De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 649]

O. Noordenbos
Toch wel links

Het gaat in de voorafgaande discussie voornamelijk om de vraag of het begrippenpaar links-rechts zin heeft of nog zin heeft en zo ja, wat het begrip links dan inhoudt of welke noties er mee verbonden zijn. Over wat rechts betekent, heeft men zich niet druk gemaakt. Uiteraard niet, omdat het algemeen aanvaard wordt als een statisch begrip, als pleidooi voor en verdediging van het bestaande. Links is het dynamische, progressieve element en verwant met een zich bewegende politiek-maatschappelijk-culturele mensensamenleving. Links stelt ons voor een juist in haar beweging problematische werkelijkheid.

Nu kan men ook, als Valkenburgh, neen zeggen tussen links en rechts. Hij twijfelt aan de handzaamheid van het begrippenpaar. Hij ziet ook in het aan de orde stellen van het links-rechtsprobleem door de redactie van De Nieuwe Stem een aanwijzing dat ook zij twijfelt aan die handzaamheid, om de politieke en maatschappelijke werkelijkheid van vandaag overzichtelijk te maken. Hij moet echter toegeven dat men ook buiten de redactie van ons tijdschrift met onze problematiek bezig is en ten slotte accepteert hij het verschijnsel links door zelf als typisch kenmerk te noemen het openleggen van wat gesloten en het betreden van wat verboden is.

De Jong had de lastige taak reacties uit te lokken en al heeft hij zich in zijn artikel ‘Koersen’ niet ver begeven in definities, omschrijvingen en voorbeelden van linksheid, hij heeft in zijn antwoord op de verschillende reacties naar mijn smaak voortreffelijk revanche genomen op het hem toegeschreven of verweten spel met de begrippen links en rechts. Feitelijk had met dit antwoord het nummer afgesloten kunnen worden, maar mij was opgedragen een samenvatting te geven; omdat De Jongs antwoord hierin goeddeels heeft voorzien, wil ik van de gelegenheid gebruik maken nog enkele opmerkingen te maken die de samenvatter minder zouden hebben gepast.

[p. 650]

Ik ben het met De Jong eens dat de kern van het vraagstuk - in zijn polemiek met Wertheim en Kruithof - ligt in de verhouding tussen de richting en het proces van de historische ‘vooruitgang’, die volgens laatstgenoemden noodzakelijk is en gekend kan worden, èn de individuele mens die daarmee gelukkig moet worden gemaakt, maar er evenzeer door wordt bedreigd in zijn fysiek en geestelijk bestaan, als weerloos object eraan wordt opgeofferd.

Wat wij in dit nummer ter discussie stellen, speelt natuurlijk overal waar tengevolge van een wat zijn aanhangers zelf een integraal marxisme achten, het begrip links problematisch wordt. Enige jaren geleden heeft Henri Lefèbvre, die jaren lang een der voornaamste Marxistische theoretici in de Franse C.P.F. is geweest, na zijn uitwerping uit de partij, een boek in twee delen geschreven ‘La somme et le reste’ (1959), dat 'n soort balans geeft van zijn levensgang en -filosofie. Hij heeft zich daarin uitvoerig bezig gehouden met wat verstaan wordt onder ‘la gauche’ (p. 204 e.v.). Hij is het marxisme niet ontrouw geworden, maar oefent een felle kritiek uit op wat hij het officiële marxisme, een oppervlakkig, een pseudo-marxisme noemt. Voor hem is links een gevoelshouding. ‘Links, gevoel en geweten, is de verwerping van onrecht, van leugen, van onderdrukking, van onverstand. Het is derhalve een sociaal en politiek geweten, een incompleet maar reëel geweten, ontoereikend maar noodzakelijk’. Als links nog altijd is waar het hart is, zoals Sonja Prins schrijft, kan het niet opgaan in welk politiek of maatschappelijk schema, in geen enkele abstractie.

Links is dus niet slechts degene die gelooft in de mogelijkheid van de menselijke vooruitgang (omdat hij nooit kan weten wat die zal inhouden) maar die, wel met een blik op de toekomst, nooit zijn kritisch vermogen prijsgeeft.

Wanneer Kruithof schrijft dat het een linkse grondgedachte is dat de vooruitgang van de enkeling, de sociale groep en de gehele maatschappij slechts mogelijk is door een toenemende democratisering van het totale sociaal-economische en culturele bestel, dan komt het mij zo vreemd voor dat hij zonder meer Cuba, China en Algerije het linkse centrum noemt. Juist door de voorbeeldige democratie daar? Of verschillen wij dan zozeer in wat wij onder

[p. 651]

democratie verstaan? Ik waag het nog een keer Lefèbvre aan te halen: ‘Democratie is geen doel in zichzelf, evenweinig als vrijheid van discussie dit is voor wetenschap en kennis, maar een middel in strikte zin, een voorwaarde en onmisbaar milieu’. ‘Zonder democratie bederft alles, ook het socialisme’.

