De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 12]

Th. van Tijn
De Duitse demokratie in het licht van de ‘Spiegel’-affaire

Het is iets anders, zich demokraat te noemen, en demokraat te zijn. Dat moge als een banale waarheid klinken, trouwens niet alleen van toepassing op de aanduiding ‘demokraat’, - er was een tijd dat iemand die zich zo aanduidde het ook was. Toen namelijk de demokratie nog veroverd moest worden, toen ‘demokraat’ te zijn betekende: in de oppositie te zijn tegen het regeringsapparaat en daardoor risiko te lopen. Het risiko zorgde voor de selektie.

Hoe zijn de tijden veranderd! De overwinning van de demokratie (hier genomen in de zin van parlementair stelsel en algemeen kiesrecht) heeft iedereen tot demokraat gemaakt, ook de machten die er zich tevoren tegen hadden verzet. Het gaat tenslotte in de politiek niet anders dan op alle andere terreinen des levens: de vorm moge geenszins onverschillig zijn, op den duur geeft de inhoud de doorslag. Zolang men in de nieuwe (demokratische) zakken de oude wijn der klasse-, soms zelfs kaste-heerschappij kan gieten, kan men van de nood een deugd maken of zelfs het nuttige met het aangename verenigen.

Natuurlijk is deze werking van de burgerlijke demokratie alleen mogelijk als het algemeen kiesrecht niet wordt ‘misbruikt’, d.w.z. als de meerderheid der kiezers op burgerlijke of verburgerlijkte partijen stemt. Vooral via de kerkelijk-gebonden partijen, na de oorlog meestal christen-demokratische partijen genoemd, heeft men dat in de meeste landen van West-Europa weten te bereiken.

Zo ook in West-Duitsland, waar de C.D.U. - C.S.U. nu al sinds de vorming van de Bondsregering de regeringsleider leverde, onveranderlijk ‘de oude’. Het gaf aan de Westduitse staat een grote schijn van soliditeit,

[p. 13]

waarbij nog steeds meer goud ging blinken ook. Zó soliede is de nieuw-bakken Westduitse burgerlijke demokratie (in de zin van klasse-heerschappij der bourgeoisie d.m.v. een konfessionele partij die het algemeen kiesrecht ‘veilig’ maakt), dat zij warempel in West-Europa de enige was die het nooit nodig had terwille van de lieve sociale vrede sociaal-demokraten in de regering op te nemen.

Achter dit onbewogen masker met gouden tanden echter schuilt een grote portie bederf, zelfs volgens de normen der burgerlijk-parlementaire demokratie. En als zo vaak is het een lichte verbetering in de algemene toestand geweest welke het bederf duidelijk aan het licht deed treden. Wij doelen natuurlijk op wat men aanduidt als de ‘Spiegel’-affaire.

Krantenlezers kennen in grote trekken de gebeurtenissen. Een nachtelijke inval in de redaktiekantoren van het grote weekblad ‘Der Spiegel’ te Hamburg, arrestatie van direktie- en redaktieleden, onder wie één die in Spanje van zijn hotelbed werd gelicht en gevankelijk naar de Heimat werd teruggebracht; langdurig beslag op de redaktiekantoren en (vooral)-archieven; interpellaties in de Bondsdag met leugenachtige verklaringen van de hoofdschuldige, minister van defensie Franz Joseph Strauss, die aanvankelijk ontkende er iets mee van doen te hebben maar die in werkelijkheid de hand in dit alles had, - terwijl Adenauer zich verschillende malen vergaloppeerde door in de beste Nazi-stijl zelfs nog vóór officiële beschuldigingen tegen de arrestanten waren ingebracht, laat staan dat ze berecht waren, hen landverraders te noemen en in het algemeen te verklaren dat men voor een afgrond van landverraad stond. Men beroept zich op een Naziwet, indertijd door de geallieerde bezetters buiten werking gesteld maar nu weer van kracht, waardoor het begrip ‘landverraad’ feitelijk wordt uitgerekt tot het enigszins intelligent kombineren van bekende feiten tot een voor de regering onaangenaam geheel en het publiceren daarvan. ‘Der Spiegel’ dan had een artikel gepubliceerd over de ervaringen, opgedaan door

[p. 14]

de NATO-oefening ‘Fallex II’, waarbij was gebleken dat ingeval van een atoomoorlog op Duitse bodem geen enkele dienst of organisatie meer zou werken, - behalve dan die van de vijand.

