats-verhandeling’ aan de Universiteit van Gent. Afkomstig dus uit de academische sfeer, is het boek bijna driehonderd bladzijden lang van een pijnlijke ernst: bij alles - en dat is zeer veel - wat dit boek overhoop haalt, voelt men zo'n definitief geloof in de waarheid en de algemene geldigheid van het beweerde, zonder een spoor van relativering en ‘vragend bewustzijn’, dat men na lezing het gevoel heeft, veel te veel - overigens lang niet slechte - chocola te hebben gegeten. De enige glimlach om de lippen wordt, naar ik aanneem buiten Wenseleers' bedoeling, gewekt door de noot nr 21 op pagina 169, waar de Pyramus en Thisbeparafrase naar Nijhoff uit ‘Vijf variaties op een misverstand’ van C. Stip aan Nijhoff zelf wordt toegeschreven. Sterk in het lichtere genre is ook de omslagtekst, die eerst constateert dat er geen litteratuur over Nijhoff bestaat en een paar regels verder de mening van Gerrit Kamphuis (die bij de publicatie betrokken was) weergeeft, dat dit het beste boek over Nijhoff is. ‘Tot nu toe’ wordt er aan toegevoegd.

Wenseleers begint zijn boek met een schets van de situatie waarin de mens en de poëzie zich aan het begin van deze eeuw bevonden. Het beeld is dat van ‘The waste land’, dat hij aan de hand van T.S. Eliots gedicht, alsmede van zeer vele citaten uit het werk van diverse dichters, schrijvers en filosofen - hij noemt onder andere Spengler, Jaspers, Nietzsche, Benn, Jung, Lawrence, Saint-John Perse, Wildiers, Teilhard de Chardin - geruggesteund door een zeer grote belezenheid, helder tekent. Hier krijgen we ook inlichtingen over de persoon en de achtergronden en de denkwereld van Nijhoff, die zich als achtendertigjarige

[p. 373]

Meester in de Rechten liet inschrijven aan de Utrechtse Universiteit als student in de Nederlandse letteren.

De zoon van de rijke uitgever Nijhoff deelt zelf het volgende mee (geciteerd op pagina 47): ‘ik betrok een volkswoning, waarvan ik de muren wit liet schilderen en waar ik alleen het hoognodige huisraad had. Mijn voornaamste bezigheden waren mijn studie, het gieten van mijn bloemen en het werpen van brood naar voorbijscherende meeuwen’.

Men zou gaan denken aan het beeld van de ‘edele wilde’ van Jean-Jacques Rousseau, hier misschien te lezen als ‘het edele volk’ (van de volkswoning), want ook Nijhoff had een enigszins primitief ideaal van het behoren tot de volksmassa voor ogen, al was dat, naar mijn mening, anders dan dat van Marsman in diezelfde jaren, die sprak van een ‘Heerser’ en van ‘terzij de horde’. Het is het onderscheid tussen de vitalist, die Marsman was of wilde zijn en de in wezen afhankelijke, de christelijke mens ook, die Nijhoff was.

Helaas komt dit verschil en het gevolg ervan, de zwakke plekken in Nijhoffs oeuvre, in dit boek niet of nauwelijks naar voren.

Bij zijn bespreking van de moderne poëzie en de ‘ontmenselijking’ daarvan gebruikt Wenseleers een gevaarlijke methode. Op pagina 82 schrijft hij:

‘Wij trachten eerst aan de hand van Rimbauds Illuminations en Une Saison en Enfer de wezenlijke kenmerken van de “moderne poëzie” te achterhalen vanuit een geheel verschillend perspectief dan dat van Hugo Friedrich om tenslotte tot dezelfde gevolgtrekkingen van de “Enthumanisierung” als haar belangrijkste kenmerk te komen en deze resultaten vervolgens te confronteren met de opvattingen van de twintigste eeuwse dichters (...)’. Hij gaat dan aan de gang met een groot aantal citaten en komt op pagina 91 tot de conclusie, dat het grondprincipe van de hele moderne poëzie is ‘de verwisselbaarheid van alles met alles’, alsof de dichter in plaats van ‘stenen voor woorden’ ook ‘een kop koffie’ of ‘een lantarenpaal voor woorden’ zou kunnen geven.

Doordat Wenseleers zijn betoog niet als een boekhouder narekent, of nog eens op een andere manier tot dezelfde conclusie tracht te komen, hangt de hele zaak wel erg aan één (dun) draadje, hoewel de resultaten waartoe hij komt niet onaardig zijn, zoals ook zijn confrontatie van Het lied der dwaze bijen met het sprookje De Sneeuwkoningin van Andersen spectaculair is. Hij verzuimt echter erop te wijzen dat dit vers

[p. 374]

- en dat is de kracht van Nijhoff! - naast alle diepzinnigheid ook ‘gewone’ poëzie is.

De tweede helft van het boekje wordt in beslag genomen door uitvoerige analyses van de gedichten Awater, Het uur u en Een idylle. Diep gaat Wenseleers in op alle geïnterpreteerde betekenissen van het woord Awater en hij gaat zorgvuldig alle verschijningsvormen van het woord water in Nijhoffs gedichten na. Regen, sneeuw, ijs, zee en water passeren de revue en men wacht met smart tot ook de stoom aan de reeks wordt toegevoegd. Tot opluchting van de lezer verschijnt die ook, zij het ongeveer vijftig bladzijden verder, zijnde een van de laatste woorden van Awater.

Ongeloofwaardig wordt het betoog bepaald als hij zijn symbolische interpretatie toepast op de regels:

De grootste der sterren schoof met hen mee
En wees den stuurman den weg over zee.

Soms schreide er één in zijn droom en riep
Over het water totdat hij weer sliep.

uit de Kinderkruistocht. Hier toch kunnen de woorden ‘zee’ en ‘water’ niets anders zijn dan plaatsbepaling (c.q. rijm- of ritme-dwang): de stuurman heeft zijn werkterrein nu eenmaal op zee en kinderen op een dek van een zeevarend schip roepen over het water, of over het dek, maar dat past hier niet in het ritme. Het lijkt mij overdreven hier interpreterend te spreken over het goddelijke licht van de zon, het droom- en het moeder-motief dat aan de zee eigen zou zijn (pagina 167).

Het wonderbaarlijk lichaam heeft - men zou het na bovenstaande misschien niet zeggen - veel goeds in zich. Tijdens het lezen heb ik mij dikwijls afgevraagd wat de zin van dergelijke boeken is. Die vraag heb ik nog niet opgelost. Men mist zo vaak de grote lijn. En men zou aan de andere kant zo vaak meer zekerheid willen hebben over de waarde van de gedane observaties. Nijhoff zelf biedt hier, behalve zijn ene opstel ‘over eigen werk’ weinig houvast. Wenseleers confronteert ons echter opnieuw met Martinus Nijhoff, dichter van slechte, maar ook van uitzonderlijk geslaagde verzen, geplaatst in het ruime en leerzame verband van de moderne poëzie. Dat is zijn grote verdienste.

C.Ch. Mout