De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 316]

Ex libris

Twee herdenkingsuitgaven over Gorter

Documenten-publicaties over dichters en schrijvers zijn mits goed gehanteerd en met een zuiver dienende bedoeling gedaan, wel altijd een waardevol hulpmiddel om het beeld van de dichter te verduidelijken en in het beste geval een bijdrage ook tot verduidelijking van de poëzie zelf. Uitgever en lezer der documenten riskeren daarbij natuurlijk bewust dat het beeld van de dichter erdoor in zoverre ook wordt gewijzigd als wij hem in zijn gewone doen te zien krijgen. Lang niet altijd ontvangen wij een even rijk beeld van die mens in zijn gewone doen als wij van de dichter hadden, en er zijn genoeg van zulke publicaties te noemen die ons daarbij teleurstellingen bereiden en van illusies beroven. Terwille van de waarheid is dat dan nog altijd winst, al kan het zelfs voorkomen dat men sommige bijzonderheden maar liefst niet eens geweten had, om er niet storend aan te worden herinnerd bij het herlezen van een ons ter harte gaand dichtwerk.

Herman Gorter is tegen een uitgebreide publicatie van persoonlijke documenten uit zijn leven ten volle bestand gebleken, beter dan wie ook is men geneigd te zeggen. Enno Endt heeft de nederlandse literatuur-historie een grote dienst bewezen met het bijeenbrengen van deze documenten, in een lange reeks van jaren zorgvuldig tezamen gebracht en nu met kort en duidelijk commentaar uitgegeven in een omvangrijk en boeiend, voor de kenner en minnaar van Gorters poëzie zelfs spannend boek, de Herman Gorter Documentatie (Polak en Van Gennep, Amsterdam 1964). Het is nog slechts het eerste deel, deze documenten strekken zich uit over de jaren 1864 tot en met 1897.

Uit deze documenten komt Herman Gorter niet alleen ongeschonden te voorschijn, hij treedt er zelfs even stralend uit naar voren als uit zijn verzen. Dat wil iets zeggen. Het wil zeggen, en het bevestigt, want wij hadden ook eigenlijk niet anders verwacht dan dat Gorter een even stralend mens is geweest als hij een stralend dichter was. Even eenvoudig, even natuurlijk komt hij ons hier tegemoet, even zuiver en oprecht als in zijn poëzie. Een man met een stralende levenslust en een gezonde levenshonger, een echte vriend van de natuur, die er niet in misplaatst was zoals de cultuurmens toch haast altijd min of meer is maar erin thuis was en erbij behoorde. Het komt alles nog des te sprekender uit doordat Enno Endt er de voorkeur aan heeft gegeven, de documenten voor zichzelf te laten spreken.

[p. 317]

Menigeen zou met dit prachtige materiaal in handen zich niet hebben kunnen weerhouden, nu dan ook de biografie van de dichter te gaan schrijven, maar ook de beste biograaf kan niet voorkomen dat hij tussen de lezer en de schrijver komt te staan en wij alles uit zijn mond, of wat riskanter is, dus uit zijn pen moeten vernemen en wij de dichter dus toch altijd maar indirect te zien krijgen. Hier verrijst hij recht voor ons: In zijn kinderjaren, nog te Wormerveer, en na de vroege dood van zijn begaafde vader, ds. Simon Gorter, in zijn jongensjaren te Amsterdam, met zijn oudere broer Douwe, die ook jong gestorven is, de moeder die er zich zo moedig alleen doorslaat tot hartelijke steun, ook al is hij door zijn ontwakend dichterschap soms nog zo geabsorbeerd; als student te midden der vrienden die hem vereerden - tot de scherts toe van zijn ‘heiligverklaring’ door zijn dispuut Unica, als hij de Mei heeft gepubliceerd, als sportman, een der eerste cricketspelers in het land, als leraar in Amersfoort en na enkele jaren in een eigen huisje bij Bussum, zonder vast ambt maar vrij man, en daar met zijn jonge vrouw in geregeld contact met Henriëtte en Richard Roland Holst en met Frederik en Martha van Eeden. De verzamelaar heeft voor zijn doel de archieven van Gorters dichter-tijdgenoten en dat van de Nieuwe Gids ontgonnen maar ook die van Barlaeusgymnasium en Universiteit, van het studentendispuut en van de Koninklijke Nederlandse Cricketbond.

