De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 690]

A. Romein-Verschoor
De schamele vrijheid

Simone de Beauvoir: La Force des Choses Parijs Gallimard 1963

Er bestaat een niet ongebruikelijke methode bij recensenten het zich geriefelijk te maken door hun aankondiging van een boek op te bouwen op de samenvattende en aanbevelende woorden, die de uitgever meent het op de stofomslag te moeten meegeven. Het is een systeem, waarbij je weinig aperte fouten kunt maken en je toch de moeite sparen het boek (geheel) te lezen. De aankondiging achterop dit derde deel van de mémoires van Simone de Beauvoir is van haar eigen hand, een uittreksel n.l. van de inleiding, die voor in het boek is opgenomen en die een korte theorie van het mémoires schrijven geeft in de vorm van een verweer tegen de bezwaren, die tegen de beide eerste delen zijn ingebracht en tegen dit derde geopperd zouden kunnen worden. De gemakzuchtige recensent is daarmee wel gediend: ook zijn mogelijke bezwaren kan hij kant en klaar uit het boek zelf halen, hij behoeft ze slechts zò veel zwaarder te accentueren, dat het verweer er tegen van de schrijfster ze niet uitschakelt.

Maar ook wie het boek wel en met belangstelling las, zal zich zelf geweld aan moeten doen om niet hier en daar in een polemiek met de inleiding te vervallen. Simone de Beauvoir schrijft gemakkelijk, helder en in een hoog tempo. Dat laat zich niet alleen afleiden uit de omvang van haar oeuvre en uit de omvang van elk van haar werken, maar ook uit haar manier van schrijven. ‘Plaisir d'écrire pour le plaisir d'écrire, j'écris n'importe quoi’ (blz. 457) schrijft ze na een hele reeks anecdotes en verhalen van deze en gene te hebben oververteld, die ze bij ontmoetingen op Capri heeft opgepikt. Zelf zegt ze ook in haar inleiding zich steeds te verbazen over het verwijt van uitvoerigheid tegen mémoiresschrijvers gericht: zo lang wat zij schrijven interessant is, loont het de moeite ze te lezen. Blijft natuurlijk de vraag naar welke norm dit interessant zijn gemeten moet worden. In een voorafgaande alinea wordt er de nadruk op gelegd, dat het hier niet om een kunstwerk gaat: ‘ce mot

[p. 691]

me fait penser à une statue qui s'ennuie dans le jardin d'une villa’, maar om het vastleggen van ‘ma vie dans ses élans, ses détresses, ses soubresauts, ma vie qui essaie de se dire et non de servir de prétexte à des élégances’.

Nu zijn er gelukkig zo nu en dan wel schrijvers geweest, die in staat bleken ‘ma vie dans ses élans’ etc. vast te leggen in een vorm, die we veilig een kunstwerk kunnen noemen, zonder dat daar iets gekunstelds of een poging tot élégance aan te pas kwam. Dat is een zaak van vormgeving niet alleen, maar van afstand nemen tegenover het eigen leven, van een durven waarderen van het eigen verleden, door er het kostbaarste, dat is het meest eigene als het ware in de holte van de hand van te verzamelen en de rest te laten verstuiven in de wind der vergetelheid. Het is natuurlijk waar, dat we heel wat mémoires- en dagboekschrijvers heel dankbaar zijn voor het n'importe quoi opschrijven van alles wat hun voor de pen kwam, en die daardoor vooral wanneer ze tot een verwijderd verleden behoren voor de historici hele hopen materiaal bijeengeharkt hebben. Men zou S.d.B. haar uitvoerigheid kunnen vergeven op grond van de overweging: zullen onze nazaten over enige eeuwen niet even blij zijn met alles wat zij optekende over het openbare leven in Frankrijk en alle landen die zij bereisde, als wij nu zouden zijn met de uitvoerige mémoires van koningin Esther of van Christine de Pisan? Maar wie er zich rekenschap van geeft hoe de contemporaine geschiedenis meer aan een teveel dan aan een tekort aan materiaal lijdt, zal deze vraag niet zo grif bevestigend beantwoorden. De historicus die over éen of twee eeuwen gegevens zoekt over de politieke situatie in Frankrijk na de tweede wereldoorlog, over de vrijwording van Algiers, de Cubaanse revolutie, de Amerikaanse suprematie, de koude oorlog, Korea of Vietnam, zal dat vooralsnog in andere geschriften zoeken dan in deze mémoires. En dat te meer omdat de betrokkenheid van de schrijfster tot het verhaalde die van de, zeer geïnteresseerde, buitenstaander is. Een uitzondering daarop vormt b.v. haar activiteit in de kring van de Temps modernes met name in het verzet tegen het hardnekkig kolonialisme in Algiers. Een passage als die op blz. 527 v. over het bezoek van een delegatie van vier vrouwen, waaronder de schrijfster, bij de minister van justitie om over het geval Djemila Boupacha te spreken heeft al het persoonlijke en doorleefde wat men van de mémoiresschrijfster mag verwachten en het exclusief informatieve van de ooggetuige, die weet waar ze het over heeft.

