De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 65]

Ex Libris:

Schrijvende of lezende varkentjes?

Vraagt men aan jonge mensen: wie is de schrijver die je het meest ‘doet’, dan zal de een zeggen Harry Mulisch of de ander Gerard van het Reve, maar de grootste kans maakt toch Jan Wolkers. Hij is in enkele jaren geworden wat men voor nederlandse verhoudingen beroemd kan noemen. Hij begon als beeldhouwer en is leerling van Zadkine geweest. Toen is hij overgegaan op het schrijven, of misschien schreef hij al lang maar kreeg het toen de overhand. Verhalen, novellen, romans. ‘Kort amerikaans’ haalde een oplaag van over de negentigduizend exemplaren. Daar heeft geen nederlands schrijver ooit van geweten, zulke oplagen leken voor weinige jaren nog ondenkbaar. En zonder de uitgavetechniek der paperbacks (er is geen hollands woord voor tot nog toe) zou het ook niet mogelijk zijn geweest. Evenmin zonder de moderne schrijftechniek die voor géén handeling halt maakt waarvoor de schrijver tientallen jaren terugschrok en zijn beschrijving in zetterspuntjes liet uitlopen of uitdoven. Men zou van decennium tot decennium sinds de vorige eeuw de groeiende vrijmoedigheid kunnen volgen; wat Van Deyssel eenmaal uit een eerste druk schrapte is wat aanstotelijkheid betreft met geen microscoop meer te onderscheiden en alleen nog in een lachspiegel terug te vinden. Staat de moderne schrijver voor niets? Of staat hij voor alles? Het is maar hoe men het beziet. Alleen als sommige schrijvers het erop lijken toe te leggen handelingen die zeer gebruikelijk zijn maar waarvan de beschrijving langdurig uiterst ongebruikelijk is geweest extra te onderstrepen, wordt de zaak twijfelachtig en maakt de indruk uit afhankelijkheid van een publiek zo te zijn geschreven, d.w.z. om de ene helft (de oudere?) ervan te ergeren of de andere helft ervan (de jongere?) te prikkelen.

In de praktijk lijkt het echter omgekeerd te zijn, en zijn het meestal de ouderen die gemakkelijk worden geprikkeld en van schrik daarover aanstoot nemen, en de jongeren die zich niet zo gemakkelijk laten prikkelen, zodat maar een klein deel van de grote oplagen kan worden verklaard uit

[p. 66]

het lezertjessoort dat haastig of koortsig naar bladzij zus of bladzij zoveel zoekt. Maar daarvoor hoeft men geen boek te gebruiken, papier blijft papier waar men het ook mee bedrukt.

In de lijn van deze redenering volgt dat pornografie geen zaak zozeer van de schrijver is maar van de lezer. Het hangt in hoofdzaak af van de graad van rode oren waarmee het al of niet gelezen wordt, of een boek voor de een pornografisch is en voor de ander niet. Daarnaast is er de overheid of geestelijkheid of welk ander gezag, dat controle uitoefent of het geschrevene soms tot te rode oren aanleiding zou kunnen geven (en het antwoord hangt er wel een beetje van af, of de gezaghebbende - wees eens even eerlijk - zelf gauw of minder gauw rood aanloopt).

Er bestaat dan niet zozeer pornografie als wel pornolectuur; anders gezegd, er zijn niet zozeer schrijvende varkens als wel lezende varkentjes. Over het geheel blijkt de jeugd daar minder toe te behoren en ook minder voor vatbaar te zijn dan men wel meent. Bladzij zus en zoveel interesseren haar niet zozeer, in vele gevallen, waar dus dan de autoritaire voorzorg over hen voorbarig of misplaatst lijkt.

Jan Wolkers heeft zich eens in een weekblad met oprechte geestesijver een verklaard tegenstander van pornografie genoemd, en dat lijkt met zijn werk niet in strijd. Wel kan men zeggen dat vele jongere schrijvers in sterker mate door het onderlijf worden gehanteerd dan door het bovenlijf in de keuze van beschrijvingen, en - problemen, welke laatste dan toch weer in de hoger gelegen zône van het bewustzijn, onder het befaamde schedeldak ontstaan, waar de ènkel-dieren voorzover wij weten geen moeilijkheden plegen te hebben. Alle ethos, alle kwelling met twijfel of schuld is van de geest. En op zijn hoogst zou men dus kunnen spreken van onderlijfsspanningen, die in de bovenromp tot problemen worden, waarmee dan weer het begin van de geest daar is. En tenslotte zou men van een zekere, of onzekere, eenzijdigheid kunnen spreken, inzoverre vriend of vijand, oud of jong, uitdager en uitgedaagde geneigd zijn onder zinnenprikkeling bij uitstek die van de teeldrift te verstaan, alsof de overvloedige schepping ons niet van uur tot uur in alle geschonken en geschapen zintuigen prikkelingen aandeed die ons met verrukking doen rond-

[p. 67]

zien, met welbehagen doen snuiven, en de oren doen tintelen, of omgekeerd de ogen pijnlijk doen sluiten, de neus dichtknijpen of de handen tegen de oren houden. De zinnenprikkeling is een onuitputtelijke veelvoud van mogelijkheden.

