De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 547]

W.F. Wertheim
Horretjes en spionnetjes

Het menselijk leven is een kringloop van zoeken en verstoppertje spelen. Wat men zoekt, en wat men de moeite van het verstoppen waard vindt, kan cultureel bepaald zijn en van tijdperk tot tijdperk verschillen. Maar de spanning tussen de menselijke nieuwsgierigheid en de zucht om een deel van zijn leven aan de blik van de medemens te onttrekken blijft.

Wie te vrij binnenkijkt geldt als voyeur; wie niets ziet en niets wil zien, als naieveling; wie niets wil tonen, als huichelaar; wie te veel wil tonen, als exhibitionist. De grenzen van het oorbare verschuiven, zoals men een gordijn verschuift - maar wie meent dat wij in een volstrekt open huis leven of horen te leven, hoort evengoed tot het genre van de naievelingen en huichelaars - met het verschil dat hij zichzelf voor een voyeur èn een exhibitionist houdt!

Nieuwsgierigheid is een ambivalent begrip. Aan de ene kant wordt nieuwsgierigheid bij de opvoeding van kinderen als een ondeugd - zij het een niet al te ernstige - gebrandmerkt. Tenslotte moet de privacy van de wereld der ouders worden beschermd. Maar tegelijkertijd wordt nieuwsgierigheid geprezen als een bron van alle drang naar kennis en inzicht.

Nieuwsgierigheid kan zich dan ook kleden in allerlei gedaanten, waarbij de ondeugd tot deugd wordt omgebogen, en de nieuwsgierigheid van haar ‘ongezonde’ trekken wordt genezen. De ‘wetenschappelijke onderzoeker’ luistert naar de dorpsroddel en noemt deze ‘sociografie’; hij duikt in de archieven en nagelaten brieven en presenteert deze als ‘biografie’. De journalist scharrelt rond in de lobbies op het Binnenhof en de café's op het Buitenhof en verzamelt ‘informatie’ ten dienste van de samenleving. De parlementaire oppositie probeert eveneens overal het oor te luisteren te leggen - zelfs al moet daarvoor een bandrecorder in de vergaderzaal van een regeringspartij worden geplaatst -

[p. 548]

om haar rol van ‘draagster der maatschappelijke kritiek’ te kunnen waarmaken. De BVD en andere inlichtingendiensten gebruiken verklikkers en provocateurs om, in het belang van de binnenlandse veiligheid, ‘staatsgevaarlijke’ figuren of wat daarvoor moet doorgaan te schaduwen. Het vermoeden is wel eens uitgesproken, dat ook de privacy van de briefwisseling en de telefoonverbinding voor hen niet langer ‘veilig’ is. Hoe meer de techniek wordt geperfectioneerd, hoe eenvoudiger het trouwens wordt, met verborgen microfoontjes, zelfs van een zekere afstand, in de beslotenheid van de huiskamer binnen te dringen.

En deze inbreuk op de privacy hoeft niet perse door politieke motieven te worden ingegeven. Het kan gewoon een middel zijn tot commerciële spionage bij het bedrijf van de concurrent. En ook dan zal de moraliserende rationalisatie niet ontbreken. Een moraal van trouw aan het eigen bedrijf kan voor de ‘organization man’ de spionnage van een kwalijke praktijk tot een dure en niet eens zure plicht omtoveren.

Hoe verweert het individu zich tegen al deze ingrepen in het privéleven? Door verwoede pogingen om nog een privé sector af te sluiten met horretjes waar geen onbescheiden blik kan doordringen. Want volstrekte openheid kent geen samenleving en geen individu, hoe sterk ook de openheid in bepaalde tijden en samenlevingen als cultuur-ideaal wordt aangehangen.

Annie Romein toont in haar inleiding aan, dat men in vroegere eeuwen veel opener was dan in de Victoriaanse negentiende. Ditzelfde ervaart menig cultureel antropoloog of socioloog die in een niet-westers land onderzoek doet. Het is hem vaak nauwelijks mogelijk, voor zichzelf enige privacy te bevechten, daar de boerenmaatschappij, te midden waarvan hij zich vestigt, dit begrip in de westerse zin niet kent. Chabot schrijft over zijn dorpsonderzoek in Zuid-Celebes: ‘Ik bemerkte, dat steeds iemand mij gezelschap hield en ondervond dat als hinderlijk; pas later bleek, dat dit tot de gewone beleefdheden behoort, die jegens een gast in acht genomen worden; een Makassaar is ongaarne alleen, en meent dus, dat ook zijn gast dit onprettig zal vinden’. De cultureel antropoloog is aan de andere kant vast van plan, de ‘privacy’ van de mensen onder wie hij werkt te door-

[p. 549]

breken door te trachten achter hun diepste geheimen door te dringen.