Het is heel wel mogelijk - en zelfs in die zin al openlijk gezegd - dat ‘Der Spiegel’ hier de spreekbuis was van die officieren, die bezwaar hebben tegen Strauss' legerorganisatie, geheel gericht op de bewapening met atoomwapenen, - en dat gegevens verstrekt zijn door de geheime dienst van Gehlen, terwijl de wraakoefening tegen het weekblad het werk was van de militaire geheime dienst onder Strauss. Maar dat mogen pikante bijzonderheden zijn, het doet er tenslotte heel weinig toe; waar het om gaat is, dat ‘Der Spiegel’ in dit en in voorgaande artikelen openlijk tot diskussiepunt heeft gemaakt wat een kwestie van leven en dood voor het publiek is, maar juist daarom niet publiek mocht worden: het vraagstuk van de militaire strategie op grond waarvan de Bundeswehr wordt opgebouwd.

Nu is het een droevig feit, dat inderdaad ‘Der Spiegel’, een sensationeel weekblad met boulevard-allures, het enige massa-orgaan in Duitsland is dat met zulke problemen voor het front komt en op deze wijze uiting geeft aan het onbehagen, dat in brede kringen, vooral onder vele intellektuelen, bestaat. Deze rol heeft het blad vooral kunnen spelen sinds de West-duitse sociaal-demokratie de aktie ‘ohne uns’ verwisselde voor die ‘mit uns’, zij het ook voorlopig zonder sukses.

De methoden, gebruikt bij de aktie tegen het weekblad en vooral de onenigheid tussen de F.D.P.- en de C.D.U.-ministers die hier bleek en geaksentueerd werd, heeft tot een regeringskrisis geleid, die tenslotte op herstel van de koalitie onder hetzelfde hoofd maar met gewijzigd personeel is uitgelopen.

Een lichte verbetering in de politieke situatie van de Bondsrepubliek heeft, zoals ik hierboven aanduidde, het bederf van de burgerlijk-parlementaire demokratie aan het licht gebracht. Die lichte verbetering was het

[p. 15]

feit, dat bij de laatste Bondsdagverkiezingen de C.D.U.-C.S.U. haar absolute meerderheid in het parlement verloor en verplicht was een koalitie aan te gaan met de zich liberaal noemende F.D.P. Voordien was het parlement geheel uitgeschakeld, doordat Adenauer er een volgzame meerderheid bezat. Die volgzaamheid was het eenvoudige gevolg van het feit, dat regeringsleiding en leiding van de meerderheidspartij één waren en dat het apparaat van Adenauer dientengevolge elke individuele politieke karrière van zijn partijgenoten kon maken en breken. Dat wisten alle parlementariërs en alles ging zo gesmeerd, als een De Gaulle zich maar zou kunnen dromen. De parlementair-demokratische vorm liet zich prachtig verenigen met een zeer autokratische heerschappij, - een heerschappij die de klassebelangen van de Duitse Wirtschaftswundermänner (benevens in verkiezingstijd die van kleinere ondernemers en boeren) behartigde, maar die ook de sterke trekken van een kliek-heerschappij ging vertonen.

Het verliezen van de absolute meerderheid, welke ‘de oude’ dwong om F.D.P.-ers in het kabinet op te nemen, bracht niet de klasse-heerschappij, maar wel haar verdere ontaarding in kliekheerschappij in gevaar. Had de C.D.U. de parlementaire meerderheid nog gehad, dan was het gemakkelijk geweest een interpellatie naar aanleiding van het optreden tegen het Hamburgse weekblad te beëindigen met het afstemmen van een motie, - en daarmee ‘Schlusz’. Nu moest de C.D.U.-kliek ook rekening houden met de F.D.P.-ministers, en juist de weigering om dat te doen - het passeren met name van de minister van justitie op gezag van Strauss en Adenauer - maakt het de F.D.P.-ers onmogelijk aan te blijven. Men kan zich niet voor de ogen van het gehele publiek als ‘quantité négligeable’ laten behandelen. Het gevecht van de C.D.U.-kliek tegen de F.D.P-ers maakte het ingrijpen tegen ‘Der Spiegel’ juridisch zo grof en maakte dat het tot een politieke krisis uitgroeide.

Zo hebben de autokraten zich vergaloppeerd en moeten zij nu hiervoor een prijs betalen. Strauss door ten-

[p. 16]

slotte af te treden als minister van defensie, Adenauer door - anders was hij in Strauss' val meegesleept - een deel van de schuld op zich te nemen en daarmee Strauss ‘schoon’ te wassen. Het naargeestige in de situatie is, dat beide mannen ondanks hun bekentenissen ten aanzien van machtsmisbruik, geenszins als politici uitgeschakeld zijn. Beiden blijven nog aan het hoofd van hun apparaten staan (de C.D.U. wat Adenauer betreft, - de autonome Beierse afdeling daarvan, de C.S.U., wat Strauss aangaat). Strauss zowel als Adenauer laten openlijk blijken, het gebeurde alleen maar als pech te beschouwen en voor het overige geenszins berouw te hebben; zij gaan op hun akties prat.

