De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 253]

Ex libris

In de bundel Kort Geding (Polak en Van Gennep, A'dam, 1963) heeft J.J. Oversteegen elf verhalen bijeengebracht, waarmee hij een dwarsdoorsnee te zien wil geven van verhaalkunst uit het Noord- en het Zuid-Nederlandse taalgebied in de laatste tien jaar. De oudste auteur is in 1905 geboren, de jongste in 1929; de meeste die erin voorkomen na 1920, enkele oudere voornamelijk omtrent 1910. De inleiding verklaart de titel: elk van de verhalen bevat het verslag van een kort geding tegen de menselijke staat. En verder motiveert hij de keuze hiermee, dat het goede verhalen zijn. Men moet hem toegeven dat hij een interessante keuze heeft gedaan, en ook een karakteristieke. Hij verdiept zich verder in verschillen tussen verhaalkunst van schrijvers die voor of die na de tweede wereldoorlog zijn begonnen. In zijn keuze zijn er veel meer oorlogsverhalen bij dan waar een keuze van zeventien jaar na de eerste wereldoorlog de beschikking over zou hebben gehad. Verder handelen opvallend vele over de dood, maar dat is ook in de verhaalkunst van voor de tweede wereldoorlog veelvuldig het geval, en niemand zal er zich over verbazen in een wereld waar de dood nu eenmaal elke levensvraag doorkruist. Verder constateert hij een verschil in omwondenheid, bij de jongere schrijvers zijn er nauwelijks meer taboes overgebleven.

De samensteller maakt een vergelijking met de bundel verhalen De korte baan, die Marsman en Du Perron in 1935 uitgaven. Er is behalve verschil ook opmerkelijke overeenkomst, zowel toen als nu komt het autobiografische element erg zichtbaar door de verhalen heen. En ook bij deze verhalen kan de vraag worden gesteld die ik destijds opwierp: of het in verscheidene gevallen wel werkelijke verhalen zijn, en dat gold waarlijk niet alleen voor een fantasierijke meditatie als Nijhoffs De pen op papier. Zonder ook nu doctrinair vast te houden aan theorieën over verhaalkunst, valt er toch wel met sommige kenmerken van verhalen rekening te houden en het ontbreken ervan als een gemis te beschouwen. Verscheidene van deze verhalen zijn niet meer dan het rechtlijnig relaas van belevenissen, zoals die van Van het Reve met markante ‘memoires’ aan een wrevelige jeugd in een communistisch milieu en die van Jan Wolkers met jeugdherinneringen aan zure strandgenoegens waar de naturalistische beschrijving door Frans Coenen van de strandgenoegens der familie Kramp kinderspel bij blijft. Hoe frappante,

[p. 254]

soms haast visionaire beschrijvingen daarin ook voorkomen, als van de doodse omgeving van een kalkoven en van het martelen van een gevangen krab, het ‘verhaal’ blijft bestaan uit reeksen beschrijvingen, typeringen en waarnemingen. Met elkaar vormen die nog géén verhaal, als men als het voornaamste kenmerk van een verhaal toch de bouw, de compositie, de beweging ervan mag beschouwen. De kunst van het verhalen blijft toch in oude of nieuwe vormen het ontwikkelen van een gebeurlijkheid die vanuit een gesteld uitgangspunt zich als het ware uit zichzelf ontplooit, of weer inplooit, zich verwikkelt en tot een ongedachte, verrassende oplossing of ontknoping komt, of wel zich met een dwingende fataliteit meer obsederend dan verrassend tot in alle konsekwenties van het gestelde uitgangspunt voortzet naar een onontkoombaar einde waarnaar zich liefst toch vooreerst nog raden laat. Het eerste is hier bijv. het geval met het slachtofferlijk verhaal van Koolhaas over de kalkoenen, het tweede met het rapport over de verstening van de sergeant Massuro door Mulisch. Het verhaal van Beb Vuyk gaat vooral over folteringen van Indonesische krijgsgevangenen in Semarang en lijkt, als het relaas van de meidagen van 1940 bij Vroman, een verslag van belevenissen te zullen blijven maar onthult zich tenslotte toch als een verhaal, waarin alles tenslotte anders uitpakt dan het er eerst in de beschrijvingen uitzag. Echte verhalen zijn er hier, ook bij de Vlamingen, maar weinig, en het ontbreken ervan zouden we als een van de voornaamste karakteristieken van de gebundelde stalen van epiek naar voren gebracht willen zien, waarmee dan in dat opzicht meer overeenkomst dan verschil bestaat met de verhalen uit De korte baan van de jaren dertig.

Het blijft altijd een persoonlijke voorkeur van de samensteller de gekozen verhalen tot de beste van hun tijd te rekenen, en even persoonlijk is dan de voorkeur van de bespreker voor andere (bijv.: De verliefde gevangene van Cees Nooteboom), een verschil in smaak en opvatting dat in zoverre weinig interessant of voor discussie vatbaar kan zijn. Maar toch meen ik dat er in bovengenoemde zin van verhaalkunst uit de laatste tien jaar nogal wat verhalen bestaan die méér dan de meeste nier opgenomene de aanwijsbare kenmerken van een meesterstuk bevatten, in de bijzondere vondst van het gestelde uitgangspunt en de bijzondere, verrassende of beklemmende ontwikkeling daarvan binnen de, met het uitgangspunt, als uit het niet door de verbeelding opgeroepen en geschapen nieuwe werkelijk-

[p. 255]

heid; niet als een herziene herinnering of hetzij gekleurd of ontkleurd verslag van gebeurtenissen en belevenissen maar als ‘autonoom’ verhaal, zoals dit woord hier nu wel kortweg in zijn bedoeling verstaan zal worden. Onmiskenbare meesterstukken van zulke uit een verbeeld uitgangspunt autonoom ontwikkelde verhalen zijn, diezelfde laatste tien jaar, De actetas van Bordewijk (voor het eerst gedrukt in De Vlaamse Gids, 1956), Hotel Bonheur van Anna Blaman (in Overdag, 1957), en (wanneer verhalen als De Knopenman en Het schot in de bergen voor een keuze als hier te omvangrijk zijn), van Maurits Dekker De Generaal (in de algemeen over het hoofd geziene bundel Op zwart stramien) en van R. Blijstra onopgemerkte meesterstukken van positie en compositie als De lafaard van Thermopylae (in Maatstaf 1958) en het kleine drieluik der onontkoombaarheid Iemand is de ander, over Algerije, Worms en Pasternak (in Maatstaf 1959).

Voor het overige beantwoordt Kort geding weer wel aan het doel van een karakteristieke dwarsdoorsnee van proza uit deze tijd, inzoverre het erin slaagt de strenge, droog nuchter registrerende en observerende schrijftrant van nu, bij een soms met kracht onderdrukte emotionaliteit als bij Wolkers, aan te tonen.

Anthonie Donker.