De uitvoerige overzichten van de wisselende aspecten

[p. 692]

der binnen- en buitenlandse politiek, die ook niet uit de herinnering van een onmiddellijk betrokkene zijn opgetekend, maar waarvoor in een bibliotheek de gegevens bijeen worden gezocht, verzwaren m.i. het boek onnodig en doen afbreuk aan het mémoires-karakter. Mémoires moeten m.i. de herinnering aan het zelf doorleefde, dat is iets anders dan het zelf beleefde bevatten. Natuurlijk mag die herinnering hier en daar ondersteund worden door het naslaan van feiten en data - ik had zelfs graag wat meer data in dit boek gezien: telkens weer vraagt de lezer zich af bij het noemen van een maand of jaargetijde: van welk jaar? Er is teveel beleefd, te weinig doorleefd in dit boek. Al die politieke commentaren of recensies van pas gelezen boeken zijn in mémoires alleen op hun plaats, als ze werkelijk een diepe ingreep in het leven van de auteur markeren of in zijn persoonlijke ontwikkeling. Hetzelfde geldt van persoonlijke ontmoetingen. Wanneer de lezer uit de context niet kan opmaken wat al de ontmoetingen met A.B. en C. voor de schrijfster betekend hebben, heeft het geen zin te vermelden, wanneer en waar ze met hen e.t.q. lunchte of een glas dronk. Ik zou al die lunches en glazen wijn en whisky graag geven voor een wat meer indringende weergave van haar contacten met de mensen, die haar werkelijk na staan of stonden. Iets daarvan is er hier en daar als om te tonen dat het ook anders kon: in de episode over de ziekte van Sartre of in de reactie op het bericht van de dood van Camus. Ondanks de paar honderd namen in dit verslag van 20 jaar mensenleven genoemd, krijgt de lezer de indruk van een geïsoleerd bestaan en het doel van de stortvloed van mededelingen over alles en nog wat, waarmee de schrijfster haar boek opvult, lijkt wel te zijn dat isolement te doorbreken. Het resultaat is een zeer extensieve autobiografie, die niettemin zeer egocentrisch is. Al de mensen, waartussen ze zich beweegt, hebben in de eerste plaats de functie haar wezen te spiegelen: haar vrienden en bekenden spiegelen haar betekenis, haar minnaars haar jeugd. Daardoor blijven die minnaars ook zulke schimmige figuren. Wie en wat is nu eigenlijk Nelson Algren behalve een man die af en toe een slecht humeur heeft, wat is Lanzmann anders dan een jonge man, die altijd de tijd heeft om met haar op reis te gaan? Wie hieruit opmaakt, dat S.d.B. een lege ijdeltuit is, ziet de schijn voor het wezen aan. Zij is een zeer capabele, begaafde en intelligente vrouw, maar bij het lezen van haar werk - ook bij Le deuxième sexe - wordt men telkens bij alle talent, inzicht en kennis verrast door trekjes, die onmiskenbaar aan de legendarische vrije

[p. 693]

vrouw van omstreeks 1900 herinneren. Het laat zich niet afwegen in hoeverre het hier om een persoonlijke strijdbare en soms zelfs rancuneuze aanleg gaat of om een reactie op een typisch Franse achterlijkheid, maar die laatste speelt er zeker in mee; rancune is trouwens een echte secundaire, door tegendruk opgeroepen eigenschap. Doorlopend reageert ze kribbig op de in Frankrijk nog altijd gangbare reactie op de ‘geleerde’ vrouw, op anecdotes als zou Sartre haar pen besturen of zelfs haar boeken schrijven, als zou haar roem een aflegger van de zijne zijn, wat me, eerlijk gezegd voor een deel althans onvermijdelijk, onmiskenbaar en helemaal geen schande lijkt. Zij is kennelijk bezeten van de vrije-vrouwengedachte haar leven zelf in de hand te houden en niet toevallig heten de beide laatste delen van haar autobiografie wat mistroostig: La Force de l'Age en La Force des Choses, zij is voortdurend bezig ergens tegen op te tornen, zich te handhaven, waarvoor de lezer na haar periode van verzet tegen haar milieu in haar jeugd niet zo heel veel reden meer kan zien.

