De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 5]

Roger van de Velde
De dode rebellen

‘Perez-Frances wint vandaag de bergrit te Bagnères de Bigorre’, zegt Leon terwijl hij zorgvuldig bruine suiker tussen zijn boterhammen strooit.

Hij poneert die wielerkundige prognose rustig, lichtelijk verveeld en met die onaantastbare zelfzekerheid van kenners die uit toegewijde studie de wijsheid hebben gepuurd dat de wisselwerking van hoofd en benen gehoorzaamt aan een volstrekt logische wetmatigheid.

‘Gabica klimt nochtans ook niet slecht’, meent Omer.

Zijn lichtzinnige woorden vinden geen weerklank in een onverschillige stilte.

‘Perez-Frances’, herhaalt Leon bedaard. ‘Perez-Frances wint vandaag de rit en Poulidor neemt de gele trui.’

Er is niemand in de cel, die deze uitspraak in twijfel durft trekken. En nochtans houdt die twijfel, de onzekere speling van het lot in een waanzinnig bedrijf, dat elk jaar op de Franse wegen wordt opgevoerd door een op drift geslagen meute kortgebroekte mannetjesputters, de gevangenis wekenlang in de ban als een opwindend avontuur.

Het is een wonderbaar verschijnsel omdat de heroïsche sublimering van een door en door zakelijke maar handig opgezette reklamestunt de verbeelding hoog doet uitwolken boven het stof van de dagelijkse eentonigheid. Ook buiten de gevangenismuren wordt die verbeelding ongetwijfeld opgefokt, maar niet zo onstuimig en gretig als in een cel, waar een glinsterende druppel fantaisie tegen een verdord gehemelte geproefd wordt en herproefd als een zoete en zeldzame likeur.

[p. 6]

Daarom is de Ronde van Frankrijk in alle gevangenissen van het Koninkrijk dé gebeurtenis van het jaar, die zelfs door de meest stugge en asportieve directeurs onvoorwaardelijk wordt geërbiedigd. Die erkenning van een extra-penitentiair fenomeen moet geboren zijn uit een soort intuitief aangevoelde noodzaak want er is, bij ons weten, in dit opzicht nooit enig decreet in het Staatsblad verschenen.

Pasen en de Nationale Feestdag, oudejaarsavond en de optochten van de Eerste Mei, de slopende regeringscrisis en de jongste aardbeving in Pakistan, het lost zich allemaal gelijkmatig op in de grijze nevel der dagen. Zelfs wanneer de Russen of de Amerikanen één van hun gigantische bolieden in de ruimte loslaten, doen wij slechts een half oog open; en als u volstrekt de waarheid wilt weten, dan kan het ons geen barst schelen dat de voortdurende atoombewapening een toenemende bedreiging betekent voor de wereldvrede. Het kan ons allemaal grandioos gestolen worden.

De Ronde van Frankrijk echter is sinds jaar en dag een sacraal begrip. Elke namiddag, in die vroegzomerperiode van eind juni tot begin juli, stroomt de verbeelding als een kolkende golfstroom de gevangenis binnen, en iedereen laat vallen wat valt.

Telkens weer is het een aandoenlijk tafereel gevangenen en bewakers in een gemeenschappelijke extase vóór de radio te zien zitten; opgezweept en geboeid, verrukt en ontgoocheld door een episch verhaal waarin poëtische namen bloeien, die Bertus Aafjes en Werumeus Buning zouden kunnen bekoren.

Gimondi en Otano, Adorni en Pambianco, Manzaneque en Gomez del Moral, en tussen al die exotische orchideeën ook een paar Vlaamse knotwilgen, die alleen maar Van den Berghe en Aerenhouts heten. En dan? Als Van den Berghe te Aix-les-Thermes een rit wint, dan is hij op dat ogenblik in gans Frankrijk en nog een stuk daarbuiten een

[p. 7]

méér geziene persoonlijkheid dan de kandidaat voor het presidentschap Tixier-Vignancour.

Maar op dit ogenblik, het ogenblik van de waarheid in de Pyreneeën, is er geen spraak van Van den Berghe, Pauwels, Desmet en zelfs niet van Van Looy; hoezeer wij dit met ons allen ook betreuren.

‘Dit is het ogenblik van Perez-Frances’, zegt Leon, en om de een of andere reden heeft zijn mening kracht van gezag; al is hij hier tussen de borstels en de papieren zakken ook maar afgestemd op zijn verbeelding. Maar verbeelding, gekruid met het piment van flair, kan uitstralen in een aureool van profetie. Als Perez-Frances werkelijk zo goed kan klimmen, waarom zou hij dan niet winnen te Bagnères de Bigorre? Hij heeft een naam om met bloemen naar het juichende publiek te wuiven en lachende meisjes te kussen.

