De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 513]

[Nummer 9]

O. Noordenbos
Ter inleiding
Vlamingen en Friezen

Dat in een speciaal nummer van ons tijdschrift aan Vlaanderen en Friesland aandacht wordt besteed, waarbij in het bijzonder de Vlaamse en Friese bewegingen ter sprake komen, heeft ons inziens een aanvaardbare zin. Hoeveel punten van verschil er ook aangewezen kunnen worden, beide bewegingen zijn voortgekomen uit de drang naar behoud van een eigen cultuurgemeenschap, uit de strijd voor het voortbestaan van de moedertaal als draagster van de eigen cultuur, uit de bedreiging waaraan ze hebben bloot gestaan of nog bloot staan door een naburige machtiger beschaving te worden weggedrukt.

Zij vragen bovenal begrip en sympathie voor wat ze voorstaan in Nederland, dat met Vlaanderen nauw verbonden is door een gemeenschappelijke taal en waar Friesland van oudsher deel van heeft uitgemaakt, al heeft het steeds een bijzondere plaats ingenomen door een eigen taal en literatuur van welke laatste overigens in Nederland niet veel notitie is genomen.

De Friese taal is in Nederland officieel erkend, want zij wordt in Friesland in diverse scholen onderwezen en zij wordt op Nederlandse universiteiten gedoceerd. Zij mag dan - ook officieel - een streektaal heten, voor de Friese schrijvers en Friese lezers heeft zij de betekenis van een moedertaal die zich voortdurend heeft aangepast aan al de ontwikkelingen op het gebied van cultuur, wetenschap en techniek, die de aanraking met de wereldliteratuur niet heeft geschuwd en geen regionale en folkloristische aardigheid is geworden.

Met het Vlaams vergeleken bestaat er een aanmerkelijk verschil wat betreft de omvang van het taalgebied en het aantal taalgebruikers. De Vlamingen vormen een taalgemeenschap van ongeveer 5½ miljoen mensen, in Friesland

[p. 514]

zijn er ongeveer 300.000 Fries sprekenden. Door de plaats die de Vlamingen in België innemen is de Vlaamse beweging een veel gecompliceerder geheel geworden dan de Friese beweging ooit zal worden. De Vlaamse taalstrijd is uitgegroeid tot een strijd voor een culturele autonomie, die in Friesland binnen veel bescheidener grenzen zal blijven.

Het grote verschil is dat Vlaanderen streeft naar autonomie binnen de Belgische staat voor het gebied waar het Vlaams gesproken wordt. In Friesland als deel van Nederland, waar het Nederlands ook als landstaal geldt, is tweetaligheid een vereiste.

In Vlaanderen wordt de strijd voor de volledige gelijkgerechtigdheid voor het Vlaams doorkruist door politieke, sociale, economische en confessionele aspiraties en belangen in een mate die in Friesland niet bestaat. Omgekeerd kan men ook zeggen - men vergelijke het artikel van Picard - dat in België de taalkwestie vaak als een storend element is opgetreden in het nationale politieke leven. Dit alles kent Friesland niet en kent ook Nederland niet.

België heeft zijn separatische stromingen, waarbij ook politieke en economische tegenstellingen tussen Walen en Vlamingen een belangrijke rol spelen. In Friesland mag zoiets geen naam hebben, eenvoudig al omdat het politiek en economisch ondenkbaar is dat Friesland op zichzelf zou kunnen bestaan. Vlamingen en Walen daarentegen hebben elk een naburige staat waartoe zij naar taal en cultuur zich aangetrokken kunnen voelen.

Wel spelen in Friesland meer dan voorheen ontwikkelingen van economisch-sociale aard en op het gebied van het verkeer een rol die de kansen voor het behoud van de Friese taal en letteren twijfelachtig zouden kunnen maken. Als wij nagaan van wanneer de Vlaamse en Friese bewegingen dateren, kan men vaststellen dat het streven naar behoud van de eigen taal in Friesland, wanneer er nog van geen Friese beweging sprake is, begonnen is in de 17de eeuw, als reactie op het verval van het Fries, sinds het in het begin van de 16de eeuw niet meer als bestuurstaal werd gebruikt. In de 17de eeuw begint met Gysbert Japicx de Friese literatuur op verrassende wijze. Het is vooral de romantische periode die het nationale gevoel heeft aangewakkerd en de zin voor de eigen historie heeft opgeroepen.

[p. 515]

Het is dan ook de romantiek waaruit de Vlaamse beweging is geboren. Dezelfde romantiek heeft in Friesland wel de zin voor de historie versterkt, getuige de oprichting van het Fries Genootschap en het Fries Museum, maar een strijdbare beweging heeft ze niet verwekt. In Vlaanderen daarentegen heeft de romantiek dusdanig haar stempel gedrukt op de taalstrijd en wat uit deze is voortgekomen dat, zoals duidelijk wordt aangetoond in het artikel van Vermeersch, de Vlaamse beweging nog aan die romantiek laboreert.