Men aarzelt wat men belangrijken moet vinden, de brieven of Gorters nu ook voor het eerst gedrukte oraties voor zijn clubgenoten. Deze laatste zijn, met zijn beknopte ‘autobiografie’ in 1883 geschreven voor zijn toetreding tot het Amsterdams Studentencorps, niet minder dan bijdragen die wij voortaan tot het oeuvre van de dichter moeten rekenen; zijn behoefte de ontwikkeling der dingen, zij het een volk of de mensheid, in grote lijnen te zien, spreekt uit een uiteenzetting als die over de godsdienst der Grieken en die over de vestiging der Nederlanders in Indië, en de invloed op zijn wordend dichterschap kan men opmaken uit zijn met voorliefde gehouden verhandeling over de Woutergeschiedenis van Multatuli, naar hij zegt ‘eene geschiedenis wier schrijver al zweeft zijn naam op duizende lippen, toch nog geene te boek gestelde beoordeeling gevonden heeft’. Wat hem aantrok is met een paar woorden tegen het slot door hem geaccentueerd: ‘waar wij hooren dat een nieuwe weg ter waarheid wordt gewezen, en veel leugenachtigs verworpen wordt, daarheen te ijlen is onze plicht’. De oratie van 1885 over Horatius doet ons na de

[p. 318]

eerste verwondering dat hij deze dichter boven niet alleen Ovidius maar ook Vergilius verkiest, begrijpen wat hij in Horatius zag: zonder er minder afkerig om te zijn van diens serviliteit, bewondert hij zijn menselijkheid, hij keerde zich niet af naar de dagen van voorheen, maar hij zoekt het in de natuur. Horatius, zegt hij tot tweemaal toe, was een vriend der natuur ‘in haar ruimsten zin, hij bemint den wijn, het lied en de vrouw en hij doet dat beter en echter en natuurlijker dan de meesten onzer’. Hij was tevreden met het leven en had geen angst voor de dood. En: ‘Volop natuur en stadslucht juist genoeg, hoe aardig vervloekt hij ze, om het buitenleven nog meer te genieten’.

In de oraties is de jonge literator aan het woord, in de brieven de mens, de jonge man, de jongen vaak, de dichter ook. Het valt niet te zeggen wat groter en zuiverder indruk op ons maakt, de zoon aan de moeder, de moeder aan de zoon, hem herkennen wij zonder verwondering, haar vinden wij met verrassing in dat intense, pure meeleven met de zoon, in haar bezorgdheid juist ook waar zij hem soms niet volgen kan en in haar vreugde als zij de verzen van Mei kan overschrijven voor zijn vriend Alphons Diepenbrock.

Men kan als lezer, als literatuur-historicus, als poëzie-minnaar, als meelevend mens nog uren en uren opnieuw met dit boek doorbrengen. En wij zien reikhalzend uit naar het tweede deel, het opengaan van de volgende schatkamer.

*_**

Als een bijdrage tot de Gorter-herdenking hebben Garmt Stuiveling en uitgeverij Meulenhoff in een typografisch en naar omslag en verdere uitvoering bijzonder mooie uitgave de twintig gedichten samengebracht die van Herman Gorter in handschrift bestaan, telkens het facsimile naast de tekst; welke tekst dan soms enigszins verschilt van het handschrift, als nadien voor de eerste druk nog veranderingen werden aangebracht, om van nog weer latere, meestal schrappingen niet te spreken.

Men houde zulk een uitgave niet voor louter luxe, het is gelukkig dat bij zulk een bijzondere gelegenheid en enkele maal een dergelijke editie mogelijk blijkt. En men merkt dat men er de poëzie nog nader door komt. Want hier staat zij geschreven, hier is erin gewerkt, hier is het gebeurd, en met scherp opletten kan men zien wàt er gebeurd is, d.w.z. welke impulsen en intuïties de creatieve geest bewogen het ene niet te laten staan en het andere ervoor in de plaats te zetten. In de zorgvuldige en geestdriftige inleiding van Stuiveling, die het unieke van Gorters genie, naast dat van

[p. 319]

die andere domineeszoon die zijn tijdgenoot was, Vincent van Gogh, in het licht stelt, gaat hij in het laatste gedeelte na wat er eigenlijk is gebeurd door het eerste, oudste, opgenomen gedicht in het handschrift op de (vers-)voet te volgen. En van de aanhef af kan men het dichten zelf zien, als de dichter in de eerste regel schrapt: de watren en een weidse perspectief schept met enkele: watren, nl.

De zon schijnt, watren droomen
en denken, het riet staat stil

Dit eerste gedichtje is een van de drie welke hier voor het eerst gepubliceerd werden, uit en met het handschrift, en al behoren ze wel merkbaar tot het jeugdwerk, niettemin blijkt bij zulk een dichter ook het vroegste dat nog achterhaald wordt, toch winst.

