De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 493]

L. Hornstra
Blauwe en rode jeugd

Het is een genoegen èn een opgave om de 500 bladzijden dikke dissertatie van G. Harmsen, die onder bovenstaande titel in 1961 te Assen uitkwam, te recenseren. Een genoegen omdat het een onuitputtelijk boek-om-in-te-bladeren is, met veel gegevens (ook in de 100 blz. noten achterin) die voor een deel onherroepelijk verloren gegaan zouden zijn als de schrijver ze niet in dit werk had vastgelegd. Vooral het belangrijkste begin van de Nederlandse jeugdbeweging: de kwekelingenactie, wordt uitvoerig uit de doeken gedaan. Maar iedere oudjeugdbeweger zal wel snel kijken naar zijn ‘eigen’ jeugdverenigingen; meervoud vaak, want begon men niet met een blauwe, om in de eerste of tweede rode te eindigen?

Wat in al zijn beschrijvingen treft, is, dat het typische, moeilijk te omschrijven jeugdbewegingskarakter kleiner is naarmate ouderen de leiding hebben, resp. vele ouderen lid zijn, resp. de jeugdbond tegen een vereniging of partij van volwassenen aanleunt. Hoe minder men deze verschijnselen ziet, hoe meer jeugdbeweging dus. Voorts blijkt uit zijn beschrijvingen, dat een zekere ‘geroepenheid’ een noodzakelijk ingrediënt is, een geroepenheid om een ‘betere maatschappij’ te scheppen. Deze twee: de vrijheid en de geroepenheid, men kan (wat minder extatisch) ook zeggen: vrijheid en verantwoordelijkheid, werden in de jeugdbeweging op zeer bijzondere, persoonlijke wijze beleefd, en hier en daar tot het uiterste doorgevoerd: het Vrije Jeugd-Verbond (De Moker en De Branding) is er het overtuigendste voorbeeld van, maar ook elders kan de schrijver op extreme beoefening van beide deugden wijzen.

Wat betekenden deze deugden, welke functies hadden zij? Dat is naar het mij voorkomt vrij eenvoudig: de jeugdbewegers oefenden zich om in een snel veranderende maatschappij als volwassen verantwoordelijken op te treden. Dit ‘oefenen’ kan alleen geschieden als vele mogelijkheden tot het uiterste worden onderzocht. De vrijheid moet, tijdens deze training, niet optimaal, doch maximaal zijn. De veranderende maatschappij moet maximaal veranderd worden. Onrecht moet bestreden worden, dus eerst als zodanig gekend worden. Alles wordt kritisch bekeken, op een goud-

[p. 494]

schaaltje gewogen. Geen maatschappelijk, geen cultureel, geen kunstzinnig, geen sociaalwetenschappelijk probleem, of het wordt onderzocht, bekritiseerd, toegejuicht, afgewezen. Men raakt dan ook onder de indruk van het overstelpende materiaal dienaangaande dat Harmsen bijeengebracht heeft. Ook toont hij aan, dat de jeugdbewegers later meestal geen middelmatige mensen werden, en vaak ver uitstaken boven hun oorspronkelijk milieu - ofwel ze bleven hun revolutionaire gezindheid in de meer oorspronkelijke vorm trouw.

Het is onmogelijk voor een maatschappelijk verschijnsel één verklaring te geven die afdoende en alleenzaligmakend is. Veel aspecten vragen om nadere beschouwing. Maar het lijkt mij onmiskenbaar dat het oefeningskarakter, het zich voorbereiden op later, het hoofdkenmerk is van alle puberteit en in het bijzonder van de (vroegere) jeugdbeweging. Van de middenklassen namen eraan deel degenen die een heftige puberteit vertoonden, van de arbeidersklasse zij die voor het éérst een puberteit hadden. Men kan dit op verschillende wijzen bezien. Men kan erop wijzen dat de jonge arbeiders nu eindelijk wat speelruimte kregen om zich persoonlijk te ontplooien en in de puberteit en adolescentie al datgene te beleven wat voor de karakterontwikkeling zo waardevol is. De schrijver doet dat dan ook. Men kan er echter ook op wijzen (doch ontmoet dan wrevel), dat de puberteit, de speelruimte enz. (tegenwoordig het nozemgedrag) juist daar ontstaan waar de jonge mens ‘vervreemd’ is van zijn menswaardige staat, in de zin dus van de ‘vervreemding’ (alienation) van Marx, berustend op de maatschappelijke onteigening. De wet op de kinderarbeid en de verlengde schoolplicht hebben weliswaar de gezondheid bevorderd doch de vervreemding vergroot.

