De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 115]

L.H. van der Tweel
Brazilië, land van uitersten

Een wetenschapsman of wat daarvoor wil doorgaan, althans gehonoreerd als zodanig, heeft weinig zin in het schrijven over iets waarvan hij slechts een oppervlakkige kennis draagt terwijl hem de tijd ontbreekt om zich uitvoerig te documenteren. Ik meen echter toch dat het min of meer onbevooroordeeld en naief bekijken van een totaal vreemde situatie bepaalde aspecten ervan kan belichten die mogelijkerwijs ook voor anderen van belang kunnen zijn. Hoe gaarne had ik van te voren geweten wat ik zelf hier tracht weer te geven. Nog een waarschuwing. Niet alle getallen die ik geef waren op eenvoudige wijze voor mij controleerbaar. Zij zullen echter wel een goede indruk geven van de problemen waarop ze slaan.

Iets van land en volk

De taal is Portugees, lastig voor ons te verstaan, maar met wat moeite redelijk leesbaar. Enige gegevens, overgenomen uit het uitstekende boekje Brésil van Pierre Joffroy:

Oppervlakte:	8.513.844 km^2 (Frankrijk 550.986).
Bevolking in 1960:	70.799.000 (Rio en Sao Paulo ieder ca. 4 miljoen).
Gecultiveerd in 1961:	250.000 km^2.
Aantal fabrieken in 1958:	125.000.
Aantal werknemers:	1.800.000.
Export in 1960:	$1.268.772.000 (f 65, - per hoofd der bevolking).
Import:	$1.462.138.000.
Belangrijkste producten:	koffie	$712.000.000.
	cacao	$98.000.000.
	mineralen	$92.000.000.
	hout	$47.000.000.
	katoen	$45.000.000.
	suiker	$57.000.000.

[p. 116]

In 1822 werd het land onafhankelijk toen de toenmalige beheerder Dom Pedro I, lid van de koninklijke familie van Portugal, teruggeroepen werd. Hij sprak volgens de legende - op alle schilderijen ziet men hem te paard gezeten met het zwaard in de hand - de historische woorden: Onafhankelijkheid of de dood. In werkelijkheid moeten de woorden aanzienlijk daarvan hebben verschild. Onze hoffelijke Braziliaanse gastheer wenste ze tenminste niet te citeren.

Hij werd opgevolgd door zijn zoon Pedro II die tot grote verbazing van alle kinderen altijd met een grote baard afgebeeld wordt, zodat ze nooit kunnen begrijpen hoe hij de zoon van Pedro I kan zijn. Die Pedro II was een groot erudiet, vriend van Pasteur, die o.a. contact opnam met Einthoven, een briefwisseling had met Victor Hugo en eindelijk in 1888! de slavernij afschafte. Dit gaf aanleiding tot een grote crisis (monocultuur berustte op slavernij) en een zelden voorkomend feit: de keizer wordt door de meest conservatieve groep naar huis, of liever gezegd naar Parijs, gestuurd. En nu is er een soort heimwee naar het paradijs van weleer. Want wat is de huidige situatie: iedere keer een andere president, die, al of niet ‘homme honnête’, een hele sleep achter zich aanheeft die allerminst honnête is. Soms krijg je de indruk dat alle revoluties slechts een changement de décor zijn. De revoluties zijn zelden bloedig. Eén schot, wat lieden in de gevangenis, die dan overigens wel best aan tbc mogen sterven, maar die als ze het overleven ook weer hun pensioen kunnen krijgen. Thans is er een z.g. presidentieel regiem, gesteund door een zeer reactionaire groep militairen.

Mijn voornaamste bezigheden bestonden uit het geven van een cursus (signaalanalyse) voor fysiologen en fysici (electronici) aan het biofysisch instituut van de universiteit van Brazilië onder leiding van Carlos Chagas, de zoon van de ontdekker van de ziekte van die naam. Het grote probleem van Brazilië kwam hier al spoedig naar voren. Chagas zelf is een onderzoeker van internationale naam. Van sommige zijner medewerkers kan hetzelfde gezegd worden. Mijn ‘organisator’ is slechts 30 jaar oud, reeds een befaamd man op het gebied der cardio-fysiologie en zoals de meeste jongeren op het laboratorium voor een flink deel opgeleid

[p. 117]

in de Verenigde Staten. Prachtige toestellen zijn er ook. Meer dure oscilloscopen dan op mijn laboratorium, maar gedeeltelijk stuk. Wie zou ze moeten repareren? De onderzoekers die het zelf enigszins kunnen, hebben ook nog veel ander werk, zorgen dus alleen voor hun eigen apparatuur. Dure apparaten dus, maar geen voorraad weerstanden, geen snoer, nauwelijks een soldeerbout. Eerste klas onderzoekers, maar geen HTS-ers, geen instrumentmakers. Nog nimmer zag ik een instrumentmakerij die zo verwaarloosd was.

