De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. I]

[p. 121]

[Nummer 3]

Victor E. van Vriesland
Nico Donkersloot en het PEN-centrum

Het is een goede gedachte geweest dat de twee schrijvers-organisaties, die zo veel aan Nico Donkersloot te danken hebben, besloten gezamenlijk op deze middag daarvan te getuigen. Deze middag wordt gehouden op gemeenschappelijk initiatief van de twee genoemde letterkundige verenigingen, waarvoor Donkersloot met zoveel toewijding zulke belangrijke dingen heeft tot stand gebracht.

Het is mìjn taak in het bijzonder te herdenken wat Nico Donkersloot voor het P.E.N.-Centrum van Nederland heeft gedaan. Ik vervang daarbij Willem Brandt, de voorzitter van dat Centrum, die in verband met een verplichting in het buitenland vertoeft en daarom tot zijn leedwezen niet aanwezig kan zijn.

Reeds op 29-jarige leeftijd, in 1931, werd Donkersloot lid van ons Nederlands P.E.N.-Centrum. In 1937 werd hij tevens bestuurslid en dat is hij tot zijn dood gebleven. Hierin moet niet worden meegerekend de tijd van de oorlog, toen de Nederlandse P.E.N. zichzelf vrijwillig ontbond om door de bezetters tot niets gedwongen te kunnen worden. Het archief van het Nederlands P.E.N.-Centrum werd bij het uitbreken van de oorlog door de toenmalige secretaresse Fenna de Meyier vernietigd, om het niet in verkeerde handen te laten vallen. Kort na zijn benoeming tot bestuurslid, nog in 1937, stimuleerde Donkersloot al een actie van de Internationale P.E.N. voor de bevrijding van de toen in Spaanse gevangenschap vertoevende Arthur Koestler. Hij was naar het P.E.N.-congres in Buenos Aires geweest en publiceerde in '37 hierover een boek, getiteld Penibel Journaal. In 1945 heeft hij, als functionaris van het Militair Gezag, veel bemoeienis gehad met de zuivering van de letterkundige wereld in ons land door een ereraad. Niet zonder verband daarmee was de wederoprichting van het ontbonden Nederlandse P.E.N.-centrum. Onze P.E.N. voerde een strenge zuivering door op advies van een commissie uit de leden,

[p. 122]

waarin behalve Donkersloot o.a. ook Binnendijk zat, en verschillende royementen waren daarvan het gevolg.

In 1948 tijdens het Congres in Venetië had Donkersloot samen met Vercors, Aveline en mijzelf zitting in een internationale controle-commissie van de P.E.N. om toezicht te houden op de wederoprichting van het Duitse Centrum. In 1958, toen de centra van de P.E.N. werd verzocht een permanent gedelegeerde voor het zogenaamde Executieve Comité dat tweemaal per jaar bijeenkomt, aan te wijzen, werd Nico Donkersloot als zodanig voor Nederland benoemd. In de Raad voor de Kunst in zijn laatste samenstelling had hij zitting voor het Nederlandse P.E.N.-Centrum en was er tot zijn overlijden voorzitter van de afdeling Letteren.

Dit zijn de droge feiten, die alleen spreken voor diegenen die weten op welke wijze Nico Donkersloot zich met offers van veel tijd en moeite in dienst heeft gesteld van het werk van de P.E.N.

Met grote wilskracht en verantwoordelijkheidsgevoel heeft hij meegewerkt aan het tot stand komen van het Internationale P.E.N.-Congres in Amsterdam, in juni 1954. Hoewel hij bij de gecompliceerde organisatie van dat congres, met bijna 1000 deelnemers, geen detail aan zijn aandacht liet ontsnappen, vond hij nog gelegenheid tot de literaire zittingen, die het thema vormexperimenten behandelden, bij te dragen met een verzorgd referaat: L'Expérience d'Orphée.

Het is curieus dat sinds de oorlog tot nog geen 10 jaar geleden Donkersloot voorzitter is geweest van de Vereniging van Letterkundigen waarin ik vice-voorzitter was en vice-voorzitter van de Nederlandse P.E.N. waarvan ik voorzitter was. Ik heb dus van nabij getuige kunnen zijn van zijn niet-aflatende belangstelling, aandacht en werkdrift, van zijn trouw aan de dingen waar hij achter stond en van zijn offerbereidheid. Wat hij voor de P.E.N. gedaan heeft, deed hij uit overtuiging, omdat hij geheel stond achter de idealen van deze wereldorganisatie. De P.E.N. heeft tot doel dat letterkunde, niet aan nationale grenzen gebonden, zonder politieke belemmeringen vrij kan worden uitgewisseld; dat vooral in oorlog kunstwerken niet de prooi mogen worden van de nationale hartstochten; dat de goede

[p. 123]

verstandhouding tussen de volken wordt bevorderd en ras-, klasse en nationale verschillen worden overbrugd. En tenslotte dat gedachten internationaal vrij kunnen worden verbreid en onderdrukking van die vrijheid wordt tegengegaan.

