De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 132]

Van de onschendbaarheid des konings en de tand des tijds

Toen Buys zijn magistrale werk over De Grondwet schreef, verwijlde hij lang bij een gehele reeks opvattingen omtrent de onschendbaarheid des konings. Het is bekend, dat zijn conclusies de algemeen geldige regel van het Nederlandse staatsrecht uitmaken. 's Konings dienaren draaien ten overstaan van het parlement op voor zijn politieke daden. Plechtig gezegd: in het contraseign des ministers ligt de waarborg voor de onschendbaarheid van dat gezag, dat geen ander boven zich weet in de ambtelijke hierarchie, en dat zich dus nooit beroepen kan op het bevel eens hogeren.

Dat deze opvatting niet zonder slijtage door de tijd tot ons gekomen is, dat is zonneklaar. Zeker na 1945 denken wij wat genuanceerder over ambtenaren die zich op hun bovengestelden beroepen, en sedert er aan Europese gemeenschappen getimmerd wordt en de wereldpolitiek ons in haar draaikolk gekregen heeft, voelen wij aan den lijve, dat het hoogste gezag niet bij de Kroon is. En het contraseign? Daar lijkt me ook wat mee veranderd - iets dat de moeite van het aanschouwen wel waard is. De parlementaire democratie heeft zich ontwikkeld tot een stelsel, dat potentieel open staat naar het volk óf naar een elite, die weet waar de mosterd, de olie en de banen te halen zijn. In dat naar twee kanten gerichte proces neemt de communicatietechniek een grote plaats in.

Concreet gezegd: het wezenlijk probleem van de voorlichting, zoals dat in de ‘kwestie-Irene’ gerezen is, gaat ver uit boven dat van een reorganisatie van de dienst - hoe nuttig, die op zichzelf zijn moge. Het wezenlijke punt raakt aan de grens van privé-sfeer en openbare werkzaamheden des Konings. Het hof wordt belaagd door de camera's der T.V.-mannen, door de radioverslaggevers en de journalisten. Een gehele tweede kamerzitting wordt bovendien uitgezonden. En zeker zal het niet in de handelingen komen wat die uitzending openbaarde: het onderling gefluister aan de ministertafel, toen de premier onder een kruisvuur van oppositievragen stond. ‘Niet antwoorden - niet antwoorden!’ klonken onderdrukte stemmen van de dienaren der Kroon.

Niet antwoorden betekende: zeg, dat het hier om privézaken gaat. Zeg, dat de politiek er buiten staat.

De oppositie ondertussen was er van overtuigd, dat hier wel politieke feiten een rol speelden. Nu zijn lang niet alle

[p. 133]

politieke feiten wetten en besluiten, die om een contraseign vragen. Ik durf het aan, te zeggen, dat de moderne openbaarheid het terrein van het politieke handelen verre heeft uitgebreid buiten dat der wetten en besluiten. De grondwet rekent niet met partijen, maar partijcongressen en -raden zijn zaken, die in het nieuws komen - zij zijn politieke feiten, ook al zijn ze alleen maar overwegingen. En zou hetzelfde niet gelden voor de adviezen van de SER, de richtlijnen van het planbureau en voor iedere meningsuiting op politiek terrein wanneer die van vooraanstaanden stamt? Dus ook uit hofkringen?

Dat politieke terrein zelf is bovendien zó uitgebreid. Het omvat economische, opvoedkundige, sociale, verkeerstechnische en nog een gehele reeks problemen meer. Dat alles is in de moderne maatschappij deel van de politiek. Het komt grotendeels in de openbaarheid. Daar zorgen de massamedia dan wel weer voor; dat wil in wezen zeggen de publieke belangstelling.

Nu kan niemand zeggen, dat die belangstelling terzake van de verloving der prinses ontbroken heeft, al was die onvermijdelijk geparenteerd aan die damesbladen-romantiek voor koninklijke telgen. Dat de regering zich door een romp ten paleize liet vertegenwoordigen in urenlange besprekingen - dat maakt toch duidelijk, dat het hier om politieke zaken ging. Om politieke zaken waar men iets van afwist, politieke zaken die kleine gissingen tot grote geruchten maken, konden maken, omdat bij alle openbaarheid afdoende berichtgeving ontbrak.

Zou de Kamerzitting daar wat aan veranderen? De wezenlijke taak van de Kamer is regeringsdaden in de openbaarheid te trekken en zo nodig te wijzigen. Wat het eerste punt betreft - dat weten we al: ‘niet antwoorden’. We weten het ook door de officiële interruptie van minister Scholten: ‘Dan blijft er van het privéleven niets over’.

Hij zal wel gelijk gehad hebben - maar is dat een reden om ‘niet te antwoorden?’ De privésfeer is over de gehele linie dankzij radio, t.v. etc. kleiner geworden. Dat moet erkend worden - dat is een probleem. Dat geldt voor iedereen, die voor de t.v. optreedt of er herdacht wordt. Dat geldt speciaal voor die meest in de openbaarheid tredenden, die ‘ten paleize’ wonen.

Eén ding is duidelijk: de groen saaien gordijnen der 19e eeuw hangen niet meer voor onze ramen. Een ander ding is ook duidelijk - men kan zich inkijken permitteren thans, omdat de wezenlijke geheimen toch niet te zien komen. Die zijn voor de ingewijden, de deskundigen, de mensen met de

[p. 134]

know how. Met een beroep op die deskundigheid is al menige democratisch-nieuwsgierige vraag na een gedeeltelijke beantwoording gesmoord. Gesmoord en afgeleid in de verhalen der damesbladen o.a. Tussen haakjes: reclame T.V. zou daar ook heel goed voor kunnen dienen.

Uit het laatste blijkt, dat de openbare media kunnen helpen zaken in modieuze doofpotten te houden. Uit het geval-Irene blijkt, dat ze ook in een andere richting kunnen werken. Dat ze het onmogelijk kunnen maken de gordijnen te handhaven, die in Thorbeckes dagen Kamer en Kroon beide konden omvatten. De plaats van het imponderabile waarover men zwijgt is in honderd jaar ook hier danig verkleind. Microfoons zijn binnen gedrongen en hebben deze vorm van gezag ondermijnd. Deze vorm, die ten nauwste samenhangt met de constitutionele monarchie.

Thans wordt een meer menselijk dan staatsrechtelijk klinkend beroep gedaan op het privéleven van de mensen aan het hof. Dat beroep zou men gemakkelijk en graag honoreren, als niet de indruk gewekt was, dat het in feite betekent, dat de minister op bepaalde punten de onschendbaarheid des Konings te delen krijgt. De verloving van een particuliere persoon is, wanneer hij niet door show en sportwereld in de hoogte gestoken is, een particuliere aangelegenheid. Wil men die van een prinses ook particulier verklaren - dan dient daartoe in de openbaarheid de reden opgegeven te worden. Grijpt die reden te diep in het privéleven in? Dan is dat een reden om ernstig te overwegen wat, bij de huidige verschuiving, die de facto ten aanzien van gezag, openbaarheid en uitgestrektheid van het politieke terrein optreedt, nog de plaats van een constitutioneel koningschap kan zijn. Of men het van een vorst nog mag vragen zijn privéleven te offeren aan de democratische openbaarheid.