Met wat er uit de 19de eeuw nog aan romantiek van het slappe soort en aan folkloristische liefhebberijen was overgebleven heeft in Friesland de Jongfriese beweging onder leiding van D. Kalma in 1915 schoon schip gemaakt. De literaire betekenis van deze beweging is voor de Friese literatuur te vergelijken met wat de beweging van tachtig was voor de Nederlandse letteren. Ze was een afrekening met het liefhebberen in ‘volksschrijverij’ en een oproep tot een persoonlijke kunst, ze was meer dan dat, haar streven was niet slechts een moderner cultiveren van het Fries als literaire taal, ze kwam ook met eisen om het Fries te brengen in kerk, rechtzaal, in vertegenwoordigende lichamen als staten en gemeenteraden, en niet in de laatste plaats om het Fries als taal te onderwijzen op de school. Men zou kunnen zeggen dat van toen af aan er een werkelijke, radicale, strijdbare Friese beweging is ontstaan.

De ingrijpende economische en sociale ontwikkelingen van onze tijd hebben reeds tot verregaande veranderingen in het levenspatroon van zowel Vlamingen als Friezen geleid en zullen er nog verder toe leiden. De gevolgen zullen echter zeer uiteen kunnen lopen. Terwijl Vlaanderen lange tijd ten opzichte van het Walenland een achtergebleven gebied is geweest, is in de laatste decenniën het economisch overwicht van het Walenland gaan tanen ten gunste van Vlaanderen. Dit versterkt de positie van de Vlamingen in België, dit betekent ook, al hebben de Vlamingen nog gerechtvaardigde eisen, dat aan de taalstrijd een einde zal komen. De verhoogde economische status der Vlaams sprekenden zal ook aan hun taal meer poids geven tegenover de Frans sprekenden.

In Friesland liggen de zaken anders en vermoedelijk ook

[p. 516]

minder gunstig. De inkrimping van de agrarische sector ten gunste van de industrie ontneemt aan Friesland zijn overwegend landelijk karakter. Daar het Fries in de eerste plaats als gesproken taal de taal van het platteland is, zou industrialisatie en verstedelijking een gevaar kunnen betekenen voor het Fries. Men mag hierbij niet vergeten dat in de toch maar bescheiden Friese steden meestal geen Fries gesproken wordt. Hiertegenover staat dat het odium dat op het Fries drukte als een taal van boeren en schippers aan het verdwijnen is. Toch ligt het niet zo als in Vlaanderen dat men erop kan vertrouwen dat het taalprobleem zich zal oplossen langs de weg van de ‘natuurlijke ontwikkeling van de democratie’, zoals Picard dit in België ziet gebeuren.

Het kwantitatieve verschil tussen vijf en een half miljoen en driehonderd duizend is daarvoor te groot, het kwalitatieve verschil tussen een strijd voor één eigen taal en die voor tweetaligheid als in Friesland is daarvoor te wezenlijk. In Friesland zal men moeten blijven strijden voor het behoud van de eigen eerste of tweede taal en daarmee voor een stuk Nederlandse volkscultuur. Maar ook als de Nederlandse overheid begrip toont voor de waarde hiervan, is, zoals Schurer terecht zegt, nog niets gegarandeerd.

Op dit punt valt het verschil in zowel economische als culturele macht die Vlaanderen reëel en in potentie bezit, wel deerlijk ten nadele van Friesland uit. Industrialisering, verstedelijking, verkeersverbeteringen zullen het Vlaams geen kwaad (meer) kunnen doen. In Friesland moeten ze noodzakelijk leiden tot het ontstaan van nieuwe streekeenheden ter voorkoming van het verval van het platteland, zoals Bouma betoogt. Verheugend en ook wel wat verwonderlijk is dat de belangstelling voor het Fries toeneemt, juist in de laatste tijd, ook onder niet-Friezen in Friesland.

Wie de geschiedenis wil betrekken in het karakter van beide bewegingen, vindt in Vlaanderen een roemrijk verleden, waarvan de monumenten in steden en musea nog luisterrijk getuigen. Dit is strelend voor het Vlaams nationaal gevoel. Friesland daarentegen ontbreekt zulk een roemruchtig verleden. Het zwaard van ‘greate Pier’, hoe zwaar ook, legt toch geen gewicht in de schaal waarin de roem van een verleden wordt gewogen. Toch ontbreekt aan

[p. 517]

de Friezen bepaald geen nationaal gevoel. Het uit zich in de hardnekkige verdediging van de eigen taal, in het besef een oud erfdeel te moeten behouden. De Friese beweging heeft geen politiek-confessionele tegenstellingen gekend als in Vlaanderen de controverse tussen een conservatieve Vlaams-katholieke en een ‘vrijzinnige’ beweging, die zich met name in de onderwijskwestie heeft toegespitst. Friesland kent als een goed Nederlandse provincie ook in de Friese beweging haar zuiltjes, maar voor het Fries wordt gezamenlijk aan één lijn getrokken.

Ten aanzien van het nationalisme zal het beeld dat de Fries van zichzelf zou maken, nogal afwijken van het traditionele beeld dat volgens Vermeersch de Vlaming van zichzelf maakt. Hoeveel kwaad de romantiek hier heeft gesticht, is gebleken uit de ontvankelijkheid van vele Vlamingen voor het nationaal-socialisme, dat voor een goed deel op valse romantiek berust. Het Friese nationalisme - welke nationale minderheidsbeweging is ervan verstoken? - heeft steeds zijn begrenzing gevonden in een democratische gezindheid, die deels van calvinistische oorsprong, deels van burgerlijk-democratische en sociaal-democratisch huize is.

Beide bewegingen, de een vlak aan onze grens, de ander binnen onze grenzen, vinden in Nederland, de ene meer, de andere minder, toch nog te weinig belangstelling en medeleven. Uit deze overweging is dit nummer voortgekomen.