De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 152]

Lieuwe Bouma
Verleden en toekomst van de KLM

Er zullen niet veel mensen in Nederland zijn die niet betreuren dat de KLM, in plaats van een voorwerp van nationale trots, een object van teleurstelling en controverse is geworden. Wanneer in luttele jaren de gehele leiding, van commissaris tot onderdirecteur, wisselt en verdwijnt, is het onjuist dit grotendeels in de persoonlijke sfeer te zoeken. Nog onjuister is het, het verleden te idealiseren en de mening uit te spreken dat de huidige ontwikkeling onder Plesman nooit zou hebben plaats gegrepen. Het tegendeel is het geval. Het is daarom goed, dit verleden wat kritischer te bezien. Daar wij niet de geringste behoefte hebben aan indiscrete karakterontleding van wie ook, ook niet van wijlen Plesman, zullen wij ons uitsluitend baseren op controleerbare feiten. Wij zullen dan moeten spreken van de mythe-Plesman en van de ‘image’ van de KLM.

De mythe-Plesman

Men kan de mythe-Plesman niet behandelen zonder de KLM-image uit de doeken te doen. Doch voor een goed begrip van de KLM-image moet men de mythe-Plesman kennen. Zij zijn onontwarbaar dooreengestrengeld. Laten wij dan toch beginnen met de mythe-Plesman, want alles is begonnen met een jonge kerel Plesman die gek was van vliegtuigjes.

Men spreekt over Plesman altijd in bewonderende termen van: 1) krachtfiguur; 2) groot organisator; 3) groot leider; 4) de man met de grote visie. Er valt op deze termen wel wat af te dingen:

Groot organisator? Het hangt er van af wat men daaronder wil verstaan. In het moderne bedrijfsleven wil men deze term vooral bezigen voor iemand die een goed functionerend bedrijf weet op te bouwen, een bedrijf dat gekenmerkt wordt door een goede onderlinge samenwerking, waarin ieder zijn plaats, zijn functie, zijn taken weet, een samenwerking die door de hoogste leiding wordt vóórgeleefd en die uitstraalt tot in de verste hoeken van het bedrijf. Dit is echter niet wat men in populaire zin onder ‘groot organisator’ verstaat; de ‘man in the street’ denkt bij

[p. 153]

organiseren eerder aan improviseren, ‘versieren’, dóórdrukken, gedaan krijgen, door de kracht der persoonlijkheid in een handomdraai in orde brengen, enz. Hier ziet men de ‘krachtfiguur’ al om de hoek kijken.

Groot leider? Een groot leider is hij, die de goed opgebouwde organisatie weet te hanteren, te enthousiasmeren, te doen leven en werken, als een waarlijk organisme; ja, men kan zeggen dat de grote leider van de organisatie een organisme maakt, een levend organisme dat mogelijkheden en beperktheden heeft, eigen behoeften en eigen moeilijkheden, en waarmee bepaalde doeleinden worden nagestreefd en vaak bereikt.

Plesman was, in bovengeschetste zin, géén groot organisator en géén groot leider. Hij kon niet samenwerken. Hij kon niet onderhandelen. Hij bedierf verscheidene goede relaties in het buitenland die door anderen in jarenlange arbeid waren opgebouwd. Waar hij kwam, liet hij vaak een spoor van ontreddering achter. Hij deed soms de meest dwaze benoemingen tot op hoge posten. Zijn directe omgeving verkeerde in voortdurende vrees, wat ‘de baas’ nú weer zou uithalen. Van een modern opgebouwd en gestructureerd bedrijf heeft hij nooit iets begrepen; hij liep iedere functionaris en ieder plan in de weg.

Een krachtfiguur? Ja, dat was hij zeker. Hij was ontembaar, onvermoeibaar, een vitale kerel, een dwingeland, van een soms onvoorstelbare brutaliteit en kracht in de omgang, iemand die zijn zin moest en zou hebben, die ministers opbelde, tutoyeerde, koejonneerde, die buitenlandse ambassadeurs optrommelde en voor zijn karretje spande. Niemand verzette zich, iedereen viel om, vol sprakeloos ontzag. Althans in Nederland. Plesman overschatte zichzelf en de KLM (voor hem was dat hetzelfde) mateloos. Hij kon daardoor de situatie nooit nuchter en objectief beoordelen. Hij verschafte de KLM een megalomanie die zij nog niet kwijt is.

De man met de grote visie? De jonge officier had een onbedwingbare eerzucht om de burgerluchtvaart te inaugureren. Misschien mag men dat ‘visie’ noemen, alhoewel die luchtvaart in de lucht zat. Er moest iemand gepassioneerd voor raken - en blijven. Dat is de verdienste van Plesman geweest. Ook om in die rauwe wereld de baas te blijven. Maar verder? Durven en doorzetten kan zeer waardevol zijn, maar op zichzelf getuigen zij nog niet van visie. Om na de oorlog zo snel mogelijk zoveel mogelijk allergrootste machines te kopen, is wel belangrijk maar geen visie. Om een belachelijk groot kantoorpand neer te zetten in Den

[p. 154]

Haag, in plaats van een bescheidener kantoor in Amsterdam of Amstelveen of bij Schiphol, is gebleken een slechte visie te zijn: al spoedig kwamen er twee massa-ontslagen en moest een groot deel van het nieuwe gebouw aan de Caltex verhuurd worden.