Stuiveling wijst er op, dat het actuele wordingskarakter van het handschrift in het geval van Gorter nog des te interessanter is, ‘omdat de sensitieve verzen op zichzelf vaker de registratie zijn van een sentiment-in-wording dan van een sentiment-in-hoogspanning’, men ziet de waarneming die het gevoel raakt in een levendige, soms watervlugge associatie overspringen in het ontroerd beleven, en men dicht met het wordende beeld mee. Wat men ervoor over dient te hebben is alleen de veranderingen in het manuscript zorgvuldig te proeven en er de gedrukte tekst nog eens naast te lezen: dat vergt een weinig geduld (voor deze tijd misschien veel) maar immers alleen het geduld vindt zich in wetenschap en kunst beloond; men ziet dan ook het verschil met alles wat heden ten dage in haast wordt neergeschreven.

Soms blijkt het een enkel overbodig woordje dat geschrapt wordt, zoals ook de klok telt de ogenblikken, wat veel sprekender en beklemmender wordt nu de slotregels, van XI, luiden:

Hoor de klok rikketikken,
hij telt de ogenblikken.

Men lette ook op de veranderingen in het korte gedicht (XII) over een nachtelijk samenzijn, waaruit de laetitia post spreekt in tegenstelling tot de spreekwoordelijke tristitia (Gorter wist het leven te genieten, te omhelzen, hij was een van die zeldzame waarlijk gelukkige mensen, een stralend wezen op aarde), en wie een woord zoekt voor het tegendeel van de tegenwoordig weer zo verlekkerd druk besproken pornografie, zou hier van een lichamelijk purografie willen spreken.

Van het vermaarde gedicht De dag gaat open als een gouden roos, met de bezinning bij zijn vierendertigste jaar

[p. 320]

vinden we hier ook het eerste ontwerp in handschrift (XVII). Opzij staan er drie probeersels voor het begin van de derde regel: het ijle is open, het veld is wit, de aarde is dauw. Voor de eerste druk van het gedicht in mei 1900 in De Nieuwe Tijd werd het ‘het veld is stil’; erboven kwam te staan: Vreugde. Maar het merkwaardigst zijn de varianten in de terzinen. Bij het maken in 1899 schreef hij, in het handschrift:

ik heb 't gevonden het levensgeluk
al ben 'k geworden vier en dertig jaar

In 1900 in De Nieuwe Tijd werd dat vragend afgedrukt:

Heb ik 't gevonden, het menschengeluk,
al moest ik worden vier en dertig jaar (?)

Later, in 1903 en vervolgens heeft Gorter het weer in bevestigende vorm hersteld. Dat komt overeen met zijn meer dan eens uitgesproken bezwaar tegen uitspraken van innerlijke zwakheid in de poëzie, zoals later ook Marsman dat zou doen. Hij vermande zich tot zekerheid, ook dat was voor hem School der poëzie!

Natuurlijk geven niet alle autografen evenveel inzicht in het creatieve ‘gebeuren’, de eerste ontwerpen zijn trouwens in de minderheid, en andere zijn afschriften als copy voor tijdschriftpublicaties bedoeld, die een meer regelmatig en doelmatig voorkomen vertonen dan de creatief bewogen eerste ontwerpen. Toch is zeer treffend het voor Willem Witsen gemaakte afschrift van het grootste gedicht dat Gorter schreef bij de vrijwillige deed van diens zuster Anna, het machtige verdrinkingsvisioen (een voorbeeld tevens van een tekst die om kennis van omstandigheden vraagt, want wat zou men begrijpen van de passage over haar stem (een klinkende klok, haar grote roep, haar stem waarmee ze was geboren) als men niet weet dat zij zangeres was).

Tenslotte is, ook voor de niet professionele grafoloog, de indruk van het handschrift zelf een openbaring. Waar het creatieve proces gaande is, is het ongewoon klein, als om tijd en snelheid te winnen, en tenslotte is het in latere jaren nog weer anders, verhelderd en als in het kleine gerijpt en merkwaardig is, in de drie laatste, blijkbaar overschrevene, het haast zeventiende eeuwse, meer rechtstandig gewordene en met méér losstaand geschreven lettergreepdelen. Beide typen bevestigen de lyrische dominant in Gorter, lijkt het mij, maar men ziet hoe het verstand dit allengs meer in bedwang heeft gekregen.

Anthonie Donker.