De Nieuwe Stem. Jaargang 17

Ex Libris

De viering van de vijfde mei, de historische datum van de bevrijding van Nederland uit een schrikbewind dat zijn vernietiging tot einddoel had, is sinds jaren in de verdrukking, letterlijk versnipperd en beknibbeld, verzwakt en verwaarloosd. Er zijn tekenen die op een verbetering hierin wijzen, alhtans in de behoefte aan intenser aandacht aan dit grootste feit onzer geschiedenis sinds 1813, nog niet in een krachtiger steun van de zijde der regering, die hier alles aan zou kunnen en moeten doen. Toch moet het de dag worden waarop alle bezinning, juist van de opkomende generatie, wordt gericht op het wezen en de werkelijke inhoud van democratie, op de gevaren en de gevolgen van nazisme, fascisme, tyrannie en dictatuur van elke soort, ook de communistische al was Rusland in de te herdenken oorlogsjaren geallieerd, omdat het gaat, in principe en zonder politieke drijverij waarvan deze viering vrij blijve, over de positieve waarden en de onmisbaarheid van de rechten van de mens en de vrijheid van geest en geweten. Het voorwoord van het boek Den vaderland getrouwe, samengesteld door Mathieu Smedts (A'dam, Arbeiderspers 1962) is optimistisch over de toekomst van de vijfde mei als dag der vrijheidsgedachte. Een optimisme dat o.i. potentieel gegrond is: het valt ervan te maken en zeer velen in het land zijn bereid het met vereende krachten daarheen te leiden, maar daar zal een grote en georganiseerde, gezamenlijke inspanning toe nodig zijn, om de viering van de vijfde mei jaarlijks te maken tot het grote feest en de nationale manifestatie die het nu slechts om de vijf jaar is. De vrijheid kan men niet per lustrum vieren maar dient de jaarlijkse bezinning te zijn op de onmisbare grondgedachte die het jaar behoort te beheersen. Onderwijs, pers, radio en televisie, kerken, jeugdbeweging en vakbonden zullen elkaar hiertoe in gemeenschappelijk beraad hebben te vinden.

[p. 299]

In elk geval kan men vaststellen dat er jaarlijks boeken bij komen die waardig materiaal hiervoor vormen en die het hunne ertoe bijdragen jongeren het juiste en noodzakelijke antwoord te geven op de gelukkig toenemende vragen naar wat en hoe die bezettingstijd is geweest. De samensteller zegt trots te zijn aan die boeken over oorlog en verzet dit werk te mogen toevoegen, en na de lezing ervan kan men zich niet anders dan over deze belangrijke aanwinst der positieve oorlogs-, bezettings- en verzetsliteratuur verheugen, die tegelijk in herinnering roept, waarschuwt en vermaant, wat die helse jaren zijn geweest, - tot welke misdaden een staat kan vervallen en hoe de verwording van de mens tot oorlogsmisdadiger door een gewetenloze regering kan worden aangewakkerd en geëxploiteerd.

Het eerste deel van Den vaderland getrouwe is een klein boek op zichzelf: het bevat de sober en nuchter meegedeelde ondervindingen van Mathieu Smedts, den tegenwoordigen hoofdredacteur van Vrij Nederland, uit de jaren toen hij als gevolg van het uitzetten van een vluchtweg voor de ten dode vervolgde Joden naar Zwitserland door verraad in handen van de nazi's viel en zijn lijdensweg door de hel der Duitse tuchthuizen begon. Wat hij zonder enige ophef of opsmuk meedeelt is meer dan een mens zich bij mogelijkheid aan menselijke ellende en onmenselijke wreedheid kan voorstellen, maar het is de waarheid en deze kan alleen nog erger zijn geweest dan wat er nu eenmaal onder woorden te brengen valt. Het is noodzakelijk dat dit gelezen wordt, al moet men er zich soms toe vermannen. In elk geval zal men nooit meer het sober gedane verhaal vergeten van de zeventien terdoodveroordeelden uit het Vlaamse dorp Lichterfeld die in het tuchthuis te Wolfenbüttel onder de elke dinsdag in werking gestelde guillotine hun einde vonden. Houdt men het uit dat te moeten meemaken, dan hoort men het minstens uit te houden het ten einde te lezen, opdat men wete hoe het geweest is. En dat is dan maar één voorval uit die jaren van massale mensenvernietiging.

Als in de meeste van zulke lijdenskronieken ontbreekt ook in deze gevangenisherinneringen de humor niet, een natuurlijk vaak bittere galgenhumor. En met vermaak leest men hoe de technische sabotage der gevangen slaven, die in een gevangenisfabriekje verrekijkers hadden te maken, zich ontwikkelde tot een complete sabotagetechniek. De bevrijdingsapotheose, door de komst van de Russen en Amerikanen, werd overschaduwd door de gruwelen van de ondergang, want het derde rijk zou niet ondergaan dan in dodenmarsen, in de gloed van in de lucht geblazen tuchthuizen en in de vlammen van met benzine overgoten gevangenenverblijven.

Ook de andere gedeelten van het boek beantwoorden aan wat het onderschrift bij de titel ons verzekert: zij zijn geschreven door mensen die beleefd hebben wat ze schreven. Men vindt er de lotge-

[p. 300]

vallen verhaald van verzetshelden als de Drentse boer Johannes Post, de eenvoudige gelovige pater Titus Brandsma, de strijder voor het lot der verdrukten Koos Vorrink, maar ook de belevenissen van de talloze gewone naamlozen die het bezettingslot ondergingen zoals iedereen maar met hun eigen nood en angst en verontwaardiging, ook de herinneringen uit de Jappenkampen, een vrouwenkamp op Sumatra.

Den vaderland getrouwe is een boek dat in ons volk en daarbuiten zijn werk zal doen en dat een waardige plaats inneemt naast zijn voorgangers zoals de Dagboekfragmenten 1940-1945, de kroniek der Jodenvervolging van Mr. Abel Herzberg, De Duitse tijd van Jan Meulenbelt, De oorlog die Hitler won van H. Wielek, de fotodocumentaire over de jaren 1940-'45 en de getuigenissen, antwoord aan het Kwaad, samengesteld door prof. Presser, die alle tezamen als vraag en antwoord, waarschuwing en maning aan opgroeiende generaties in bloemlezingen en in schoollessen dienen te worden voorgehouden, aan de opkomende generaties die er niet van weten en de oudere die zich er niet aan mogen onttrekken. Den vaderland getrouwe is een verzetswerk tegen het alomtegenwoordige, alles vervagende vergeetboek.

A.D.