Natuurlijk, de KLM is slachtoffer geworden van de slechte verhoudingen tussen Nederland en Indonesië, men kan dus zeggen: van de slechte visie van de Nederlandse regeringen, tenslotte van die van het Nederlandse volk. Doch van een groot man van een groot bedrijf mag men een grotere visie verwachten.

In de twintiger jaren wist iedere intellectueel, dat het Nederlandse kolonialisme nog slechts enkele decenniën voor de boeg had; in de dertiger jaren, toen de oorlog al verwacht werd, nam men aan dat ons koloniaal bezit een wereldoorlog niet zou overleven. De verklaring van Koningin Wilhelmina, in 1943 gegeven, loog er niet om. Dat hoefde Plesman nog niet te beseffen. Maar in de eerste jaren ná onze bevrijding moest toch iedere zakenman-met-visie andere ijzers in het vuur leggen dan het versleten koloniale ijzer. Doch de KLM, die van die koloniale band lééfde, bleef in megalomane dromen verstrikt. Wat het met de verbinding met Ned. Oost-Indië (langs minder ontwikkelde gebieden!) gepresteerd had, zou het ook wel even in andere werelddelen presteren.... Jawel, het bleek een droom; we werden wel kwaad, maar aan de harde feiten veranderde dat niets.

Een grote visie? Van zichzèlf had de KLM een grote visie; op de realiteit van de buitenwereld niet, noch economisch, noch politiek. (De enige man met visie bleek mr. dr. ing. E. van Konijnenburg te zijn.)

De ‘image’ van de KLM

De mythe over Plesman heeft, groeiend van den aanvang af, de ‘image’ van de KLM geschapen: de trots van het land, van de regering, van het volk, 's werelds oudste luchtvaartmaatschappij, met beroemde piloten en grootse prestaties. Plesmans megalomane dromen ondervonden weinig weerstand, integendeel, zij werden deel van de KLM. Alles moest groot, groots, spectaculair. Plesmans omgeving is wel waakzaam, ziet vele gevaren, tracht wel op te vangen, om te buigen, maar het baat niet. De eerste grote ontslagen vallen al onder Plesman. Doch eerst na Plesmans dood wordt duidelijk wat er aan de hand is. Verscheidene zeer goede medewerkers pogen een betere efficiency, een

[p. 155]

betere organisatie, een betere economische planning te scheppen. Op enkele kleinere succesjes na, slagen zij echter niet. Waarom niet? Omdat de ‘image’ van de KLM (waarachter de Plesman-mythe zichtbaar is) onveranderd voortleefde, ook bij nieuwe leiders, ook bij de raad van commissarissen, ook bij het hardwerkende en nooit hoogbetaalde personeel, ook bij de regering, ook bij ons parlement, want bij ons volk. En daarom hielp het niet, dat oude, soms bekwame leiders gingen, en nieuwe kwamen, of dat een organisatie-adviesbureau uit het buitenland een radicaal (en misschien wel juist) rapport uitbracht. Want wij handelen niet vanuit enkele losse gegevens, doch vanuit een totaalbeeld, een ‘image’ zoals men dat tegenwoordig noemt.

Conclusie

De KLM is, qua markt gesproken, een bedrijf van geforceerde middengrootte, met neiging tot daling. Ze heeft haar heroische tijd gehad, en ook haar economische bloei, dank zij onze koloniën. Zij kan niet meer zelfstandig tot expansie overgaan. Daarentegen heeft zij zeer veel technische ervaring en know-how, en goed technisch en ander grondpersoneel. De tijd van nationale bloei is voorbij. De enige oplossing is fusie, althans pooling, met België, Frankrijk en Italië. Het Nederlandse deel van dat Europese luchtvaartbedrijf kan groot zijn. Doch dan dienen er mannen aan het hoofd te staan die niet aarzelen alle grootheidswaan waarin de KLM nog steeds gevangen zit, radicaal de nek om te draaien; het aantal leiders zowel als het aantal employés en het aantal vierkante meters kantoorruimte zéér drastisch te verminderen. Doet men dit niet, dan kan men van de andere maatschappijen geen tegemoetkomende houding verwachten.

Laten wij Plesman eren als de grote durfal temidden van de eerste grote vliegers. Zij hebben inderdaad iets groots verricht. Doch laten wij niet de fout maken de tegenspoed van de KLM te zoeken in de opvolgers van Plesman. Zij zijn slachtoffers van een mythe en een ‘image’ die Plesman en het Nederlandse volk geschapen en geloofd hebben.