Want ondanks de schijn van het tegendeel blijft ook in die niet-Victoriaanse maatschappij de behoefte aan een privé-privé-sector bestaan. Men wenst niet al zijn geheimen prijs te geven; laat staan aan de vreemdeling; en het allerminst aan een vreemdeling die met de machtige groepen geidentificeerd wordt en met deze verkeert. En in Moslimse landen geniet de vrouw een ‘privacy’ in de afgesloten ruimten van het huis, die haar beschermt tegen onbescheiden blikken van vreemde mannen, maar die een Europese vrouw haar niet zou benijden.

Iedere maatschappelijke groep ontwikkelt zijn eigen vormen van ‘privacy’. In een overwegend agrarisch milieu, met een grote afstand ten opzichte van een aristocratische of koloniaal-ambtelijke bovenlaag, kan ‘privacy’ de gestalte aannemen van een extreme vormelijkheid, waarbij spreken, zwijgen en gebaar kunnen dienen tot het verbergen van wat er in iemands binnenste omgaat. Waar de privacy van de besloten Victoriaanse huiskamer ontbreekt, kan de feodale omgangsvorm dienen om de diepste gedachten te verbergen. De koloniale volken hebben vaak een perfecte techniek ontwikkeld om de machtige heersers omtrent hun diepste gevoelens te misleiden en omtrent de meest wezenlijke elementen van hun samenleving op een dwaalspoor te leiden. Deze komen vaak even weinig te weten als een Duitse tourist die aan een Amsterdammer de weg naar de Euterpestrasse vraagt.

De cultus van eerlijkheid en openheid, typerend voor de twintigste eeuwse westerse wereld, komt dan ook pas op wanneer ieder met zijn huisje of zijn flatje al een minimum aan beslotenheid voor een privé-leven heeft geschapen.

Maar ook deze privé-sector wordt nu door de moderne techniek en de massacommunicatiemiddelen aangetast. En het individu behoudt een belang om zich tegen de binnen-glurende buitenstaanders en de uit hun spionnetjes loerende buren - wie komt er in jouw huisje? - te beschermen.

Er is misschien veel, waarvoor Victorianen zich geneerden en waarvoor wij nu, sinds Freud en de cultus van open ramen en gemengde zwembaden, gemakkelijker uitkomen. Maar zich volkomen blootgeven? Dat nooit. Elk individu houdt

[p. 550]

een levensbelang bij het behoud van een privé-sector. Al was het alleen maar, om een bepaald ‘image’ van zijn eigen persoon voor de buitenwereld in stand te houden; en misschien ook voor zichzelf en zijn naaste omgeving, voorzover deze de zwakheden niet al lang heeft doorzien. Geen reactie is zo fel, als die welke er toe strekt om de eenmaal gevestigde image te verdedigen, en aantastingen ervan te bestrijden. Daartoe moeten bepaalde aspecten van de persoonlijkheid worden verhuld. De toegelaten speelruimte voor afwijkingen van het algemeen aanvaard gedragspatroon blijft ook in onze meer gedifferentieerde samenleving beperkt. Men moet zich conformeren - of een bepaalde mate van conformiteit voorwenden. Aan zulk een min of meer consistente image heeft de kantoorklerk en echtgenoot evengoed behoefte als de bankdirecteur of vooraanstaand politicus. En om de image te bevestigen, zal menige schrijversweduwe met een scherpkeurende blik iedere publicatie uit nagelaten brieven willen censureren.

Maar ook lagen van de bevolking, die totnutoe het recht op privacy door armoede, enge behuizing en nederige sociale positie was ontzegd, beginnen voor hun sectortje privé-leven te vechten. Het zal niet lang meer duren, dat de Keesjes-Diakenhuismannetjes een voogdij-tot-de-dood-er-op-volgt in bejaardentehuizen over hun doen en laten zullen toestaan. Het is ook niet meer vanzelfsprekend, dat de demonstratie van patiënten aan studenten tot de ‘lagere klassen’ beperkt moet blijven. Terwijl de vooraanstaande persoonlijkheden bezig zijn hun recht op privacy meer en meer kwijt te raken, staat de strijd om privacy van de gewone arbeider nog pas aan het begin.

