De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 713]

Fr. de Jong Edz.
De oude tijden keren wederom

Wat zouden ze gedacht hebben, de uitvinders van de 1813-herdenking? Misschien waren ze in een feeststemming en besloten ze het volk daarin te doen delen? ‘Een vrolijken dag op gemeene kosten’ dus? Of zou juist de vrolijkheid des volks moeten dienen om de eigen troosteloosheid te verbergen? We zullen het wel nooit te weten komen. Toch wil de gedachte mij niet verlaten, dat er behoefte bestond om bij het toenemend gebrek aan nationale eenheidsgevoelens deze weer eens op te poetsen. Het 19e eeuwse poetsstuk bij uitnemendheid werd daartoe uit de kast gehaald.

Europa ante portas. Onontkoombaar. Onafwijsbaar. Het zonnig besef van 1945 e.v. ‘we gaan het samen beter doen’, versmolten. Atoombommen. Antwoord: jongens vat moed. Vat moed in het Europa der concerns en hoge broodprijzen. En bovenal: pút moed. Put moed uit het verleden. Uit 1813 toen we ook een zelfstandig deel van het nieuwe Europa werden.

Zo is de gedachtengang op te bouwen, die de herdenking van 30 november koppelt aan bezinning op Europa. Erg plausibel is hij misschien niet. Maar als we logica (al is die wat gezocht) verwerpen, dan blijft alleen de eerste verklaring, die van de pure leut. En zou nu heus....?

Toch pleit er iets tegen logische gedachtengangen in deze staatszaken. De feestmakers zetten op onze oranje mutsen het schitterend getal 150 en spraken van het koninkrijk. Op twee jaar kun je niet kijken - hoe menige stad viert niet zijn duizendjarig bestaan op nog veel lossere gronden dan die 150 van het koninkrijk?

Het was dus niet logisch én het was niet leutig. Wat blijft te veronderstellen? Alleen nog maar een diepe drang, opwellend uit het onbekende, en naderhand

[p. 714]

gerationaliseerd tot ‘150 jaar koninkrijk’, ‘Nederlands plaats in Europa’, en ‘feest’.

Die diepe drang is ongetwijfeld de behoefte geweest de oude tijden wederom te wensen. De problemen, waarmee men in zijn jeugd zo vaag iets te maken kreeg, omdat ze ‘grote mensen-zaken’ waren, lijken altijd eenvoudiger op te lossen geweest dan die waar men, zelf groot geworden, mee zit. Hoe moet het dan wel met de moeilijkheden van onze betovergrootouders geweest zijn? Laat ons ons spiegelen aan hun simplicité.

Ik stel mij de vorige regering voor als verlangend naar de terugkeer der oude tijden: 1813 euforisch beleefd; het volk en zich zelf blijgemaakt met het schablone-sprookje van Den Geliefden Vorst, die voet aan wal zet na een tijd van gevaarlijke revoluties en tyrannieën. Die de aloude waarden zal herstellen. En opnieuw zullen we moeten weten welke folteringen de tyran der tyrannen in het gevolg van een goddeloze revolutie ons bereid heeft. Reeds heeft men in Nijmegen een tentoonstelling van zijn folterwerktuigen ingericht. Over wat er verder in Nijmegen gebeurde past alleen met kiesheid of onder bulderend gelach gesproken te worden; over een dichterbij liggende bevrijding doet men er in deze entourage 't best een absoluut stilzwijgen toe. Immers: ‘De oude tijden keren wederom’.

Dat zei van Hogendorp ook in zijn proclamatie. Het lijdt geen twijfel, dat daar inderdaad de tijden van voor 1795 mee bedoeld waren. Maar dan: in verbeterde uitgave. Zonder partijschap. Dat stond ook in het beroemde stuk. Maar niet zonder alle verschillen in de standenmatige en dus ook politieke opbouw der verschillende gewesten. - Dat meldde de oproep niet, werden de partijschappen eerder opgeroepen dan gedempt door te veel aan uitwerking te geven? Of moeten we aannemen, dat het zwak-unitaristische, dat in de plannen van Van Hogendorp stak als het ware bedekt werd met de constatering dat al het geledene vergeten en vergeven is? Dat hield immers in, dat wat er in de jaren na 1795 was gebeurd niet helemaal uit te

[p. 715]

wissen viel. Niet helemaal - hoever is een twistpunt, dat nog altijd opgeld doet onder hen, die zich nauwkeurig buigen over Van Hogendorps grondwetsontwerpen en de eerste grondwet zelf. Eén ding is echter voor ieder duidelijk: het bureaucratisch opgebouwde apparaat van ‘den tyran’ zou ook aan de verlichte despoot, die Willem I zou blijken te zijn van groot nut wezen - en zeker ook de bemanning van dat apparaat.