Maar Perez-Frances moet voorlopig wachten op zijn glorie. Tussen het verslag over de Ronde van Frankrijk reciteert de nieuwslezer van de radio, voorzichtig en gehaast als een vervelende spelbreker, de berichten uit de andere hoeken van de wereld. De Afro-Aziatische topconferentie werd verdaagd tot het einde van het jaar; de gemaal van kroonprinses Beatrix zal waarschijnlijk geen militaire rang krijgen in de Nederlandse strijdkrachten; drie Vietkong-rebellen werden terechtgesteld in het sportstadion van Saïgon.

Er is niemand in de cel die aanstoot schijnt te vinden in het feit, dat drie mensen werden neergeschoten in een stadion, waar gevoeglijk voetbal of baseball wordt gespeeld, en waar de wimpels van de locale club misschien nog feestelijk aan de masten wapperden op het ogenblik van de executie.

Omer strijkt de papborstel in een soepel en liefderijk gebaar over de gekartelde kantjes van de papieren zakken en Leon kauwt langzaam zijn boterham met bruine suiker.

[p. 8]

Hij denkt er waarschijnlijk over na welk verzet Perez-Frances zal gebruiken om de laatste steile hellingen van de Aubisque te beklimmen.

Wie zal verklaren waarom de verbeelding zich gulzig vastzuigt aan banale, onbeduidende dingen, en onberoerd blijft voor de kille en kreunende adem van de tragiek?

De terechtstelling van rebellen is nochtans een bedroevende aangelegenheid, die tot meditatie zou moeten stemmen; vooral in de gevangenis. Omdat de spectaculaire, brutale uitvoering van de doodstraf altijd een licht werpt op de geraffineerde en genadeloze vernietiging van de mens door de mens. En dat is een zaak die alle weerlozen in alle cellen zou moeten aanbelangen.

Och, wij weten wel dat het een oud en steeds bloeiend bedrijf is.

Hoeveel mensen worden per dag, spectaculair of discreet, in de wereld terechtgesteld? Hoeveel opstandelingen worden door een dictatoriaal gezag zonder vorm van proces gelikwideerd? Hoeveel gevangenen mishandeld, gefolterd en overgeleverd aan de meest meedogenloze beul: de wanhoop? Hoeveel terdoodveroordeelden, na een ordentelijk proces in een democratisch regime, ordentelijk en koelbloedig geëxecuteerd?

Hoeveel per dag? Hoeveel per uur? Het valt bij benadering niet te schatten. In Vietnam, Cuba en San Domingo; in Oost-Kongo, Angola en Algerië; in Indonesië, Zuid-Rhodesië en Kasjmir is de dood met de kogel een dagelijks bedrijf dat voor de toeschouwer langs de kant van de weg wel langzamerhand van zijn gruwel verliest als het maar voldoende en regelmatig wordt herhaald. In de hermetische kampen van de Sovjet-Unie en in de donkere bastions van Franco vallen de schoten bijna geruisloos uit geoliede geweerlopen; in de staatsgevangenis van Lansing, Kansas U.S.A., bengelt de strop; en in de gaskamer van San Quen-

[p. 9]

tin ruiken de bollen cyaankali nog altijd naar perzikbloesem.

De lijken van de drie terechtgestelde rebellen zijn natuurlijk reeds lang onder de grond gestopt zonder enig ceremonieel. Onder de tropische zon zullen waarschijnlijk enkele donkere vrouwen en tandeloze moeders gehuild hebben met een half dozijn grienende kinderen in de plooien van hun rokken. En volgens de regels van een duister maar feilloos georganiseerd spel zullen in de korst mogelijke tijd drie Zuid-Vietnamezen terechtgesteld worden op een publike plaats van Hanoi.

De pendule van dood en vergelding balanceert haar massieve slinger van Noord- naar Zuid-Vietnam, en Perez-Frances zal nu wel begonnen zijn aan de beklimming van de Tourmalet.

De Tourmalet is zo dicht en Zuid-Oost-Azië zo ver. En nochtans, wat betekenen afstand en tijd, als ruimtevaarders in minder dan negentig minuten rond de aardbol klieven?

