De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 637]

Ex libris

‘Amsterdam omstreeks 1900’: 231 tekeningen van L.W.R. Wenckebach met foto's en teksten van tijdgenoten. Geïllustreerde Reuzenpocket. De Bezige Bij.

De eenvoudigste manier om deze uitgave te kenschetsen is wel door na te gaan hoe die tot stand kwam. Wenckebach begon in 1898 voor het geïllustreerde Zondagsblad van het Nieuws van den Dag pentekeningen van stadsgezichten te maken, die om het andere nummer verschenen, al spoedig voorzien van toelichtingen van de redacteur J.F. Gebhard Jr. Deze betroffen voornamelijk historische gegevens, vaak ter verklaring van de naam van de plaats of het gebouw, die de tekenaar steeds aan de voet opnam. Bijna onafgebroken verschenen zo 232 tekeningen op de middenkolommen van de tweede bladzijde, maar 5 daarvan illustreerden een serie artikelen over kastelen van het Huis van Oranje.

Met het jaar 1907 hield het Zondagsblad op te bestaan. Bij die gelegenheid werden in overleg met de auteur 100 tekeningen uitgezocht om aan de abonnés geschonken te worden. Deze herdruk omvatte 20.000 exemplaren maar was aanstonds uitgeput omdat er aan het loket niet werd nagegaan of een aanvrager abonné was geweest of niet! Het enige verschil met de originele uitgave was, dat enkele toelichtingen (deels) achterin gedrukt werden omdat de bladzijden van het kwarto formaat bij sommige staande prenten geen voldoende ruimte meer bood.

In 1926 was de heer Roeloffzen overgegaan naar de firma de Bussy, die ook de overgebleven ‘zinco's’ verkregen had. Nu werd besloten tot een tweede herdruk en een eerste voor nog een honderdtal; een andere redacteur van het Nieuws van den Dag, J.F.L. de Balbian Verster schreef er een voorwoord bij van zeven pagina's, waarin vermeld wordt dat het afscheidsgeschenk in het antiquariaat ‘tegen stijgende prijzen’ verhandeld werd. Die van deze dubbele, iets grotere uitgave was toen f 2,90 ingenaaid maar er waren ook gebonden exemplaren à 4,50 en daaraan dankt deze uitgave kennelijk de naam van luxe-uitgave. De indruk is wat pretentieus want de toelichtingen zijn weggelaten, zodat er bij de liggende afbeeldingen een halve bladzijde blanco blijft, waarop helaas vaak een schim van de volgende staande tekening te zien komt; het papier lijkt namelijk wel op dat van het Zondagsblad, maar is toch iets meer

[p. 638]

doorschijnend. Toch is het merkwaardig dat de cliché's, na ongeveer 40.000 afdrukken, Wenckebach's kunst nog tot zijn recht doen komen. Daarnaast was het kennelijk de bedoeling een platen-atlas van Amsterdam te leveren, want de platen zijn nu gerangschikt van het centrum uit en er is een alfabetische lijst der onderwerpen toegevoegd. Zo'n atlas was niet de bedoeling geweest bij het Zondagsblad; de Balbian Verster verklaart dat Wenckebach geheel vrij bleef in zijn keuze van onderwerp en maar rondzwierf tot hij een aantrekkelijk geval vond, soms bij een afbraak die ruimer aspect leverde, soms bij gebeurtenissen als de restauratie van het Rembrandthuis of de versiering van de Herengracht bij de inhuldiging. Het lijkt mij dat Wenckebach toch niet speciaal aangetrokken werd door pittoreske gevallen; de enige wijziging die in de tien jaar van zijn keuze opvalt, is het ontbreken na 1900 van de meer impressionistische afbeeldingen. Hij moet zich veeleer ten doel gesteld hebben documenten te geven van wat òf kans had te verdwijnen òf minder bekend was. De beroemde monumenten ontbreken bijna geheel, tenzij gevat in een algemener stadsbeeld. Dat documentaire karakter zat hem nog in 't bloed door zijn biologische tekeningen; het is ook wel direct de reden geweest voor het succes van dit werk: hij wist met alle nauwkeurigheid van afbeelding toch steeds het karakter van het stadsbeeld te doen spreken. Zijn meesterschap om voor het lijn-cliché tinten aan te geven met arcering of pointillé maakte aanstonds dat men de kleur niet miste. Toentertijd moet iedere Amsterdammer direct het beeld van de eigen herinnering herkend hebben en ook nu treft elke tekening als een gelijkend portret.

Het is dus begrijpelijk dat in 1960 Wenckebach's honderdste geboortedag herdacht werd met een tentoonstelling onder auspiciën van het Genootschap Amstelodamum, dat daar de serie stadsbeelden op de voorgrond kwam, dat de prijzen van het afscheidsgeschenk ten top stegen en dat het plan ontstond van een nieuwe uitgave, die gereed kwam bij het 75-jarig bestaan der Amsterdamse Boekverkopers Vereniging in 1962 en nu verder verkrijgbaar is als bovengenoemde Reuzenpocket. Het zal wel de verdienste zijn van de Bezige Bij dat men het maken van nieuwe clichés ondernam, dat men alle tekeningen wenste en dat er ook weer toelichtingen zouden komen, die dan up to date gebracht zouden worden. Anders dan in het Zondagsblad werden nu enkele opmerkingen achterhaald in de tijd vóór het verschijnen.