Er is één privé-terrein waar de buitenwereld nog moeite heeft door te dringen - en dat is de wereld van de gedachten. ‘Gedanken sind frei’. ‘Die Kontrabande die mit mir reist, die hab ich im Kopfe stecken’ dichtte Heine in zijn Deutschlandreise.

Maar is dat wel zo? Ook op de vrije gedachte worden aanslagen gepleegd. Door de psychoanalist, die de patient van zijn complexen zal genezen; door de psycholoog die zijn persoonlijkheid test en deze tot in de diepste diepten ontleedt, alleen maar om, in opdracht van het bedrijf, zijn geschiktheid voor promotie vast te stellen; door de biecht-

[p. 551]

vader die hem van zijn zonden wil bevrijden. Of ik mij aan het nieuwsgierig ook van de psycholoog wil blootgeven, moet ik zelf weten; wat ik aan de biechtvader kwijt wil, daar ben ik zelf ook nog bij.

Maar er zijn ook maatschappelijke situaties en kerkelijke milieus waar een zich onttrekken aan deze inkijk zich maatschappelijk wreekt. William H. Whyte ontwierp in zijn best-seller The Organization Man al een handleiding, ‘how to cheat on tests’, om voor het Amerikaanse individu zijn recht op een vleugje privé-leven en non-conformisme te redden.

Wie evenveel of meer weet dan ikzelf, heeft macht over mij. Maar die macht blijft beperkt, zolang ik er op kan rekenen, dat de machtige het vertrouwen niet schendt.

Geheimhouding is het laatste bolwerk van de privacy. Waaraan ontlenen wij de pretentie om een bepaalde image te kunnen handhaven? Ten dele aan de maatschappijke conventie, die niet toestaat om aan ons alles over te brieven wat over ons gezegd wordt; maar toch ook aan de conventie en erecode die met zich meebrengt dat niet alles wat iemand weet aan anderen wordt overgebriefd. Wie al te gemakkelijk zijn geheimen prijs geeft, verliest zijn macht, en zijn kans om opnieuw in vertrouwen te worden genomen. Zelfs wie zijn macht gebruikt als chanteur, behoudt zijn macht alleen zolang hij de bedreiging niet uitvoert! En ook een geheime inlichtingendienst verliest zijn macht wanneer hij deze te openlijk gebruikt. Hij kan geheime rapporten sturen naar autoriteiten om bepaalde personen van benoeming uit te sluiten - maar hij kan niet in de krant gaan zetten, wat er door de telefoon is afgeluisterd. Het enige gevolg zou zijn, dat men een beter communicatiemiddel dan de telefoon zou gaan gebruiken voor zijn vertrouwelijke mededelingen.

Maar dat privacy een probleem is, ligt hieraan, dat de grenzen van toelaatbare indiscretie aan het verschuiven zijn. Werkt men in een vreemde samenleving dan ontbreekt soms zelfs ieder aanknopingspunt voor het vaststellen van die grenzen, behalve het door de eigen cultuur bepaalde geweten. Een sociaal onderzoeker heeft zijn eigen nieuwsgierigheid - hij zal dit met een minder ongunstig geladen term betitelen - bevredigd door lid te worden van een geheime broederschap, waardoor hij inzicht heeft verkregen in de riten en de achtergronden daarvan. Hij komt thuis in

[p. 552]

de westelijke samenleving. Mag hij er over publiceren? Ik ken er een die meent van niet, en daarom aan zijn collegas zeer essentiële kennis onthoudt, en straks zijn kennis mee in het graf neemt. Een ander zal minder remmen voelen en zal de plicht als man van wetenschap boven de eis van volstrekte vertrouwelijkheid stellen - maar hij zal proberen zijn verslag zo in te kleden, dat elke identificatie met bepaalde individuen of localiteiten onmogelijk, of althans bijzonder moeilijk wordt.

Het collectief van sociale onderzoekers zal zich ook in onze eigen samenleving aan gemaakte afspraken over vertrouwelijkheid van interviewgegevens moeten houden - al was het alleen omdat anders een volgende keer de bereidheid om zich te laten interviewen aanzienlijk kan gedaald zijn.

Maar soms krijgen wij ook het gevoel, dat vandaag over schending van vertrouwen lichter wordt heengelopen dan in vroeger tijden.

