De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 634]

weverbergh
Na het interview met Jan

De belangstelling voor de letterkunde in het algemeen is niet groot in Vlaanderen; de belangstelling voor de werkelijke eigentijdse Vlaamse auteurs is klein; de belangstelling voor de noordnederlandse letteren is miniem, zoniet onbestaande. Onze intellectuelen lezen niet (dixit Hugo Raes).

Dit is mijn overtuiging. Deze overtuiging steunt op indrukken: lectuur van de cultuurpagina's van onze kranten, gesprekken met leraren (zo er al van een gesprek sprake kan zijn), gesprekken met schrijvers, publicisten, journalisten; het neuzen in boekhandels en gesprekken met de zeldzame ernstige boekverkoper.

Met deze toestand neem ik geen vrede, om redenen die nu niets ter zake doen. Ik kanker(de) dan. Kankeren, kritikeren, haalt niets uit wanneer men niet steunt op cijfers of documenten - op getuigenissen. Om mijn stelling te bewijzen - ik ben me ervan bewust - zou een uitgebreide maatschappelijke opiniepeiling, een sociologisch onderzoek haast noodzakelijk zijn. Een krankzinnige onderneming, die niemand aanpakken gaat voor een dergelijke pietluttigheid. Bovendien, zulk een onderzoek zou de kern van het probleem nauwelijks beroeren: waar ligt de oorzaak van dit gebrek aan belangstelling voor al wat met cultuur verband houdt, in casu de letterkunde. (Het waarom doet ook weer nu niets ter zake.)

Wat mij betreft: voor dit gebrek aan belangstelling voor de letteren zijn in de eerste plaats onze leraren Nederlands M.O. verantwoordelijk. Het belangrijkste wat m.i. de leraarmoedertaal kan doen, is interesse wekken voor de hedendaagse literatuur. ‘L'intérêt! C'est toujours là qu'on revient quel que soit le problème de l'éducation’ (Claparède). En uit eigen ondervinding weet ik dat de jeugd vnl. aangesproken wordt door eigentijdse boeken, door auteurs die problemen behandelen die jonge mensen van nú bezig houden.

[p. 635]

Vondel zowel als Gezelle raken hun sensibiliteit niet, spreken hun problematiek niet aan; het doorknagen van deze harde beenderen maakt de meeste leerlingen voor de rest van het leven literatuur-schuw. Om deze interesse op te wekken hoeft de leraar echter eerst zélf wat voor de letterkunde voelen én hij moet daarnaast één en ander weten. Onze leraren-Nederlands bezitten (OVERWEGEND) een totaal gebrek aan kennis wat de letterkunde i.z. wat de moderne letterkunde betreft (vanaf pakweg 1916) en, wat erger is, voelen (OVERWEGEND) er niets voor eens wat te gaan lezen. Zij zijn er niet helemaal zélf verantwoordelijk voor: de universitaire opleiding (en de vele hopeloos verouderde profs), de inspectie, de directies, de administratie, kortom, gans onze gepolitiseerde onderwijsstructuur is er niet op gericht zoiets als ‘letterkunde’ ook nog belangrijk te vinden. Integendeel.

Onze leraren Nederlands zijn dus onbekwaam. Geen zuinige bewering. Hoé echter deze ‘mening’ bewijzen? Ik kwam op het idee een aantal leraren te interviewen. Dit ‘aantal’ is verschrompeld tot één exemplaar: ik zal het daar maar bij laten. De eerste man die in aanmerking kwam was - uiteraard - een collega uit mijn eigen school. Laten wij hem, zoals in het interview, ‘Jan’ noemen.

Nog vóór ik dit snode interview-plan ten uitvoer bracht stond ik reeds voor een gewetensconflict: ging ik op een sluwe manier mijn slachtoffer een smoesje wijsmaken, of ging ik mijn collega vertellen dat het mijn bedoeling was te bewijzen dat hij literair onderontwikkeld was. Dit laatste ging natuurlijk niet op; de brave man zou niet bijten. Ik hield me ‘neutraal’ en kon hem overtuigen dat het ging om een onderzoek naar de ‘stand van de letterkunde en de programma's in de rijksscholen’ - en dat was en is in laatste instantie waar.