Het is ook opvallend, dat in de beschreven jeugdbeweging vrijwel alleen de arbeidersjeugd en de jongeren uit de kleine en middelkleine middenstand betrokken waren - geen rijke jongelingen! (op enkele uitzonderingen na).

Enkele kritische overwegingen wil ik niet achterwege laten. Mag men spreken van een generatieconflict, zoals de schrijver doet? Hij begint zijn boek met een aantal gemeenplaatsen die gelukkig door hemzelf later gelogenstraft worden. Want wat moet men denken van de volgende zin: ‘In het natuurverschijnsel der generatiewisseling ligt de jeugdbeweging als mogelijkheid besloten’. Zelfs het woord generatiewisseling is onjuist, en een jeugdbeweging heeft men over de gehele aarde in alle tijden bijna nooit gehad. Ook de afgezaagde bewering dat 't gezin aan betekenis inboette,

[p. 495]

moet betwijfeld, n.l. eerst bewezen worden. De schrijver beperkt zijn bewering wel door te spreken van de sociale en economische betekenis, maar dat is een schijnbewering omdat hij niet duidelijk maakt wat hij daaronder verstaat. Men kan immers precies de tegenovergestelde bewering doen - met beter klinkende argumenten en meer recht: nog nooit heeft het gezin zulke grote lasten op de schouders gekregen: opvoeding, voeding, begeleiding, ontspanning, sociale vorming, economische steun, zij duren steeds langer, de ouders worden steeds zwaarder belast.

De schrijver heeft het over ‘de natuurlijke tegenstelling tussen de generaties’. Dit is een misverstand. Het woord ‘natuurlijk’ mag in een wetenschappelijk werk als dit niet voorkomen. Bovendien is het vermeende verschijnsel slechts in de eigen cultuur (vermeend) geconstateerd.

Als de schrijver aan het eind van zijn boek een ‘nadere definitie van jeugdbeweging’ (blz. 375), d.w.z. meer inzicht in het verschijnsel, wil geven komt hij er niet meer uit: het is een wirwar van: strijd voor rechten van jeugd en vrouwen, democratisering, verzet tegen gezin en school, de natuur als symbool, het op de spits drijven in geseculariseerde vorm van de calvinistische kleinburgerlijke levenssfeer, het ziel-lichaam-dualisme, reactie op industrialisatie en urbanisatie (hier schiet hij ineens raak, als hij opmerkt dat de jeugdbeweging juist vaak afrekende met prekapitalistische verschijnselen), emotionele afwijzing van genot, amusement, onechtheid. Hij verwart voortdurend oorzaak en gevolg en blijkt niet in staat er enige lijn in te brengen. Toegegeven, het probleem is ingewikkeld, en te groot om door één man te worden opgelost, maar het is spijtig in dit belangrijke werk zoveel onevenwichtig heen-en-weer-springen te zien. Op blz. 380 lezen we: ‘Wat in de (....) terminologie van bepaalde politici een generatieconflict heette, was in de grond van de zaak een stuk klassenstrijd.’ Op blz. 381 zegt hij van de vrije jeugdbeweging dat ‘zij naar ons inzicht een eerste schakel was in het aanpassingsproces van de jeugd aan de huidige maatschappij’. Inmiddels is de lezer de theoretische kluts wel geheel kwijtgeraakt. Wat de schrijver dan nog over de huidige jeugd ten beste geeft, raakt kant noch wal. Als men wil aanschouwen dat de Westerse sociologie geen behoorlijk referentiekader heeft waarbinnen waarnemingen een plaats kunnen vinden (afgezien van verdere verwerking), dan is ook dit boek in zijn beschouwingen weer een leerzaam voorbeeld.