Tekenend voor dat in-de-hand-houden is de passage op blz. 139 over de man-vrouw-verhouding. Daarom neem ik die in zijn geheel over:

Souvent prêchée, peu observée, l'intégrale fidélité est ressentie d'ordinaire par ceux qui se l'imposent comme une mutilation: ils s'en consolent par des sublimations, ou par le vin. Le mariage traditionel autorisait l'homme à quelques ‘coups de canif dans le contrat’, sans réciprocité; à présent beaucoup de femmes ont pris conscience de leurs droits et des conditions de leur bonheur: si rien dans leur propre vie ne compense l'inconstance masculine, la jalousie les rongera et l'ennui. Nombreux sont les couples, qui concluent le même pacte, à peu près, que Sartre et moi: maintenir à travers des écarts une ‘certaine fidélité’.

Ik ben zelden of nooit een zo menselijk-schraal beeld van het huwelijk tegen gekomen als dit en al weer: het doet zo 1900-achtig aan, dat heel dit menselijk tekort op het legitieme huwelijk wordt afgeschreven. Volgt nog een stukje casuistiek over de mogelijkheid, dat een van de contractanten het slachtoffer wordt van de te grote ernst, waarmee de ander een nieuwe verbintenis beleeft, over de vraag of de wederzijdse vrijheid werkelijk die naam verdient, wanneer men zich slechts ‘passades sexuelles’ veroorlooft en die andere vraag of zij en Sartre bij het zorgeloos elkaar toestaan van ‘amours contingentes’ te weinig bedacht waren geweest op de ‘schade aan derden’.

In haar inleiding zegt S.d.B., dat zij er met grote ernst

[p. 694]

naar gestreefd heeft de waarheid te schrijven en dat haar dat ten aanzien van de beide voorafgaande delen op het verwijt van indiscretie bij de recensenten is komen te staan. Wanneer ik daartegenover meer waarheid in deze mémoires zou hebben gewenst, dan niet omdat ik de behoefte had aan meer van dat soort indiscreties, die in onze tijd graag als het toppunt van waarachtigheid aangeboden en genoten worden. Het gaat mij ook niet om een waarheid, die S.d.B. zou hebben verdraaid of verzwegen, maar om een die zij kennelijk niet in staat is te geven: de waarheid achter de spiegel. ‘Vivre sa vie’ betekent voor haar te weinig het leven over je laten komen, je er aan over geven, er midden in springen en je laten meesleuren desnoods, maar: het volgens de zelf opgestelde spelregels spelen, haar autobiografie is de registratie van dat spel, dat haar noodzakelijk lijkt om haar zelfbesef en waardigheid als vrouw-die-mensis te handhaven.

Dit verzet tegen al wat haar vrijheid zou kunnen inperken, waardoor haar m.i. de meest wezenlijke vrijheid, die van de zelfvergetelheid ontgaat, wordt extra bitter tegenover de macht, die haar intelligentie haar verbiedt te negeren: de macht van de ouderdom, die zij over zich voelt komen. Ik laat het aan de psychiaters over uit te puzzelen in hoeverre haar liefdesavonturen uit dit deel samenhangen met de bittere strijd tegen het ouder worden of.... compenserende replieken zijn op de ‘amours contingentes’ van haar niettemin trouwe levensgezel, zoals men uit de chronologie en de bewoording van haar verhaal soms zou opmaken. Liever wil ik nog een enkel woord zeggen over de epiloog van dit deel, die mijn waardering aanmerkelijk verhoogd heeft voor een boek onder het lezen waarvan (700 blz.) ik wel eens verzucht heb in hoeverre de schrijfster onbeperkt gerechtigd is zich op mijn medewerking en geduld te beroepen, zoals zij in haar inleiding doet. Die epiloog geeft een boeiende slotbalans, een sobere en eerlijke uiteenzetting over haar menselijke en intellectuele verbintenis met Sartre, al kan zij ons een polemiek tegen allen, die daar een scheve voorstelling van hebben gegeven, niet sparen en al wordt de mij intrigerende vraag er niet door opgelost, waarom zij hem nooit Jean Paul noemt en altijd als ‘vous’ aanspreekt. Hoort dat bij het vrijheidsspel? Ze maakt ook de balans op van haar leven: het leven van een bezetene van de macht van het woord, niet louter om de ‘élégances’ daarvan, maar als communicatiemiddel met de medemens en als rasechte intellectueel, d.w.z. als intellectueel-honnête homme ontdekt ze langs die weg de mede-

[p. 695]

mens, de ontrechte medemens. Het is een ontwikkeling, die altijd een wat ethische kleur aan de overtuiging geeft, die daarom nog niet minder oprecht behoeft te zijn dan van wie uit de rank and file der verdrukten voortgekomen de menselijke verhoudingen vaak wat reëler en vooral wat humoristischer kan aanzien. En tenslotte spreekt zij hier nog eens expliciet en eerlijk haar angst voor het verouderen en het aansluipend verval uit, die om haar egocentrische reddeloosheid de tragiek van dit leven uitmaakt.