De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 360]

B. Delfgaauw
Christendom en marxisme

Het verheugt mij, dat dr. Harmsen zo veel aandacht besteedt aan mijn boekje over de jonge Marx, zowel om deze aandacht zelf als om de gelegenheid, die ik daardoor krijg bepaalde misverstanden recht te zetten. Deze misverstanden bevinden zich niet in het eerste, maar op voor mij moeilijk te begrijpen wijze in het tweede artikel.

Wat het eerste artikel betreft, wil ik gaarne toegeven, dat ik een fout heb gemaakt door mij zonder meer te verlaten op de uitgave van Siegfried Landshut. Zijn verzekering, dat hij alleen doublures weggelaten heeft, is zo kategorisch, dat ik meende mij de moeite te kunnen besparen, zijn uitgave met andere uitgaven te vergelijken. Ofschoon ik niet geloof, dat een kennisname van de MEGA-editie wezenlijke wijzigingen in mijn gezichtspunt ten gevolge zou hebben, zal zij mij wel noodzaken tot nadere nuancering. Daarenboven is het van belang, dat de heer Harmsen op de betrouwbaarheid der communistische edities van Marx' jeugdwerken wijst, omdat ik zonder nader onderzoek een in het Westen gangbare opinie in deze heb overgenomen.

Reeds de uitgave van Landshut heeft mij geleerd, dat men het ten

[p. 361]

onrechte dikwijls doet voorkomen, alsof de economische problematiek de jonge Marx nog niet bezighield. Misschien had ik dit duidelijker moeten laten uitkomen, maar het ging mij om het wijsgerig kader bij de jonge Marx, waarin ook de economische uitspraken passen. Aan Marx' economie is overigens de negende paragraaf van mijn boekje gewijd.

N.a.v. het eerste artikel nog twee losse opmerkingen. Gelukkig schijnt de heer Harmsen de gedachte, dat de (progressieve) activiteit van katholieken onder leiding van het Vaticaan plaats vindt (blz. 3), zelf ook een beetje belachelijk te vinden. Enerzijds is het Vaticaan niet zo geraffineerd, dat het tegelijkertijd stromingen afkeurt en aanmoedigt. Anderzijds zijn katholieken mensen, die evenals andere mensen, hun eigen gedachten hebben, die hun niet van boven af gedicteerd worden.

Vreemd is, dat de heer Harmsen stelt (blz. 5), dat ik het marxisme op alle essentiële punten afwijs. Er blijkt uit mijn boekje toch wel anders. Mocht het hieruit niet duidelijk genoeg spreken, dan verwijs ik dr. Harmsen naar mijn Geschiedenis en Vooruitgang (Baarn 1962).

Daarmee hangt ook de uitlating samen, dat men van mijn ontmoeting met Marx geen denkavontuur moet verwachten. Wat weet dr. Harmsen daarvan? Heeft hij mijn wijsgerig denken voor mijn ontmoeting met Marx zo grondig vergeleken met dit denken na deze ontmoeting, dat hij kan stellen, dat er niets veranderd is?

Het heeft geen zin op verdere bijkomstigheden in te gaan. De zaak komt fundamenteel anders te liggen met Harmsen's tweede artikel. Hier is van meet af aan sprake van een volledig misverstaan, wat zo ver gaat, dat Harmsen herhaaldelijk andere dingen leest dan er in mijn boekje staan, soms tegen de uitdrukkelijkste tekst in.

Dr. Harmsen begint met een caricatuur: ‘als de communisten nu eens hun atheïsme lieten varen en tot het geloof terugkeerden’ (blz. 18). Hij verwijst daarvoor naar mijn blz. 25 en 47. Er staat daar alleen maar, dat de samenwerking en de dialoog tussen marxisten en christenen gemakkelijker op gang zouden kunnen komen, wanneer de marxisten niet uit zouden zijn op vestiging van een principieel atheïstische staat, maar evenals de Westerse democratieën de religieuze vraagstelling niet tot inzet van de politiek zouden maken. Het gaat mij om een samenwerking tussen christelijke en atheïstische humanisten en deze wordt door mij nergens afhankelijk gesteld van een bekering tot het christendom van de atheïst.

Onbegrijpelijk is de bewering, dat het atheïsme van Marx door mij behandeld wordt ‘als iets bijkomstigs dat men kan laten vallen zonder dat dit de verdere gedachtengang van Marx wezenlijk aantast’ (blz. 19). Hoe Harmsen dit kan stellen, is een raadsel, omdat ik juist het

[p. 362]

atheïsme als uitgangspunt voor het denken van Marx zie en een uitgangspunt is toch niet iets bijkomstigs! Het is dan ook precies omgekeerd: de uiterst nauwe samenhang tussen humanisme, atheïme en communisme bij Marx is voor mij het moeilijke punt bij uitstek. Daarom zeg ik ook, dat in een werkelijk gesprek met de marxist deze laatste geen orthodox marxist zal zijn (blz. 47). Het gaat hier om een hopen tegen alle hoop in, dat de marxist de principiële band tussen atheïsme en communisme door zal willen snijden, hoezeer hij daarbij persoonlijk ook atheïst kan blijven.