Het laboratorium bevindt zich in een groot gebouw, dat meerdere instituten bevat. Allerlei vernieuwingen vinden plaats, maar de goot mondt sinds jaar en dag boven de trap uit. De klok die de studenten naar college toe moet noden wees nimmer binnen ca. 1½ uur van de ware tijd aan. Trouwens in heel Rio lopen nauwelijks twee klokken gelijk. Als dan ook de telefoon (2 cent per openbaar gesprek) maar slecht functionneert, dan moet werkelijk vaak iets ‘amanha’ plaats vinden.

Denk niet dat als ik deze ietwat saillante feiten noem, ik neerbuigend neerzie op mijn dagelijkse omgeving in Rio of dat ik de leiding van het laboratorium niet zou waarderen. Wat men presteert met de mogelijkheden, liever gezegd onmogelijkheden van deze samenleving, vraagt wel degelijk om bewondering.

Misschien is dit ontbreken van een basis voor een technologische en wetenschappelijke opbloei wel gegrond op een veel diepere structuur. Men vindt wolkenkrabbers en vreselijke krotten zonder sanitair of iets, soms nog voor een aanzienlijke huur. Grote bezittingen en mooie flats aan de zee. Maar geen tuindorpen met eenvoudige welvarende gezinnen.

Een ingenieur bij een belangrijke maatschappij kan f 70.000, - per jaar verdienen en zijn arbeiders f 1200, -. Maar het is dan wel nuttig dat de ingenieur zelf met de draaibank kan omgaan. Zo een enkele keer wordt er een camavalsjurk voor f 50.000, - of meer gedragen, maar lees ook het boek Barak 19 van Carolina Maria de Jesu die in Sao Paulo met voddenrapen haar kinderen slechts een schamel bestaan kan aanbieden. Daartussen bestaat natuurlijk wel iets, maar dan nog voornamelijk handeldrijvende middenstand, dus weinig vaklieden.

[p. 118]

Niet alleen hierdoor echter is de afwerking van vele producten zo slecht. WC-brillen van hardboard, lekkende gasgeijsers, letterlijk levensgevaarlijke douches, verlichtingen die steeds uitvallen, ‘Venetian blinds’ die (in dit zonnige land) niet werken en dan niemand die zich hierover klaarblijkelijk opwindt.

De oorzaak ligt óók in de structuur. Gewin op korte termijn, speculatie en feodale verhoudingen gaan hand in hand. 40 pct. per jaar wordt als heel matige interest beschouwd, een min of meer clandestiene Amerikaanse auto brengt f 50.000, - of meer op en een flat in Copacabana in 1957 voor f 30.000, - gekocht brengt nu f 15.000, - aan huur op. Een geweldige inflatie doet blijkbaar niets af aan de grote vermogens, doch banken rijzen op als de paddestoel van een atoomexplosie. En de grote investering, nodig voor de scholing van velen, een investering die pas laat dividend zal afwerpen, wie zal hem verrichten? En wie zal kwaliteitsproducten kopen? Ook de potentiële gebruiker moet voldoende onderlegd zijn om een kwaliteitsproduct van een prul te onderscheiden.

Het valt op dat in de landbouw en veeteelt eenzelfde tendens heerst, althans in de gebieden die ik bezocht: van San Paulo tot de Amazone. Veel van de veeteelt is vleesteelt. Grote dorre gebieden worden begraasd door betrekkelijk weinig koeien die door enige paardrijdende mannen gehoed worden. Het is zelfs voorgekomen dat in het onvruchtbare gebied bij Brasilia iemand een duizend koeien clandestien had uitstaan op land dat aan anderen toebehoorde, anderen echter die zich nauwelijks met dit land bemoeiden. Natuurlijk vindt men er veel plantagecultuur, met koffie als hoofdzaak, maar ook suiker en cacao. Wij bezochten een rubberplantage aan de Amazone en kwamen onder de indruk van de hoeveelheid werk nodig om zelfs maar iets te bereiken, want de wilde rubber ging goed en gaf de ‘boom’ aan Manaus (1500 km stroomopwaarts bij de Amazone). Maar de gecultiveerde rubber ‘wil’ niet, ook misschien omdat de Amazonebodem eigenlijk zo onvruchtbaar is. De rijkdom van de Amazone waarmee zo vaak gecoquetteerd wordt, is waarschijnlijk in het geheel niet zo groot, de afstanden spelen trouwens een belangrijke rol.

