De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 705]

[Nummer 12]

Roger van de Velde
De hulde van het galgenaas

De zakken stonden scheef en een beetje slodderig in zijn soutane omdat hij er altijd tabak, sigaretten en lucifers in meedroeg. Eigenlijk had hij méér weg van een handelsreiziger in rookwaren dan van een aalmoezenier; met dit onderscheid dat hij, in tegenstelling met gewone handelsreizigers, zijn goederen aan de man bracht zonder er iets voor in de plaats te vragen. Omdat tabak het belangrijkste consumptie-artikel is in de gevangenis, had hij er het hoofdbestanddeel van zijn caritas van gemaakt.

Hij bedreef die caritas met de schroom van alle idealisten, en ook met het pijnlijke besef dat er in de wereld altijd méér vraag dan aanbod is; vooral wanneer het aanbod gratis wordt geschonken. Bijna elke dag worstelde hij met het probleem hoe hij de tabak en de sigaretten, die hij met economisch kunst- en vliegwerk afpitste van zijn bescheiden toelage, zo rationeel mogelijk moest verdelen onder de nooit verzadigde schare der gegadigden. En telkens weer slaagde hij in het verbazende Wirschaftswunder althans de meest behoeftigen uit de nood te redden.

Hij ging daarbij uit van de stelregel, dat de dingen van het geloof niet als maatstaf mochten gelden voor zijn caritatief actieterrein. Hij verdeelde zijn rookartikelen onder gelovigen en ongelovigen, onder protestanten en muzelmannen, en hij sprak nooit over God in functie van een pakje Belgam 14.

Hij sprak trouwens zelden uit eigen beweging over God

[p. 706]

en Zijn bedrijf en hij was altijd op zijn hoede wanneer een gedetineerde blijk gaf van demonstratieve devotie. Waarschijnlijk voelde hij instinctief dat God in de gevangenis een stille getuige is, die zwijgend en aandachtig in een hoek van elke cel de graankorrels van schuld en boete zit te tellen, en die niet wenst gestoord te worden met praatjes voor de vaak.

Uit hoofde van zijn priesterlijke waardigheid en zending was hij natuurlijk verplicht af en toe wél over God te praten. Dat gebeurde 's zondagsmorgens in de kapel tijdens het celebreren van de mis, maar zelfs dàn wekte hij de indruk dat hij het grote mysterie slechts aarzelend durfde benaderen. Hij had een hekel aan holle rethoriek en wellicht voelde hij zich ook een tikje onwennig omdat hij onder het krakende, gesteven kazuifel uiteraard geen tabak en sigaretten kon steken.

De kapel van de gevangenis was 's zondagsmorgens bijna altijd tot het laatste plaatsje bezet. Aan de linkerkant de vrouwen; aan de rechterkant, gescheiden door een breed paneel, de mannen; en daartussenin de bewakers met witte handschoenen en een scheidingslijn in het haar, waar de rand van hun kepi had gedrukt.

Die belangstelling voor de zondagse mis had zeer weinig te maken met religieuze verzuchtingen. Gevangenen die, afgezien van een uur wandeling per dag, eindeloze uren op cel zitten, beschouwen elke gelegenheid om hun benen uit te strekken als een attractie. Uit dit oogpunt bekeken, heeft de kerkelijke zondagsdienst dezelfde aantrekkingskracht als het vrijdagse stortbad of het bezoek van een familielid. Gesteld dat een Boeddhistische monnik op doorreis de toelating zou bekomen om in het Huis van Bewaring een vertoog te houden

[p. 707]

over de zielsverhuizing, dan zou hij ongetwijfeld kunnen rekenen op dezelfde belangstelling.

De aalmoezenier heeft dit zeker geweten. Hij moét het geweten hebben, en hij heeft er ongetwijfeld over nagedacht. Hij zag elke week die huichelende bende galgenaas verveeld en onverschillig naar het ritueel zitten kijken, zoals grote mensen kijken naar een hopeloos verouderd cirkusnummer. Hij zag elke week de witte farizeeërs vóór de communiebank knielen in de hoop op een pakje St. Michel, en soms moet hij het gevoel gehad hebben, dat zij hun beslagen tongen grijnzend naar hem uitstaken want hij wist dat zij voor datzelfde pakje St. Michel bereid waren mekaar als wolven naar de keel te vliegen. Godsvrucht is, ook buiten de gevangenismuren, al te vaak synoniem van een grandioze huichelarij. Maar wàt is godsvrucht, verlaagd tot de geveinsde zaligheid van een prostituée, die lieve woordjes fluistert terwijl zij met gespreide benen denkt aan de prijs?