Op wat Delfgaauw en Meertens te berde hebben gebracht is, naar ik meen, De Jong even ernstig ingegaan als op zijn vorengenoemde opponenten. Ik zou hierbij deze kanttekening willen plaatsen dat, als wij spreken over geloof (en ongeloof), wij beter doen ons te houden, niet aan het begrip geloven in abstracto, maar aan wat voor 'n gelovige christen geloof is. Daarom komen wij niet veel verder met een uitspraak van Delfgaauw, dat ieder mens die iets doet, een gelovige is. Ik ben het met hem eens, wanneer hij betoogt dat maatschappelijke progressiviteit niet afhankelijk is van al of niet christen-zijn. Ik zou er aan toe willen voegen, niet hoeft te zijn. Maar niet eens ben ik het met hem, wanneer hij Marx een vergissing toeschrijft, omdat hij het verschil tussen fenotype en genotype van de godsdienst niet heeft doorzien. Voor Marx was het eenvoudig niet mogelijk de arbeidersklasse te bereiken, zolang haar sterke band met het heersend kerkgeloof, dat een sociale functie vervulde, niet verbroken was. Wij kunnen Marx' ontwikkeling niet losmaken van de kritiek op het christelijk geloof door Feuerbach. Natuurlijk is er sindsdien veel veranderd, maar historisch gesproken lijkt het mij moeilijk te bestrijden, dat juist door de radicale kritiek van Marx en wat hieruit is voortgevloeid het langzame proces op gang is gekomen, waardoor juist het heersende geloof (het fenotype) zich is gaan bezinnen op het genotype, wat blijkbaar nog steeds niet ten einde is gebracht. Het is de harde politieke en maatschappelijke werkelijkheid die de gelovigen dwingt tot herziening van de implicaties die zo vanzelfsprekend in het fenotype leken opgesloten te liggen. In dit opzicht is de confrontatie van het Poolse katholicisme met het daar zich ontwikkelende, wat men zou kunnen noemen ‘open’ marxisme, bijzonder boeiend.

In het maandblad Polish Perspectives van mei 1963 staan twee artikelen, het ene geschreven door een marxist: ‘Marxist view on catholicism’ en het andere door een

[p. 652]

katholiek: ‘Believers and non-believers’. We moeten daarbij in het oog houden dat organisatorisch de kerk in dit zo overwegend rooms-katholieke land zich in de afgelopen jaren nog heeft versterkt, zowel wat het aantal priesters als kloosterlingen betreft. Behalve kerkelijke bladen zijn er ook die door lekengroepen worden uitgegeven en volgens de schrijver van het tweede artikel aanvaarden deze groepen de in Polen doorgevoerde sociale veranderingen en bepleiten zij de noodzaak van samenwerking tussen gelovigen en niet-gelovigen voor gemeenschappelijke socialistische doeleinden. De voornaamste trekken van het toenemend ‘open katholicisme’ zijn tolerantie en bereidheid waarden te aanvaarden die niet noodzakelijk afgeleid worden van de christelijke traditie en - wat zeer belangrijk is - een consequente verwerping van de ‘integralistische’ houding in onderscheiden vormen. De marxistische schrijver legt er de nadruk op dat de kloof tussen christendom en de arbeidersbeweging niet overbrugd kan worden door een ‘kerstening van het socialisme’. Socialisme in zijn meest representatieve vorm is en zal materialistisch blijven en hij besluit dat het niet de beschaving is die zich moet aanpassen aan het christendom, maar het christendom moet zich aan de moderne beschaving aanpassen. Welk christendom zal dit kunnen doen, zouden wij aan Delfgaauw willen vragen, het genotypische of het fenotypische?

De Nieuwe Stem heeft een discussie als deze niet voor het eerst gevoerd, al is het niet in deze vorm. In 1951 heeft een onderlinge mondelinge discussie in de redactie, ten dele over een soortgelijk gegeven, geleid tot een artikel dat tot titel had: Zeven kaarsjes voor de vrijheid van Azië, Europa, Amerika. Als men dit artikel, geschreven in de vorm van een gesprek tussen zeven partners, nog eens overleest, valt het op, 1e dat de wereldsituatie wel verschoven, maar niet essentieel veranderd is, 2e dat in de redactie vrij duidelijke verschillen, tot tegenstellingen, toe aan de dag traden, 3e dat toch wel iets van wat men links kan noemen de redactie samenbond. Dat kon tòen in De Nieuwe Stem, dat kan en moet nog kunnen in dit blad. Zulk een blad moet er zijn, waar principiële tegenstellingen ter discussie worden gesteld, van rechts en van links. Toch zegt het niet neen tussen beide - het blijft toch wel links.