Goed: op donderdag 23 september 1963 ging ik met Jan rond de micro zitten en stelde hem een aantal vooraf door mij ‘handig’ opgestelde vragen. Nadien tikte ik het gesprek; Jan kreeg het tiposkript en mocht schrappen waar hij zin in had. Werkelijk flagrante stommiteiten heeft Jan eruit gehaald. Hij gaf me de toestemming de rest van het interview te publiceren waar ik wou, voorzien van de commentaar die ik nodig achtte. Ik publiceerde dit ‘interview met Jan’ in

[p. 636]

Diagram I/4, februari 1964, waar u het volledig lezen kan.

Wat kwam vnl. aan het licht? Ik had mijn testvragen over namen opgesteld, uitgaande van volstrekt onbekende figuren (hier toch) als Vaandrager tot topsterren als Hermans. Jan kende de namen niet eens van o.a. W.F. Hermans en Van het Reve; laat in zijn klassen (hoger middelbaar onderwijs) door de leerlingen Claes, Streuvels, Timmermans ‘en desnoods Roelants’ lezen; hoorde nooit wat van Pound, Butor etc.; kende uit GANS het nederlands taalgebied slechts twee tijdschriften (is er niet op geabonneerd); kocht nog nooit een boek van Boon of Claus. En toch is Jan een voorvechter voor de ‘Vlaamse’ zaak, een hardnekkige Vlaams-nationalist, een flamingant, straks in de federale deelstaat Vlaanderen een-man-die-het-weet.

Bij de publicatie van het interview onthield ik me echter van analytische commentaar; aanstonds meer hierover. Wél drukte ik als inleiding o.m. het volgende af: ‘De wijze lessen (janisme) trekt u zelf wel uit dit interview. U moet echter niet zeggen: “Jan is een uitzondering”. Want dat is niet waar. Jan is het prototype van de Vlaamse taalleraar; Jan is ook het prototype van de Vlaamse intellectueel - of wat ervoor doorgaat. JAN is vanaf dit interview een verzamelnaam; een symbool; een mentaliteit; een spotnaam; een status; een sintez; een instelling; een begrip. - JAN moet bestreden worden’.

Dit interview lokte (de verhoopte) reacties uit. JAN is in Vlaanderen inderdaad een begrip geworden. Maar of JAN ook nog bestreden wordt?

De reacties waren van drieërlei aard: mondelinge, per brief en gepubliceerde.

De ‘geschreven’ reacties, in brief, tijdschrift en krant ga ik voorbij; een analyse ervan leidt naar andere problemen dan dit van inbreuk op de privacy. Ik verwijs naar het nawoord ‘Janisme’ van Herman J. Claeys bij mijn roman-in-pamflet vorm (dat eveneens op schooltoestanden betrekking heeft) een dag als een ander (De Galge, Brugge. Voor Nederland: Polak en van Gennep, najaar 1965).

De ‘mondelinge’ reacties zijn ook weer van tweeërlei aard: discussies in het openbaar (Celbeton, Dendermonde, 9 mei 1964; Kunst en poëzie, Brussel, 21 mei 1965; Gentse studenten, Gent, 7 oktober 1965) én de discussies met men-

[p. 637]