Het is Harmsen ook ontgaan, dat mijn boekje nergens definitieve uitspraken probeert te geven, maar een soort denk-experiment is: valt er meer licht op Marx, wanneer wij zijn afwijzing van de godsdienst als uitgangspunt nemen? Vruchtbaarder dan te verklaren, dat men daarbij geen ernstig gezicht meer kan zetten, zou een ingaan geweest zijn op de door mij voor deze stelling aangevoerde argumenten. In de passage, waarin Harmsen Marx' kritiek op de godsdienst weergeeft, noemt hij als het voornaamste: dat Marx aantoont, ‘dat godsdiensten onder bepaalde historische d.w.z. tijdelijke omstandigheden ontstaan’ (blz. 19). Dit is een stelling, die niemand ontkent, en het wezen van de godsdienst niet raakt. Hoe zou godsdienst, d.i. erkenning van God door de mens, anders dan historisch bepaald kunnen zijn, gezien de mens een historisch bepaald wezen is? Wezenlijk is de aanval op de godsdienst eerst, als aangetoond zou kunnen worden, dat godsdienst onherroepelijk de mens van de aarde aftrekt. Dit is m.i. de grondgedachte van Marx geweest en een dergelijke Marx is een veel ernstiger en gevaarlijker uitdaging aan het Christendom dan de Marx van dr. Harmsen, die iets beweert wat even vanzelfsprekend is voor de christen als voor de atheïst.

De vraagstukken van materialisme, de verhouding tussen onder- en bovenbouw, tussen vrijheid en noodzakelijkheid laat ik liever rusten. Deze zouden in breder kader aan de orde moeten komen. Wat ik hier zelf over denk, is tenauwernood uit mijn boekje over Marx af te lezen, dr. Harmsen zou daarvoor mijn oratie en Geschiedenis en Vooruitgang moeten raadplegen. Hij zou dan b.v. zien, hoezeer hij een caricatuur van mij maakt, als hij zegt, dat ik meen, dat de mens op willekeurige wijze richting zou kunnen geven aan natuur en maatschappij (blz. 28). Wat mijn uiteenzetting van de jonge Marx betreft, Harmsen weerlegt haar met citaten uit Engels en de oudere Marx. Hij vergeet daarbij voortdurend, waarom ik een beschrijving van de gedachtengang van de jonge Marx gegeven heb. Vooreerst omdat hier een van de wegen ligt om tot een beter begrip van de latere Marx te komen. Vervolgens omdat een eerste benadering van Marx voor vele niet-

[p. 363]

Marxisten en vele Marxisten, die Marx niet kennen, via de jonge Marx gemakkelijker is.

De feitelijke onjuistheden, die dr. Harmsen in noot 21 signaleert, zal ik gaarne corrigeren. Ik zeg overigens niet, dat de Thesen über Feuerbach voor het eerst in 1932 zijn gepubliceerd, maar dat Die deutsche Ideologie in dit jaar voor het eerst volledig is uitgegeven. De noot van Engels uit 1888 bij de eerste zin van het Communistisch Manifst heeft weinig betekenis voor een uiteenzetting over de jonge Marx. Het zou alleen zin gehad hebben, wanneer ik op dit punt uitvoerig tegen Marx gepolemiseerd had, wat niet het geval is. Ik ben dr. Harmsen erkentelijk voor een aantal feitelijke correcties evenals voor menige overweging, maar uiteraard is het niet zo aangenaam zijn eigen gedachten op enkele wezenlijke punten volstrekt misvormd te zien.

[p. 364]

[Weerwoord]

Als ik het wederwoord van prof. Delfgaauw goed begrijp laat het de feitelijke grondslag van mijn beschouwingen onaangetast; dat wij verschillende gegevens anders interpreteren en in een verschillend perspectief plaatsen is een andere en niet verwonderlijke zaak. Natuurlijk handelt Delfgaauw in zijn boek over de jonge Marx, maar door zijn verzekering dat hij de oude Marx waar nodig in zijn beschouwingen betrekt en doordat hij bovendien het denken van Marx en Engels als een geheel opvat, geeft hij mij zelf het recht uitspraken van Marx en Engels uit later jaren aan te voeren. Maar ook als dit niet het geval was had ik dit toch gedaan juist omdat het mijn overtuiging is dat de volheid en rijkdom van het denken van Marx zich pas in zijn latere werken volledig openbaart.

Ik heb geprobeerd mijn mening over het boek ‘De jonge Marx’ zo goed mogelijk te documenteren en als Delfgaauw denkt dat ik zijn opvattingen vermink kan hij niet volstaan met dit zonder meer te beweren of te poneren. Het enige door hem aangehaalde voorbeeld ondersteunt merkwaardig genoeg mijn zienswijze meer dan dat het deze ondergraaft. De manier waarop Delfgaauw nu de verhouding tussen marxisme en christendom formuleert is niet anders dan ik aangegeven heb en wettigt de conclusie dat hij wijsgerig gesproken de band tussen atheïsme en marxisme als niet wezenlijk en dus als verbreekbaar ziet. Dit betekent echter helemaal niet dat een consequent christen derhalve geen socialist of communist zou kunnen zijn. Wereldbeschouwelijke tegenstellingen hoe onoverbrugbaar ook, behoeven een politieke samenwerking tussen hen die zich door Marx en hen die zich door Christus laten inspireren niet in de weg te staan.

Het wederwoord van prof. Delfgaauw noopt mij vooralsnog niet op enig punt mijn mening over zijn boek te herzien en ik laat het verder aan de lezer over te oordelen over onze meningsverschillen.

G.H.