Er zit m.i. een groot gevaar in de wijze waarop men dit

[p. 119]

gebied tracht te ontsluiten. Men legt wegen aan, o.a. is er een weg vanuit Manaus, die 300 km door het oerwoud loopt. Onmiddellijk strijken er overal ontginners neer, die met kappen en branden een stuk grond toegankelijk maken voor cultuur. Deze lintontginning kan echter best het hele ecologische evenwicht, zelfs in dit grote areaal, verstoren en er is weinig nodig om de kleine vruchtbare toplaag weg te spoelen. Het lijkt nu nog allemaal onschuldig, maar in kringen van deskundigen gaf men mij desgevraagd toe, ongerust te zijn, want regels zijn aan het gebruik van het land niet gesteld en, zo al te stellen, slecht te controleren. Dit als intermezzo.

Het is merkwaardig dat de gemiddelde bevolking zelf zo weinig initiatief neemt tot meer intensieve bewerking. Natuurlijk is er grootgrondbezit dat deze intensivering moeilijk maakt, maar als men ziet hoe Japanners in het hartje van het oerwoud peperplantages exploiteren, klimaat noch taal kennende bij aankomst, of aardappelen telen nabij Sao Paulo, terwijl de Braziliaan vaak slechts suikerriet en wat bananen verbouwt op zijn grondje, dan begrijpt men dat alweer de middenklasse ontbreekt. Blijkbaar geeft Japans kunnen lezen en schrijven voldoende voorsprong op de vaak analfabetische Braziliaan om een welvarend bedrijf op te bouwen.

Ook hier zullen bij voldoende opvoeding mogelijkheden genoeg zijn. De gemiddelde Braziliaan (men vergeve mij dit onstatistisch en slordig gedoe) maakt een intelligente en lang niet onhandige indruk. Alleen al dat men mijn benadering tot Portugees spreken zo vaak adequaat beantwoordde was al bewonderenswaardig. Dat deze snelle intelligentie keerzijden heeft, blijkt bij de studenten die soms geheel hierop steunend door hun examens komen. Vaak vindt men trouwens onverwachte gaten in de ontwikkeling, maar daartegenover verrassingen, zoals in Belèm aan de mond van de Pará, waar ik een bloedende hoofdwond opliep. Ik werd naar een nette eerste-hulppost gevoerd, waar een arts mij met enige onverstaanbare kreten iets duidelijk trachtte te maken, dat tenslotte bleek uit de woorden Huygens en Boerhaave te bestaan. Ik weet natuurlijk niet hoe diep zijn kennis ging, doch de indruk die dit maakte was groot. Overigens, jodium was niet aanwezig!

[p. 120]

En zo zou ik wel door kunnen gaan. Het ligt niet op mijn weg een analyse te maken van de omstandigheden die dit land hebben gemaakt tot wat het is, nog minder om een prognose te wagen over wat het zal worden. Sociaal en politiek zijn er de grootste problemen, maar alle zijn misschien terug te brengen tot het kernpunt opvoeding en onderwijs.

Velen die ik ontmoette spanden zich wel degelijk in om in hun omgeving mensen te helpen en vooruit te helpen. Maar dit is slechts de bekende druppel op de gloeiende plaat. Men kan zich de indruk niet ontzeggen dat de georganiseerde wil om aan de problemen een eind te maken bij hoog en laag nog pas in wording is. Een karaktertrek die zo bij uitstek inneemt als de vriendelijkheid en wellevendheid, die ik overal aantrof, heeft in dit opzicht misschien een negatief aspect.

Ik hoop zelf op bescheiden wijze door samenwerking van de instituten in Rio en Amsterdam mee te kunnen werken om dit ondanks alle bezwaren zo sympathieke en boeiende land de plaats onder de tropenzon te doen innemen die het waard is.

Bovenstaande beschouwing is voortgekomen uit een op 10-12-1965 voor het Nederlandse SEC-centrum te Amsterdam gehouden voordracht.