Jan Wolkers geeft ook in zijn jongste roman, Een roos van vlees (Meulenhoff, A'dam, 1963) blijk voor al deze mogelijkheden open te staan, voor koude, voor warmte, voor behagen en onbehagen, voor lust en onlust, en deze door zijn beschrijvingen te kunnen overdragen. Voor een belangrijk deel zijn zijn opnamen wat hij noemt ‘dia's der menselijke treurigheid’, en daaronder is dan begrepen zowel het stervende kind als het doodgevroren waterhoen op het ijs - en soms schuiven de beelden over elkaar heen, alsof hij wil zeggen, dat alle ellende ook weer in de verrukkelijke schepping één is.

Zijn de zieke, afschuwwekkende voorstellingen aan het slot daarvan visioen, symbool? Zijn romans zijn wel sterk op gewaarwordingen afgestemd, meer dan op de verbeelding van de romanschepper die het mensenlot in alle verwikkelingen als verhaler verstrengelt en ontwart. Voorshands misschien nog wel, maar zijn gewaarwording is zo sterk en veelvuldig en ook zijn medeleven van zulk een innerlijke potentie, dat wij de groei van de romanschrijver gerust als een kwestie van tijd kunnen beschouwen, en hem daarin ook nu al zonder onbevredigdheid, met spanning blijven volgen.

Anthonie Donker.

Lofzangen op de flap

Het treft mij altijd onaangenaam, wanneer ik op de flap van een of ander boek een vloed van lovende recensies ontdek. Uit die onaangename gewaarwording groeit snel wantrouwen tegenover de schrijver en tegenover zijn werk. Waard is het te noteren dat zulke zelfverheerlijking bijna uitsluitend voorkomt wanneer het bedoelde werk in eigen beheer en/of (de goede verstaanders hebben geen verdere aanwijzingen nodig) bij kleine uitgeverijen het licht ziet.

Zo sta ik dan wantrouwig tegenover Joannes Marijnen en tegenover zijn werk, want.... Marijnen wordt niet enkel

[p. 68]

geloofd op de flap van zijn bundel Spiralen, maar het boekje gaat bovendien nog vergezeld van een bestelkaart, waarop de lof eveneens niet van de poes is, en alsof het nog niet volstond, om het de lezer toch maar heel duidelijk diets te maken, werd daarbij nog een gestencild blaadje gevoegd met nog meer ronkende eloges.

Met wantrouwen begin ik dus te lezen, ik weet het, het zou niet mogen, maar het is mijn fout niet.

Op pagina 7 begint het dan. Joannes M. doet zijn naam eer aan: ‘Het dorre hout zal terug bloeiend worden’. Hoe komt het toch dat ik zo aan de bijbel denk? Misschien overvalt de ‘Deemstering’ mijn gedachten. Maar wacht, straks ervaar ik ‘de opflakkering der lijfbegeerten’ en de ‘fluistering van openbaringen’. Misschien gaan nu in Marijnen's geest de ‘hemelen schokken’ en ‘de luchten splijten’ om dit ‘geheim van de geheimen’, ‘in vonkende nacht van verloren tijden’.

Ook de verborgen levens achter de huisgevels en de regen die weemoedig druppelt, moeten er aan geloven.

En altijd denk ik maar aan een of ander, niet alleen de bijbel, ook vaak bijvoorbeeld aan Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk, o.m. bij: ‘uit het kille huis van de avond / hebben orakelstemmen me geleid / naar de weg aan de rand van de aarde / waar dag en nacht vernevelen’. Nee toch. Ik weet niet hoe oud Marijnen is, maar hij geeft mij de indruk van een reeds gedaagde, die zich nog eens de verzen van zijn schooltijd herinnert, maar zich niet herinnert, dat het verzen van anderen zijn.

Mijn wantrouwen was gewettigd, het was eens temeer, die flapjeskwestie, een zaak van handjesschudden.

Bedankt hoor, mij niet gezien.

Marc Andries