Misschien was dàt de reden waarom de aalmoezenier in de week zo weinig en zo weigerig over God sprak. Omdat hij die zondagse ontwijding al erg genoeg vond. Misschien was dat ook de reden waarom hij zo zelden lachte. Zijn ogen keken altijd een beetje bedroefd achter zijn brilglazen, alsof hij treurde om het verlies van een kostbaar bezit. Zonder die soutane zou hij er allicht uitgezien hebben als een gevangene onder de gevangenen, en eigenlijk was hij dat ook mét die soutane. Het lijdt zelfs niet de minste twijfel, dat hij een veel soberder leven leidde dan de meeste gedetineerden. Alleen deed hij dit uit vrije wil, en dat maakt een aanmerkelijk verschil.

[p. 708]

Elke dag zag hij er een beetje bleker en bedroefder uit maar hij ging onverstoorbaar verder met het uitdelen van tabak en sigaretten, en hij droeg er bijzonder zorg voor dat de farizeeërs van de communiebank geen gram méér kregen dan Mohammed Said en David Cohen, die solaas zochten bij een andere God en daarom het zondagse bedrijf in de gevangeniskapel boycotteerden als een duistere machinatie.

En toen kwam een dag dat de aalmoezenier ernstig ziek werd. Niemand, behalve zijn dokter en waarschijnlijk enkele familieleden, kende de aard van die ziekte want hij sprak nooit over zichzelf. Men heeft slechts achteraf vernomen dat hij, na een lange rustkuur, overgeplaatst werd naar een stille parochie in de Kempen, omwille van de gezonde lucht.

Er kwam een andere aalmoezenier in de gevangenis. Een dikke, zelfvoldane man die voortdurend sigarillo's rookte en de asse slordig op zijn soutane morste. Hij zag er veel levenslustiger en gezonder uit dan zijn voorganger en hij sprak ook veel méér over God op een vaderlijke, zalvende en eindeloos vervelende toon. Maar hij deelde nooit tabak of sigaretten uit. Hij sabbelde aan zijn sigarillo's en had de mond vol over de Heilige Maagd, Troosteres der Verdrukten, maar het kwam nooit in zijn hoofd op dat gedetineerden óók sigarillo's roken.

De kapel bleef elke zondagmorgen tot de nok gevuld omdat gevangenen nu eenmaal naar de wandeling gaan, ook wanneer het regent of vriest. Maar er hing een andere atmosfeer. De lome, behaaglijke onverschilligheid van vroeger had plaats gemaakt voor een hatelijk, bijna vijandig misprijzen. De mis was een meeting geworden van zwijgende malconten-

[p. 709]

ten. Zelfs de farizeeërs bleven weg van de communiebank nu er niets meer viel te hamsteren, en het galgenaas volgde met sombere aandacht de rituele bewegingen van een ronde, blozende man die in een verbasterd latijn zijn zelfgenoegzaamheid stond weg te zingen vóór het altaar terwijl een verduldige God zich die blasfemie goedjonstig liet welgevallen.

Slechts eenmaal vonden zijn woorden weerklank in de kapel; die zonovergoten zondagmorgen toen hij ‘met diep leedwezen maar christelijke berusting’ meedeelde dat de vroegere aalmoezenier zachtjes ontslapen was in de Heer.

Het was moeilijk uit te maken hoe het begon en wie als eerste het voorbeeld gaf. Men hoorde wat gestommel op de eerste banken, er was wat gedrang op de laatste banken, en er ontstond geleidelijk een deining, zodat de bewakers met hun witte handschoenen een schichtige blik in de ogen kregen. Iedereen, van de eerste tot de laatste man, had zich opgericht en het was een bevreemdend schouwspel die godvergeten, onbuigzame bende daar zwijgend en strak in de houding te zien staan, als haveloze landlopers op een plechtig dodenappèl.

Het was de laatste, spontane hulde van het galgenaas, en voor de eerste maal sinds vele jaren daalde over de kapel een wijding, die zelfs God in Zijn geblaseerde alweterij moet verbaasd hebben, zodat Hij even Zijn adem inhield.

In de stilte hoorde men zachtjes de kaarsen knetteren en het was alsof de wierook een beetje naar tabak geurde.

Gevangenis te Antwerpen, 1965.