En waarom niet? Tenslotte gebeurde niets anders, dan dat de werkelijkheid, die achter de parlementair-demokratische façade bestond, op een wat vervelende wijze te voorschijn trad. Maar voor die werkelijkheid schamen de autokraten zich geenszins. Zeker, er is een schandaal, maar dan toch vooral in intellektuele kringen en lang niet groot genoeg om de karrière der schuldigen te breken. En daarmee is de twijfelachtige toestand van de Westduitse parlementaire demokratie getekend: nog niet openlijk terzijde geschoven zoals in Frankrijk, maar evenmin door een voldoende krachtige publieke moraal of politiek bewustzijn onder de brede massa der bevolking gedragen.

Het openlijk terzijde schuiven van de demokratische vormen (waaronder ook de rechtszekerheid en de persvrijheid behoren) is wel degelijk geprobeerd. De aktie tegen ‘Der Spiegel’ was allang voorgenomen, maar moest worden uitgesteld zolang een parlementaire kommissie nog niet klaar was met het schoonwassen van Strauss van een beschuldiging van korruptie, eerder door ‘Der Spiegel’ tegen hem geuit. Tot hetzelfde doel (de versteviging der autokratie) moest de reeds lang aanhangige voorbereiding van een wet op de noodtoestand dienen, moeilijk te verkrijgen omdat hiervoor een twee-derde meerderheid nodig is en men dus afhankelijk was van sociaal-demokratische goed-

[p. 17]

keuring. De S.P.D., beheerst door het ‘mit uns’ van Brandt c.s., scheen daartoe wel bereid, eventueel na amenderingen, maar het vakbondskongres moest zich nog uitspreken. Ook daarop moest de aktie tegen ‘Der Spiegel’ wachten. Het vakverbond heeft echter met ruime meerderheid (267 tegen 138 stemmen) elke wetgeving op de noodtoestand verworpen, hetgeen een streep door de rekening was van de ministeriabele S.P.D.-leiders, maar evenzeer van Adenauer en Strauss.

Zij begingen nu de onhandigheid, de Cuba-krisis te gebruiken om te pogen hun wensen plotseling door te zetten. In Duitsland was de angst voor een Berlijnse krisis (Chroesjtsjow zou Berlijn kunnen blokkeren zoals Kennedy het Cuba deed) en voor een atoomoorlog bijzonder groot. Het anti-kommunisme bereikte nieuwe hoogten en in dat klimaat kon men, zo dacht de Adenauer-Strauss-kliek, doorzetten. Het ontwerp op de noodtoestand werd hals over kop bij het parlement ingediend, de aktie tegen ‘Der Spiegel’ kon worden ingezet. Helaas duurde de Cuba-krisis wel lang genoeg om Kennedy's verkiezingskampagne te redden, maar te kort om de paniek te scheppen die dit soort van halve staatsgreep in West-Duitsland mogelijk zou maken, terwijl van een nieuwe Berlijnse krisis geen sprake was. Er kwam geen noodtoestand, wel een schandaal annex regeringskrisis.

Gedurende deze laatste zijn alle partijen moreel sterk gehavend, ook de S.P.D., welker leiding vergat de rol van oppositie te vervullen, niet alleen tegen Strauss, maar ook tegen Adenauer.

De oude vos moest Strauss naar Beieren terugverbannen, maar zette de F.D.P.-ers hun dwarskijkerij betaald door met de S.P.D. te onderhandelen. Haar leiding nu beging een afgrijselijk vergrijp tegen de demokratie (in de eerste plaats tegen de opvoeding tot demokratie) door zich bereid te verklaren eventueel in een regering onder Adenauer te stappen. En een tweede vergrijp, door in de huidige omstandigheden te onderhandelen over een herziening van het kiesstelsel in de richting van een districtenstelsel, waardoor de F.D.P. zou worden uitgeschakeld. Daarmee liet de S.P.D.-

[p. 18]

leiding (hierin tenslotte gelukkig gedesavoueerd door de fraktie) zich gebruiken als Adenauers stok, om de F.D.P.-hond te slaan, in plaats van zelf de aktie tegen Adenauer tot een volksaktie voor de demokratie te verbreden.