‘De prins is patriot geworden’ kon men zelfs horen uit de mond van wie gehoopt hadden hun stadhouderlijke trouw met koninklijke gunsten beloond te vinden. En voor een jongere van hun hout, voor Groen was het aan de ‘voort durende heerschappij der revolutie-begrippen’ te wijten, dat de verhoopte welvaart achter wege bleef. Zeker, die beginselen zouden gemitigeerd in practijk gebracht worden. ‘Drift’, schreef hij, ‘drift en onberadenheid zou door bedaard overleg worden vervangen: gematigdheid aan de orde van den dag zijn. Heerlijke werking zag men te gemoet van milde en vrijzinnige beginsels, waaraan onder de naam Liberalisme, hulde gebracht werd. Onmogelijk werd het Nederland te regeeren in Nederlandschen zin’.

Dat is het ene uiterste: de revolutie duurt voort - foei! Het andere uiterste is te vinden bij hen, die Napoleon trouw bleven: de revolutie ten einde - foei! Als in de eerste maanden de koophandel, die volgens de proclamatie herleven zou, dat niet doet, dan is dat mede omdat admiraal Verhuell Den Helder nog in handen heeft. Niet alleen het zand van Pampus, ook de kanonnen van Napoleon belemmeren Amsterdams wederopleven. En dan Gijsbert Karels broer, de zoveel radicalere Dirk: vluchten moest hij naar Frankrijk. Zou dan toch niet alles vergeven en vergeten worden?

Tussen die beide uitersten gaat het om de mate waarin na gindse bevrijding herstel en vernieuwing om de voorrang streden, of liever de overheersende kleur aan de inrichting van staat en maatschappij gaven - strijd toch was er niet veel. Het was duidelijk Van Hogendorps bedoeling geweest om bij deze wederinrichting aan te knopen bij hetgeen er voor 1795 geweest was. De provinciën blijven als de primair samenstellende

[p. 716]

delen gezien, en in die provinciën wordt de ridderschap hersteld. Benoeming van besturen van heerlijkheden geschiedt op voordracht van de adellijke sinjeur. Hij en zijn genoten vormen één derde der provinciale staten, de andere derden? Steden één er van, eigenerfden het andere. Waar de ridderschap als in Holland vrijwel uitgestorven was, vulde de vorst haar aan op grond van één van zijn prerogatieven. Zo werd een standenstaat gecreëerd. ‘Wat voorheen uit bepaalde omstandigheden, geenszins uit theorie was ontsproten, verhief men tot theorie voor een geheel nieuwen tijd. Alsof men een wilden stam, door inenting van dood hout, maakte tot een vruchtdragenden boom! Standen richt men door een reglement niet op. Men schreef een woord in de grondwet, welks ware betekenis was verloren; en dat dus geene dan willekeurige toepassing had’, zo zou Thorbecke later oordelen. Het zou tot zijn jaar, tot dat der nieuwe revolutie duren, voordat dit systeem ten einde kwam. Het oude was, opgeverfd, terug gekomen en het bleek nog lang mee te kunnen.

Dat laatste lijkt tegen Thorbeckes oordeel te pleiten. Dat is schijn. Wat wij opgeschilderde poppen noemen was een levende ménagerie du roi - dat woord in zo uitgebreide zin gebruikt, dat het niet alleen de kamerleden, maar ook hun kiezers, de provinciale staten, én de achterban daarvan dekt. Ménagerie du roi: inderdaad het hele systeem liep, niet omdat het oud was in de zin van voor 1795, maar omdat het geïmbueerd was met de moderne menage van de napoleontische staatsopbouw. Was het van de prins die als eerste der duitse vorsten Napoleon zijn bewonderend tribuut gegeven had te verbazen, dat hij, op het onverhooptst koning der Nederlanden geworden, diens systeem zou blijven waarderen? Herstel noch vernieuwing gelden hier: hoogstens aanpassing van het bestaande aan de nieuwe omstandigheden. Nog verder zal ze gaan, die aanpassing, wanneer de mogendheden te Weenen besluiten een deel van 's vorsten wensen te honoreren en ook de Oostenrijkse Nederlanden aan zijn rijk

