De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 557]

Margaretha Ferguson
Eppur si muove

De agressieve en verachtende woorden die het Eerste Kamerlid de heer Algra onlangs richtte tot de moderne Nederlandse letterkunde, moeten wij beschouwen als representatief voor de onuitroeibare vijandschap van een groot deel van ons volk jegens de kunst. Want dat deze vijandschap alleen, en dan met recht, betrekking zou hebben op de hedendaagse kunst, is een illusie van diegenen die zich zo sterk voelen in hun verontwaardiging.

In Couperus in de kritiek (Polak & Van Gennep, Amsterdam) heeft Marc Galle een deel der reakties op het oeuvre van Louis Couperus bijeengebracht. Een zekere dominee Hulsman, wiens naam nu gelukkig niemand meer kent terwijl Couperus tegenwoordig zelfs door 14-jarigen weer gretig wordt gelezen, bespreekt de romans van vóór 1896 als volgt: ‘Vuiler, smeriger, onnatuurlijker, buitensporiger, onvergefelijker kan het niet; het is den mens onwaardig, zijn beste geesteskrachten, ten genoegen van een romanverslindend publiek, te wijden aan dergelijke onderwerpen, die de verbeelding van duizenden bezoedelen’.

Dat de Hulsmannen van nu zich richten tegen de schrijvers van nu, is a. een kwestie van subsidiebeleid; b. uit gerechtvaardigde angst voor de hun wereld omverwerpende macht der literatuur; c. uit ondertaxatie van de macht die literatuur uit vroeger tijd ook nu nog uitoefent. De naam van Dostojewski, gecanoniseerd door Dirk Coster, kan men tegenwoordig in ieder keurig gezelschap noemen, waarop eerbiedig wordt geknikt. Afgezien van de vraag of al die keurige mensen Dostojewski hebben gelezen, hoe zouden zij b.v. reageren op die heerlijke scène waarin een uitgelaten gezelschap de kamer van een zelfmoordenaar binnendringt, als die door een Nederlands auteur in 1963 was geschreven? ‘....onze dames hadden nog nooit een zelfmoordenaar gezien. Ik herinner me, hoe een van haar toen luidkeels opmerkte, dat “alles toch al zo vervelend is dat men niet kieskeurig kon zijn in zijn amusementen, dit zou wel interessant zijn”.... Het hele gezelschap keek naar hem met gretige nieuwsgierigheid.... De algemene vrolijkheid, het gelach en overmoedig gepraat waren geduren-

[p. 558]

de de rest van de rit zo mogelijk nog levendiger dan tevoren’. (Demonen, deel I, Prismareeks).

Het zijn echter niet alleen de ongecompliceerde moralisten die menen dat ‘de kunst’ dient te voldoen aan de door henzelf opgestelde maatstaven. In de door Marc Galle gepubliceerde verzameling die voldoende variatie biedt naar de tijd en mentaliteit om als representatief te gelden, komen ook genuanceerder geesten van intellektuele of artistieke betekenis aan het woord. Doch ook zij geraken zelden tot een waardemeting die zich in hetzelfde vlak beweegt als hun objekt.

De eindindruk is, dat de literaire kritiek toch voor het overgrote deel wordt bedreven door mensen, ze mogen nu van communistische, protestantse, socialistische of bourgeois huize zijn, die een kunstwerk onderwerpen aan de norm van hun eigen, meest levensbeschouwelijke, verlangens. De literatuur, hoezeer ook ontstaan uit het besef van menselijke tekorten, uit menselijke emoties, uit menselijke hunkering naar een betere of een slechtere wereld - is uiteindelijk een ‘autochthone’ grootheid met autochthone, waarschijnlijk nog niet afdoende onderzochte, wetten. Een technische literatuurkritiek schijnt alleen mogelijk als het gaat om ver van ons af liggende werken die voor onze kwetsbare zielen niet meer ‘opbouwend’ of ‘afbrekend’ lijken te zijn. De technische kritiek bereikt ook dan nog niet het romanlezend, -lenend of -kopend publiek, maar hoofdzakelijk de vakwetenschap. Gelukkig blijkt de poging van het tijdschrift Merlijn deze moraalfilosofisch-theologischaesthetisch-sociale doezelarij te doorbreken, met een flink aantal abonné's gehonoreerd te worden.

Dat de literatuur een kracht is die zich ontplooit volgens eigen wetten bewijst wel het feit dat de wereld van aanklagers en opbouwers zo om de twintig jaar jammerlijk in elkaar stort, terwijl de boeken ‘blijven’ en dikwijls na de dood van hun makers nog allerlei onvermoede werkingen uitoefenen. Ook voor literatuur geldt die koppige kreet ‘Eppur si muove’!

Het boekje van Marc Galle biedt eigenlijk niet meer dan ruwe stof, die trouwens al emotionnerend genoeg werkt. Deze jonge Vlaming promoveerde onlangs cum laude op De noodlotsgedachte in het werk van Louis Couperus. Laten wij hopen dat dit ruwe materiaal dat maar een fraktie beslaat van zijn onderzoekingen met betrekking tot Couperus, Marc Galle zelf nog eens zal dienen tot een vele heilige huisjes omverwerpend betoog.