sen uit mijn omgeving. In mijn school zelf moest ik het ontgelden, nadat de gepubliceerde reacties binnendruppelden. Kwasi iedereen was (is) unaniem akkoord dat ik mijn collega niet in zijn hemd had mogen zetten, dat ik inbreuk deed op zijn privacy, dat ik zijn ‘carrière in gevaar bracht’, dat ik het onderwijs had geschaad, het prestige van de leraars geschonden etc. Nochtans ik vermeed, zoals ik reeds opmerkte, bij de publicatie een analytische en moordende commentaar te geven. Inderdaad: per slot van rekening was mijn interview bestemd voor ‘insiders’ die geen commentaar nodig hadden (dacht ik) en het lag (ligt) zeker niet in mijn bedoeling Jan, mijn collega, in zijn persoon noch in zijn beroep te schaden, aan te vallen, maar wél een mentaliteit te hekelen. Jammer genoeg heeft mijn onmiddellijke omgeving dit niet willen inzien, maar buiten de enge kring van mijn provincienest en school schijnt men het werkelijk bestaan van ‘een’ Jan te vergeten. Gelukkig maar. Want met de publikatie van deze tekst doemde een in Vlaanderen gevreesde schim op: de schoolinspectie. En hier ligt nu het wérkelijke probleem dat past in het kader van dit speciale Nieuwe Stem-nummer: in hoever had (heb) ik het recht dit interview af te drukken? Ik wijs er vooraf nogmaals op, dat ik het gesprek niet publiceerde dan met volledige toestemming van Jan. Toegegeven: ik ‘lokte’ hem in de val; ik wist dat hij belachelijk gemaakt zou worden. Ik gok(te) echter op het feit, dat de inspectie (waarschijnlijk) zélf niets leest of indien dit interview toch in de handen van ‘pedagogisch bevoegden’ zou vallen, zij de stupiditeit van de antwoorden niet zou inzien. Waar ik wél van overtuigd was - en dat bleek achteraf een misrekening - ENKELE mensen zouden inzien dat mijn vragen ‘testvragen’ waren en het niet ging om het al of niet ‘kennen’ van ‘namen’, maar vooral om de veroordeling van een verfoeilijke mentaliteit en pedagogische zelfingenomen geest, een bekrompenheid, die niet alleen bij de leraren Nederlands heerst. Tot slot: Jan was al benoemd in vast verband, heeft als leraar goede kwoteringen; uiteindelijk is de letterkunde slechts een miniem onderdeel van het vak ‘moedertaal’. Geen enkele inspecteur zou het ooit in zijn hoofd halen naar Jans belezenheid te vragen; van een leraar Nederlands kan men niet eisen dat hij naast het verschil tussen een voornaamwoorde-

[p. 638]

lijk bijwoord en een voegwoord ook nog enige culturele belangstelling heeft. Pas op: dit is de toestand; ik ben er niet mee akkoord; het interview met Jan was (is) precies een niet geformuleerd protest tegen deze geest.

Kortom: Jan zelf heeft in zijn carrière helemaal geen schade ondervonden van zijn avontuur. Wel kwam hij onder de indruk van enkele geschreven reacties (die ik hem liet lezen, nu doe ik dit niet meer). Bij mondelinge reacties had hij echter het mééleven en sympathie van de collega's aan zijn kant. Dat was (is) voor hem het voornaamste. Op zijn reputatie als leraar is geen enkel vlekje gekomen; hij schittert nog steeds temidden der zijnen - aan de leerlingen is alles voorbij gegaan. Ik weet echter uit ondervinding, dat in momenten van neerslachtigheid heel de historie hem dwars zit: alles bij mekaar was (is) het toch maar een nare boel, - denkt hij. De werkelijke kern ontgaat hem echter nog steeds.

De publicatie van dit interview - met zijn nasleep (samen met de publicatie van mijn schoolverhaal, ‘iedereen’ herkent zich in de personages) heeft me in mijn dagelijkse werkkring in een hoek geduwd: ik voel (en ben ook) ‘outcast’. De omgang met de collega's is koel, de roddel is plots niet van de lucht, de baas; - nou, laat ik voorzichtig vooropstellen dat hij me niet mag. Ik zelf voel me niet prettig als ik naar school toe moet. Uiteindelijk moet je met de mensen dagelijks léven. Twee vragen dringen zich dus vanzelf op: heeft bij inbreuk op de privacy de ‘dader’ niet vaak even veel problemen d.i. evenveel muizenissen als het ‘slachtoffer’ en heeft het aan de kaak stellen van bepaalde mistoestanden - of wat een bepaald iemand een mistoestand dénkt - wel zin, ten koste van zo veel kwaad bloed?

Op de eerste vraag kan ik mijn eigen geval rustig bevestigend antwoorden.

De tweede vraag eist een genuanceerder antwoord. In mijn levensvisie heeft uiteindelijk niets zin noch doel. Daar waar ik in het leven dan toch maar poog ‘mee te spelen’ twijfel ik aan het resultaat van de drukte rondom JAN. Het onderwijssysteem zal niet veranderen, de leraren niet gaan lezen, de leerlingen zullen net als voordien met afschuw voor de letterkunde onze athenea verlaten. Als misschien hier of daar toch een enkeling door de ‘schok’ bewust werd

[p. 639]

van wat hij latent in zich droeg (draagt) blijft nog altijd de vraag open of die zgn. bewustwording van deze enkeling geheel die ellendige geschiedenis waard is. Ik zou er wel een antwoord op willen.