[p. 717]

toe te voegen. Het Rijnland tot aan de Moezel werd hem toen zo min gegund als Elten en Tudderen thans aan ons. Drie en een half miljoen Belgen en twee miljoen Nederlanders vormden trouwens al een zo grote familie voor déze vader Willem, dat ik het zachte verwijt dat Colenbrander hem maakt niet kan delen. Hij miste de tederheid van een vader, doch had wel diens gestrengheid, zo schrijft de historicus die toch altijd nog de meest formidabele kenner van deze periode is geweest. Wat zou er van ons geworden zijn, ware Willem I niet de koning-koopman, maar Willem de Tedere geweest? De machteloosheid van een burgerij, die zijn geld slechts veilig in vreemde staatsleningen onderbracht, het onvermogen van een tot chronisch pauperdom vervallen arbeidersklasse, de dadenloze engheid van alle standjes, waarin het kleine burgerdom zich met wellust splitste, konden zich voldoende gevleid voelen door te menen, dat een biedere tederheid hun van uit Het Loo en Paleis ten Bos omstraalde.

Zo grijpt de koning in en wil zijn volk tot nieuwe welvaart dwingen. Van Hogendorp is voor hem toch te veel regent. Het is niet zijn ontwerp van dagorde, dat de vorst aanvaardde voor de ‘grote vergadering’ (typisch woord van voor 1795), waarin notabelen de grondwet goed te keuren hadden. Volgens het door de voornaamste maker dier grondwet bedoelde plan, zou de vergadering in aparte bewoordingen de vorst de invoering der grondwet opdragen. ‘In den naam en op het gezag der natie’ zou deze dan zijn eerste benoemingen kunnen doen. Nu hij eenmaal het gezag van de provisionele dictators (v. H. en Van der Duyn) heeft overgenomen, zo voelt hij, is het in hem in alle volledigheid geconcentreerd. Een nieuwe opdracht van een volksvergadering wijst hij af.

Toen het er om ging of de vorst op voordracht van de provinciale staten dan wel deze zelf de staten-generaal zouden kiezen, deed zich dit probleem ook voor. Het is opvallend, dat daarbij Van Maanen, de grootste opportunist en ‘collaborateur’ én de felste ouderwetse prinsgezinden het eens waren. In hun ondemocratische gezindheid verkozen zij de vorsten-

[p. 718]

macht. De oude tijden van voor 1795 en die van voor 1813 raakten elkander. Het werkelijk nieuwe zou eerst veel later aan de oppervlakte komen.

Voorlopig kon er weer in de kerken begraven worden, konden de steden weer tollen heffen, de gilden weer functioneren, vlees en brood en zout en suiker weer dienen als voornaamste bron van regeringsinkomsten. En voor het leger, hoezeer Willem een overtuigd aanhanger van volksmilitie door loting was, ontkwam hij er niet aan uit zijn Nassause erflanden troepen in te huren. Ook in onderwijszaken dat evenwicht tussen de twee fasen van het oude. Voor het lager blijft Van der Palms wet van 1806 gelden, voor het hoger worden de provincies weer vereerd met o.a. Harderwijk en Deventer.

Wat van dit al niet levensvatbaar bleek, verdween al voor 1820, maar veel moest wachten tot na 1848 voor het werd opgeruimd. Het verzet ertegen neemt ondertussen wel toe. Het krijgt, net als de vereenzaamde Van Hogendorp, meer en meer een liberaal karakter. En ook daarin mengt zich weer oud met nieuw. Wanneer in 1835 in Amsterdam een oproer uitbreekt, is dat duidelijk aangezet door die regentenfamilies, die zich in hun waardigheid achteruitgezet voelen. Dat is een tegenstelling Amsterdam - Den Haag als voor 1795, en daarin steekt óók een element van regentenpatriottisme. Maar het zijn ook homines novi van na die tijd, die zich onder Willems napoleontisch systeem achteruitgezet voelen: er zijn nog al wat Joden en Katholieken onder. De laatste trachten trouwens sedert de Belgische opstand al evenzeer als de liberalen met blaadjes en drukwerken de opinie van het publiek te hunnen gunste te beïnvloeden. Iets van wat straks het ‘papothorbeckianisme’ zal heten valt al te bespeuren in de jaren 1830.

Joden en Katholieken: zij waren met ‘de komst der Fransen’ eerst volwaardige burgers geworden. Brabant en Limburg waren toen eerst wingewest-af geworden. Maar in Hogendorps notabelen vergadering zien we van beide groepen maar één man aanwezig. Hun emancipatie moest zich in politieke en morele zin nog vol-

[p. 719]

tooien, moest goeddeels opnieuw beginnen in 1813. Dat was de wederkomst der oude tijden.

Men vraagt zich af: zou de Brabantse De Quay dat gewéten hebben, toen hij aan een diepe innerlijke drang naar het verleden gehoor gaf en zijn regering het eerste sein tot de feestvreugde ging geven?

Of zou het toch om de leut zijn?