Op de gedachte om foto's toe te voegen kom ik nog terug;

[p. 639]

hier kan eerst de uitbreiding met teksten besproken worden het was een geestig idee om het boek van de grote illustrator nu op te sieren met enige bladzijden literatuur. Het proza der tijdgenoten geeft dan wat men niet ziet, maar wat zich afspeelde op de getekende plaatsen. Justus van Maurik's ‘Izaak van de Dam’ vertelt vijf bladzijden over zijn klanten, iemand van het Vreemdelingenverkeer drie over marktventers en anderen in de Jodenbuurt, G.C. Verenet noemt op één pagina de cafébezoekers van het Leidseplein en van L.M. Hermans krijgt men er drie uit een rapport over woningtoestanden in de Jordaan. Behalve deze twaalf bladzijden zijn er nog tien aan de schone letteren gewijd, namelijk een gedicht ter inleiding van elk der hoofdstukken (‘wandelingen langs pleinen’) waarin nu het boek verdeeld is. Deze verzen zijn maar voor de helft van tijdgenoten, de oudere passen geheel bij de historische toelichtingen, behalve het eerste en grappigste: ‘de Amsterdamsche Meisjes’ van Roemer Visscher.

Ik kom nu tot de aanvulling met foto's van tijdgenoten; op de omslag zichtbaar als een andere afbeelding van bijna hetzelfde stadsbeeld, maar verder nog slechts bij de Noordermarkt en, ten naasten bij, voor de Waag en de Munt. Toch heeft elk der hoofdstukken zo'n foto, breeduit over twee bladzijden, meestal vergroot, maar alleen voor de Oude Kerk en de Raadhuisstraat het reproduceren waard. Mijn oordeel zal wel beïnvloed zijn door de vergelijking met de tekeningen; misschien was het de bedoeling aldus aan te geven hoezeer de overgebleven foto's van die tijd te kort schieten. Inderdaad worden er thans in de fotografische prentenboeken betere gevonden en het lijkt er wel op, dat men onder de tekenaars zeker geen betere, laat staan een evenwaardige, zou kunnen vinden. Maar de vraag blijft: welke werkwijze is te verkiezen, als het er om gaat het stadsbeeld vast te leggen. Er blijft immers het verschil dat de tekenaar zich kan beperken in wat hij weergeeft en Wenckebach heeft zich bijna overal onthouden van het ‘stofferen’ van zijn afbeeldingen; terecht, want die beelden zijn in ons geheugen ook zonder wisselvallige passanten ingeprent. In dat opzicht waren de fotografen van 1900 nog bevoorrecht: niet alle grachten, straten en pleinen waren tot parkeerplaats gedegradeerd; nu moeten zij zich tot stegen en sloppen of de nacht beperken. Hun prentenboeken vertonen dan ook bij voorkeur de bewoners in hun doen en laten en zijn meer illustratie der literatuur dan afbeelding van de stad.

De gevolgen van de gewenste toevoegingen heeft men,

[p. 640]

naar ik hoop, niet onder het oog gezien: nog eens twintig bladzijden voor de foto's brengt het totaal dat niet aan de tekeningen gewijd is op 47 (met biografie, register, bronnenopgave) zodat er voor de 231 tekeningen maar 182 beschikbaar bleven. Wel konden een aantal liggende tekeningen paarsgewijs op één pagina, indien de benamingen er af gesneden werden, wat dus maar bij alle gebeurde. Maar toch is bijna een vijfde deel eenvoudig verkleind, waardoor de arceringen op de grilligste wijze verminkt zijn. Dit is erger dan plagiaat: er wordt hier aan een overleden kunstenaar de ondeskundigheid aangewreven dat hij niet voor reproductie kon tekenen! Maar de toevoeging der foto's had nog een gevolg, waardoor zelfs de niet verkleinde afbeeldingen verknoeid zijn; men wilde de foto's op een soort kunstdrukpapier hebben al is het raster grof genoeg voor papier dat niet met een glanzende krijtlaag bedekt is. Maar op zulk papier is een lijn-cliché niet behoorlijk af te drukken, tenminste als het gemaakt is om tinten weer te geven. Of was het de opzet om de indruk te wekken dat iets dergelijks in ‘Amsterdam omstreeks 1900’ ook kon gebeuren?

Laten wij maar hopen dat de Bezige Bij voor een vijfde druk eens zal overwegen de uitgave te herzien, zodat die aan Wenckebach recht doet wedervaren. Ook de huidige zal toch wel het goede gevolg hebben dat de liefde voor Amsterdams stedeschoon levendig gehouden wordt.