Wat zouden terdoodveroordeelden denken en doen in hun cel in afwachting van hun terechtstelling? Leon en Omer schijnen zich daar niet in het minst zorgen om te maken. Waarom zouden zij zich zorgen maken om drie dode rebellen, die zich een roemloos roteinde op de hals hebben gehaald voor; ja voor wat eigenlijk? Vraag het niet aan Leon en Omer, die er niet zullen aan denken vervelende vragen te stellen als Perez-Frances, overeenkomstig deskundige vooruitzichten, vandaag wint te Bagnères de Bigorre. En als zij zondagmiddag, overeenkomstig de culinaire geplogenheden van deze gevangenis, frieten krijgen voorgeschoteld met mayonnaise en een plakje hespenworst. Jawel, frieten, mijnheer want dit is een beschaafde gevangenis in een vooruitstrevend land waar de doodstraf reeds lang een barbaarse herinnering is en waar ijverige leden van bijzonder daartoe aangestelde commissies er over waken dat de gedetineerden een humane behandeling krijgen,

[p. 10]

incluis de frieten op zondagnamiddag.

Wat zouden terdoodveroordeelde rebellen in Vietnam, San Domingo en Kongo te eten krijgen de zondag vóór hun terechtstelling? Gesteld dat zij nog een zondag op overschot hebben want de rechtspleging gebeurt in die landen met bekwame spoed. En gesteld dat zij nog naar eten verlangen want misschien komt de dood voor velen onder hen als een bevrijding.

Vóór de abolitie van de doodstraf in Engeland behoorde het aldaar tot één der vele streng geërbiedigde tradities dat een man de avond vóór zijn opknoping een uitgelezen maaltijd naar eigen keuze kreeg voorgeschoteld. Dit blijkt overigens een beproefd privilegie te zijn, waaraan zorgzaam de hand wordt gehouden in beschaafde landen, waar de doodstraf nog steeds van toepassing is.

Een loslippige cipier van de Wandsworth-gevangenis heeft echter aan een reporter van de Sunday Express verteld dat weinige terdoodveroordeelden aanspraak maakten op dat voorrecht. De meesten rookten alleen maar sigaretten en herbegonnen telkens weer vertwijfeld hun laatste brief.

Misschien beschikten de drie gefusilleerde rebellen niet over sigaretten, en het is niet eens zeker dat zij konden lezen of schrijven. Zitten er in de straten van Saïgon nog publieke schrijvers? En als zij er zitten, spoort men hen dan aan tot de uitoefening van hun ambt om de laatste wilsbeschikking op te schrijven van een man die gaat sterven? Ook dat is niet zeker. Met rebellen maakt men doorgaans weinig komaf omdat zij hinderlijk zijn voor de gevestigde machtsorde en dus zo vlug en zo efficient mogelijk dienen opgeruimd te worden.

Dat is ook de reden waarom rebellen in dictatoriale of oorlogvoerende landen bijna altijd worden doodgeschoten.

Een moordenaar, een dief, een brandstichter kan men op

[p. 11]

grond van welomlijnde juridische normen veroordelen tot zoveel jaren gevangenisstraf volgens het stelsel van schuld en boete, en mitsgaders de hoop dat hij ondertussen tot betere inzichten zal komen. Maar een rebel is de strijdende vertegenwoordiger van een idee, en een idee kan men niet in de gevangenis aan banden leggen. Het is een vuur dat ook in de afzondering blijft branden, ongeacht of de innerlijke gloed goed of slecht, verderfelijk of rechtvaardig is. Voor een rebel is de idee altijd rechtvaardig want anders zou hij niet, met inzet van zijn leven, in opstand gekomen zijn. Voor de gevestigde machtsorde is de idee een potentieel gevaar zolang de rebel in leven blijft. Daarom wordt hij doodgeschoten. Het is een eenvoudig spel van deducties.

Leon en Omer en de twee honderd zeven en dertig andere gedetineerden in deze beschaafde, humane gevangenis halen vermoeid en verveeld de schouders op voor abstracte deducties. Zij zijn veroordeeld voor zeer concrete dingen, en omdat die dingen niet mooi maar wél betrekkelijk zijn, kunnen wij er beter over zwijgen. En laat ons nu maar eens en voorgoed zwijgen over Vietnam, dode rebellen en ideeën want de Ronde van Frankrijk davert opnieuw door de radio en de kwestie is of Perez-Frances zal winnen te Bagnères de Bigorre.

Tenslotte wint hij niet. Het is Julio Jimenez die eerst over de eindmeet komt. Met zes minuten voorsprong.

Gevangenis te Antwerpen, 1965