De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 418]

Ex Libris
Schrijversprentenboeken

Enkele jaren geleden is het Letterkundig Museum en Archief in Den Haag als voortzetting van geslaagde tentoonstellingen begonnen met de uitgave van Schrijversprentenboeken (verschenen bij De Bezige Bij, Amsterdam). En intussen zijn het er nu al zeven geworden. Begonnen met A. Roland Holst en Vestdijk heeft het hierop intussen Marsman, Greshoff, Ter Braak, Slauerhoff en Pierre Kemp laten volgen. Uitstekend verzorgd als ze alle van inhoud en uitvoering zijn, bijlft het een kwestie van voorkeur welke men als de best geslaagde wil beschouwen. Van belang is het dat er dunkt mij een stijgende lijn in valt te zien, of beter gezegd dat men merkbaar al doende geleerd heeft en de weg gevonden die tot de beste resultaten kan leiden of aan het gestelde doel de beste kansen biedt. Het staat daarom los van de waardering voor het verrichte werk en voor het bereikte, als men toch aanleiding erbij voelde zich af te vragen, of men in het begin en met name ook in beginsel besefte bezwaren tegen zulke schrijversprentenboeken door die resultaten geleidelijk weggenomen of verminderd zag. Men kan principieel de vraag stellen of de naam zelf niet op een inwendige tegenspraak wijst: kan men van schrijvers en hun werk zo maar een prentenboek maken? Valt het werk ermee te illustreren of te verduidelijken? Bestaat er reden toe en zelfs genoeg recht? Heeft men zich niet te houden aan en tevreden te stellen met het werk zelf, met datgene en wel het enige, dat de schrijver zelf heeft gegeven en heeft willen afstaan van zichzelf Al deze vragen zijn wel in een tegenstrijdigheid van beantwoording bij mij opgekomen. En de afgelegde weg van een neiging tot principiële afwijzing naar een geleidelijke en betrekkelijke aanvaarding, gepaard met een toenemende waardering voor de praktijk ervan, is mij niet bepaald gemakkelijk gevallen. Bij de genoemde bezwaren of reserves kwam dan nog weer de vraag, wat de werking ervan zou zijn, of zulke schrijversprentenboeken werkelijk de belangstelling voor het werk van de schrijvers konden, en zouden stimuleren? Of voorzover ze dat toch ook wel deden, niet toch nog meer de aandacht van het werk zelf zouden afleiden inplaats van een inleiding ertoe te vormen of, als men het werk voordien al goed kende, een passende uitleiding. Het kon ook wel de tegenwoordig al te sterke neiging voor de particuliere bijzonderheden die soms met het werk niets uitstaande hebben, aanwakkeren ten koste van de aandacht voor het werk zelf, en inplaats van

[p. 419]

zich hierin - het enige waar het tenslotte om gaat en wat ook de illustraties pas bestaansreden kan geven - te verdiepen, de belangstelling juist verstrooien over oppervlakte en naar periferie van dat werk.

Veel bleef afhangen van de wijze waarop dit illustratiemateriaal werd uitgevoerd. Er konden ook verkeerde voorstellingen door in de hand worden gewerkt, b.v. door een zeegezicht met meeuwen te kiezen als illustratie voor verzen van A. Roland Holst, terwijl men integendeel juist zou moeten gaan inzien, dat de afbeelding daarvan, behalve dan als uitgangspunt, in wezen juist niets met een gedicht van deze dichter te maken kan hebben en het dreigt te herleiden tot wat het juist niet meer is, daarmee de lezer op een dwaalspoor brengend. En in dat geval zou men dan het werk nog minder een dienst bewijzen, van den lezer niet alleen een kijker makend maar dezen ook nog een verkeerde kijk op het werk bijbrengend. Intussen zijn zulke verkeerd gekozen illustraties ook in de eerste prentenboeken al uitzonderingen gebleken. Een andere vraag is of het met de belangen van het werk strookt een anecdotisch biografisch grapje te ensceneren, b.v. bij een mededeling van den dichter Pierre Kemp over de argwaan die zijn langdurige jongelingsaandacht voor het schilderij Het Joodse bruidje bij een suppoost van het Rijksmuseum opwekte, door achteraf nog eens een employé daarvoor te laten poseren, aldus in kiem een klein filmscenario van het schrijversprentenboek makend. Overigens weer niet te zwaar op te vatten, met al te doctrinaire afkeuring over zo'n speelsigheid, juist bij een illustratie van dezen speelzieksten der dichters, den schalksen Limburgsen nestor der poëten.

De praktijk van deze schrijversprentenboeken overwint tenslotte, wil ik graag erkennen, de bedenkingen, alles hangt er immers van af hoe men daarbij te werk gaat, en zo de literatuur er al niet om vraagt, men ziet toch aangetoond dat deze de schrijversprentenboeken wel verdraagt; en als bij alles geldt tenslotte ook hier, dat men zich niet hoeft te bekommeren over mogelijk verkeerd gebruik of uitwerking, van wat voor goed gebruik is bedoeld. Men komt anders in het vaarwater, of het drinkwater der geheelonthouders en op het terrein der principeruiters, die voor steile rotsen aanzien wat niet meer dan licht geaccidenteerd is.

Het ene oeuvre leent zich natuurlijk veel beter voor illustratie dan het andere, dat van Slauerhoff biedt zoveel meer kijkstof, van her en der ter wereld dan dat van Ter Braak, ook Greshoff, en Marsmans schrijversleven, van geestdriftig animator tot afzijdig anachoreet der letteren, biedt literair meer illustratie dan Vestdijk die zich van begin af aan op de uiterste consequentie en de opperste productiviteit van de pen op papier heeft toegelegd.

Intussen komt juist dat over Ter Braak het dichtst bij het ideale

[p. 420]

schrijversprentenboek: uitgaande van het werk, het op de voet volgend, kennis ervan veronderstellend zowel als bijbrengend, duidelijk en ook op ruime afstand in beeld brengend, hem stellend naast en tegenover zijn leermeesters, voorbeelden en tegenstanders en met goed ter zake gekozen citaten. Die dan soms weer, geheel in Ter Braaks geest, een vrolijke paradox vormen met de afbeelding, zoals de ironie over het San Marcoplein in Venetië, waar men ‘door een vloed van duiven en duivenvoerende mensen (moet) heenwaden’ naast de foto van den schrijver en zijn vrouw zich zelf beijverend de duiven uit de hand te laten eten. En kon men dat van Pierre Kemp karakteristieker openen dan met de, al zij het ook achteraf gemaakte foto, van den forens met het blocnotetje naast zijn jas in de treincoupé gezeten zoals de cadans der wielen hem bijna dertig jaren lang de vers- en tijdmaat voorschreef voor zijn korte musische krabbels die samen een meesterwerk zouden vormen?

Anthonie Donker