Laten wij de schrijver des te dankbaarder zijn voor de ontzagwekkende hoeveelheid goed verzameld schriftelijk

[p. 496]

en mondeling materiaal, dat geordend, toegankelijk en controleerbaar in dit boek is uitgestald.

Iedere oudjeugdbeweger ontdekt natuurlijk kleine onjuistheden (of méént ze te ontdekken). Voor de innig gehoopte tweede druk (in goedkope uitgave) dan ook de mijne:

(1) Op blz. 420 staat: ‘P.A. Kooyman bleef het anarchisme trouw en schreef in 1936....’ Er is geen sprake van trouw of ontrouw, want Kooyman is nooit anarchist geweest. De vergissing is vergeeflijk, want Kooyman schreef en schrijft nog altijd in anarchistische blaadjes.

(2) Op dezelfde blz., even hoger, staat dat Van der Linde, Kooyman en De Haas een ‘romantische’ bom gebruikten en niet ‘de zoveel simpeler weg van de vuurwapens’ bewandelden. Maar dan heeft de schrijver ‘de bom’ niet begrepen; het ging niet om een moord, maar om een demonstratieve daad.

(3) Op blz. 422 worden de beroemde Pinkster-Mobilisaties (PM's) opgesomd. Ik mis daarin Rolde (?) en zeker Schoorl (de laatste?).

(4) Op blz. 456 wordt over Marinus van der Lubbe geschreven, de brandstichter van de Rijksdag. Er wordt vermeld dat hij lid was geweest van de C.J.B. Jawel, doch men moet de merkwaardige Leidse revolutionaire verhoudingen gekend hebben, om de waarde daarvan te verstaan. Van der Lubbe was Spartakist toen hij zijn daad volbracht, en de vermelding daarvan ontbreekt. Dat de lezer voor Van der Lubbes leven en karakter verwezen wordt naar een publicatie van Jef Last, is te betreuren omdat Last milieu en motieven van Van der Lubbe niet begrepen heeft. Het beste kan men altijd nog het desbetreffende Roodboek raadplegen, dat ook afrekent met de leugens van het Bruinboek.

(5) De ‘Liga tegen Imperialisme’ is in Nederland opgericht door een ‘intellectuelencomité’ (o.a. Henriette Roland Holst en ik) waarin wel communisten zaten, maar niet de boventoon voerden. De Liga is eerst in Frankfurt door de bolsjewistische taktiek veroverd en toen door de anderen verlaten. De vermelding (blz. 342) dat de Liga van communistische huize in 1929 ‘ontstaan’ zou zijn, is dubbel onjuist: niet communistisch en niet in 1929, maar 1927.

(6) De vermelding van de Revolutionaire Studenten Bond (Leiden 1927-1929) ontbreekt. Hij is van belang voor de samenwerking tussen jeugdige anarchisten (Branding o.a.), jonge communisten, spartakisten, studenten, ar-

[p. 497]

beiders, nederlanders, indonesiërs (Moh. Hatta! Perhimpoenan Indonesia; proces tegen de Indonesische studenten). De R.S.B. is nog ter sprake gekomen op het SDAP-congres te Nijmegen, gericht tegen de linkse oppositie; Stien de Zeeuw kon verklaren dat de R.S.B. niets met de linkse oppositie te maken had.

(7) Wat zou het aardig geweest zijn de BIAP te noemen, de Bond van Internationale Auto-parasieten, d.w.z. de eerste principiële (!) ‘lifters’! Hij is op een PM opgericht, compleet met bestuur. Doch de voorzitter werd geroyeerd omdat hij een keer met de trein was gegaan, en de secretaris omdat hij de fiets gebruikte. Een grap, maar nog vijftien jaren sprak men van het werkwoord ‘biappen’; ‘liften’ deed men pas na de laatste oorlog. Rinus van der Lubbe biapte half Europa door.