Met een zeker cynisme verklaarde de toenmalige Directeur van Justitie in vóóroorlogs Batavia, Mr. J.J. Schrieke, toen hij het had over het vooraanstaand Chinees Volksraadlid Mr. H.H. Kan: ‘Als ik een geheim weet, vertel ik het direct aan Kan, want anders vertelt hij het nog dezelfde dag aan mij.’ Dit was in de tropisch-koloniale sfeer, waar de roddel weliger bloeide dan in onze gematigde streken. In diezelfde periode verkreeg een berucht hoofdredakteur van een van de grote dagbladen, naar men zeide, zijn primeurs, door van ambtenaren een geheim dossier aan te houden. Op gezette tijden kon hij dan met behulp van chantage staatsgeheimen los krijgen. Maar tegelijkertijd werden in andere koloniale kringen heel strenge nonnen in acht genomen. Het faculteitsgeheim aan de Rechtshogeschool te Batavia werd, naar ik uit ervaring weet, zorgvuldig bewaard. Uit ervaringen van de laatste jaren krijg ik de indruk, dat het besef van de vertrouwelijkheid van het besprokene in faculteitsvergaderingen sedert de oorlog nogal verzwakt is. Maar het is ook mogelijk, dat de Bataviase Rechtshogeschool al vóór de oorlog, in vergelijking met de Nederlandse universiteiten, een uitzondering vormde.

Het is evengoed denkbaar, dat de verzwakking van bepaalde vormen van geheimhouding samenhangt met een wijziging van bepaalde maatschappelijke normen. Het facul-

[p. 553]

teitsgeheim, en de gehele daarmee verbonden code omtrent de voorziening in leerstoelen, waarnaar men niet solliciteert maar waarvoor men wordt uitgenodigd, hangt samen met een regentenmentaliteit. Een selecte groep heeft zich in het verleden het recht gereserveerd om de eigen boontjes te doppen.

Er bestaat een tendentie van de wetenschappelijke staven, en van de gehele wetenschappelijke wereld, tot meepraten. Er zijn misschien ook sterke argumenten aan te voeren voor het recht van sollicitatie, openbare behandeling en verantwoording van de te nemen beslissingen.

Maar of daarmede de materie uit de sfeer van privacy wordt gehaald? Nu al is er een tendentie in faculteitsvergaderingen te bespeuren om de eigenlijke argumenten tegen een bepaalde candidaat te verzwijgen; men voelt er niet voor, dat de jongere collega straks door indiscretie de minder waarderende uitingen ter ore zullen komen. Deze neiging om de eigenlijke argumenten te verzwijgen, zal bij openbare behandeling misschien alleen maar sterker worden. Een vooraf lobbiën in kleine privé kring zal vermoedelijk de behandeling in een regentencollege vervangen, wanneer het faculteitsgeheim officieel is opgeheven.

Ook de openbare behandeling van staatszaken heeft de privacy en de geheime diplomatie niet uit de politiek gebannen - de gordijnen zijn alleen verschoven.

De strijd om openheid en om de kans op kritiek op het doen en laten van managers en regenten zal met grotere heftigheid worden gevoerd, naarmate meer groepen zich uit een positie van nederigheid weten te emanciperen. Maar de machtigen zullen nieuwe wegen zoeken om in conclaves en Bilderbergconferenties hun geheime diplomatieke macht te handhaven.

Maar ook de zwakken behouden hun verweer tegenover de machtigen. Tijdens de Duitse bezetting leerden velen, die in het verleden de eerlijkheidseis absoluut hadden gesteld, dat ook zwijgen, luisteren en liegen een morele eis kan zijn, en tevens een voorwaarde voor zelfbehoud.

Hoe dieper de inbreuk van de machtigen op ons privéleven, hoe sterker ook het verzet van het brede publiek zal zijn, en zijn streven om de nieuwsgierige spionnen buiten de deur te houden.

[p. 554]

De angstfantasieën van Orwell en de zijnen over een volledig door de machtigen der aarde beheerst denk- en gevoelsleven van de grote massa miskent de potentiële weerstand van ieder mens tegen inbreuken op zijn privé leven. Maar even irreëel als deze fantasieën is de gedachte dat de massa een volledige openheid van de zijde van de machtigen zal kunnen afdwingen.

Zowel de drang naar groter openheid als die naar een restje privé-leven, beschermd tegen onbescheiden inkijk, zal de inzet blijven van een duurzame spanning en eeuwige strijd.