Dergelijke gedachten krijgen eerst leven wanneer mensen met inzet van hun hele persoonlijkheid daar achter staan. Dat deed Donkersloot. De P.E.N. die 8000 leden heeft over de hele wereld in 68 centra, allen publicisten, heeft uiteraard via de publieke opinie een grote macht en Dondersloot heeft het steeds als zijn plicht en zijn taak gevoeld, deze macht zoveel mogelijk ten goede aan te wenden. Op zìjn initiatief ook werd iedere ledenvergadering van ons Centrum geopend met de, staande aangehoorde, voorlezing van het P.E.N.-Charter, om alle leden steeds opnieuw van hun verantwoordelijkheid te doordringen.

Wat hij als gedelegeerde naar de zittingen van het Executieve Comité en naar onze internationale congressen tot stand heeft gebracht, is uiterst lofwaardig. Steeds heeft hij, zonder voor tegenstand of wanbegrip opzij te gaan, zijn beginselen, die ook die waren van de P.E.N., met kracht en beleid verdedigd. Hoewel vriendschap bijzonder veel voor hem betekende, heeft hij dit gedaan zonder aanziens des persoons. Hij was suaviter in modo, fortiter in re. Daarmee heeft hij tenslotte een waardige en hoogstaande vertegenwoordiging van ons land tussen afgevaardigden van een dertig landen tot stand gebracht. Zijn beminnelijke persoonlijkheid legde vele nuttige en nodige contacten die duidelijk op internationaal schrijversniveau tot onderling begrip en tolerantie bijdroegen.

Vertalingen, speciaal van poëzie, maar ook wel van proza, hebben altijd zijn belangstelling gehad omdat hij het nuttig vond dat op deze wijze ons geestesleven in het buitenland bekend zou worden. Reeds in 1948 werkte hij mee aan de vorming van een commissie voor vertaalzaken van het Nederlandse Centrum, een orgaan dat later overbodig werd door de Stichting voor Vertalingen, maar waarin hij veel nuttig werk heeft verricht.

Bijzonder groot was ook zijn meeleven en meewerken met het Writers in Prison Committee, een internationaal P.E.N.-Comité om schrijvers uit gevangenschap bevrijd te krijgen.

[p. 124]

Dames en heren, er is Nico Donkersloot een algemene gemoedelijkheid toegeschreven, een verzoeningsgezindheid en een grote vredelievendheid; dit was inderdaad zijn habitus; maar niet aldus in tijden van crisis. Toen in 1956, dus 10 jaar geleden, een pressure group een actie organiseerde om te pogen de P.E.N. in Nederland te vernietigen, toen stond Donkersloot onwankelbaar op de bres om zijn idealen te verdedigen met dezelfde standvastigheid waarmee hij in de oorlog het Kunstenaarsverzet had georganiseerd. Onder de moeilijkste omstandigheden bleek hij daartoe voldoende non-conformist, tot het uiterste gelovend in de mogelijkheid, als goed humanist ook met tegenstanders het gesprek open te laten. Zijn karaktervaste en onwrikbare houding heeft toen mede de Nederlandse P.E.N. gered.

Hij is het ook, die heeft aangedrongen op strenge maatstaven bij de benoeming van nieuwe leden van het Nederlandse Centrum. Als mens was hij geëngageerd en sociaal bewogen. Zijn zin voor tolerantie, rechtvaardigheid, redelijkheid en scrupuleusheid wekte in bepaalde situaties spanningen en wrevelige schuldgevoelens op bij de jongere generatie. Maar hoewel Donkersloot gevoelig was voor waardering, ging hij op dit gebied geen duimbreed uit de weg, al heeft hij zich de miskenning aangetrokken.

Ik eer en huldig zijn nagedachtenis namens het Nederlandse P.E.N.-Centrum en tevens namens het hoofdbestuur van de Internationale P.E.N., beide door zijn heengaan zwaar getroffen.

Uitgesproken op 5 februari 1966 op de herdenkingsbijeenkomst van PEN-centrum en Vereniging van Letterkundigen in het Minerva-paviljoen te Amsterdam.