De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 130]

Ter inleiding

De hier bijeengebrachte beschouwingen handelen over de cultuurpolitiek der Nederlandse regering op het gebied van de kunsten, in de jaren na de tweede wereldoorlog. Achteromziend en vooruitziend.

De termen cultuurpolitiek en kunstpolitiek waar men in sommige kringen, of partijen, heden ten dage nog aan moet wennen of afkerig en soms principieel afwijzend tegenover staat, zijn geen taaljuwelen. Ze zijn zelfs niet overduidelijk en kunnen tot misverstand aanleiding geven, al naar men verschillende opvattingen heeft van wat cultuur is, en kunst, en politiek. Maar in grote trekken mag men toch bekend achten wat ermee wordt bedoeld, en men behoeft er zich niet te zeer het hoofd over te breken, dat de beide termen nogal eens, ten onrechte, door elkaar worden gebruikt. Natuurlijk is de kunstpolitiek alleen een onderdeel, maar een zeer belangrijk en essentieel, van de cultuurpolitiek.

Als men aan politiek een diepere zin wil geven dan dan gewoonlijk, dan kan men het woord cultuurpolitiek zelfs wel als een pleonasme beschouwen, want als cultuur de vorm, de vormgeving en de gevormdheid is van de menselijke samenleving, dan is immers alle politiek gericht op de verbetering en verrijking van de menselijke cultuur; een andere kennen wij niet, cultuur is bij uitstek het kenmerk van de menselijke potentie, zij het niet van de menselijke praktijk, zij is de vormuitdrukking van de unieke menselijke geest. Maar doordat politiek overheerst pleegt te worden door de strijd der meningen en methoden tot vormgeving der samenleving, in de democratische staten, of door de onderdrukking van die meningsstrijd ten gunste van één enkele opvatting, in de niet-democratische staten, en in beide gevallen de machtsverwerving of de machtshandhaving het politieke leven groten-

[p. 131]

deels in beslag neemt, is politiek meer een aanduiding voor krachtmetingen van de wil dan voor de wisselwerking van de geest geworden; en met name de zorg voor het materiële heeft in een bijna overal behoeftige wereld, en ook nog tot in de (steeds toenemende behoeften bij toenemende gulzigheid verzadigende) welvaartsstaat, duidelijk de voorrang op de behoeften van de geest, voorzover die zich niet in geloof, in levensovertuiging en geweten natuurlijkerwijze (hierin is op zijn beurt de geest natuur) aan de zorgen van de staat onttrekt.

Maar niemand ontkent de zorg en de verantwoordelijkheid van de staat voor het scheppen van de voorwaarden en mogelijkheden van geestelijk leven, door de organisatie van de voorbereidingen en stimulansen hiertoe. En het ministerie belast met de specifiek culturele zorg omvat dan ook algemeen erkend de zorg voor onderwijs, kunsten, wetenschappen, jeugdzorg en volksopvoeding. Het zijn deze vormen van de samenleving die men gewend is in engere zin als cultuur te bestempelen. De materiële welvaartszorg is aan andere regeringsorganen toevertrouwd, met inbegrip van de dure gewapende potentie tot zelfhandhaving in geestelijk en materieel opzicht die men van het machtsapparaat der defensie wil verwachten; de geestelijke welzijnszorg wordt in het algemeen als de culturele sector beschouwd. Het heeft daarom weinig zin zich weer te begeven in de discussie over een ruimer of enger opvatting van cultuur, al kan men erkennen dat onder cultuur eigenlijk de gezamenlijke middelen moeten worden verstaan waardoor de mens de natuur beheerst en haar aanvallen weerstaat, alle technieken en alle overleveringen.

Onder de ‘doorbraken’ van na de tweede wereldoorlog die zich onder veel weerstand en terugdringing tot heden blijven doorzetten, is een van de voornaamste het moeizaam tot in het regeringsbeleid, met inbegrip van de troonrede, doorgedrongen besef dat de kunsten een voorwerp van voortdurende zorg der regering vormen. Voorzover dat besef nog niet genoeg en zeker niet tenvolle in de regeringsverantwoordelijk-

[p. 132]

heid voor het land is geïntegreerd, blijven tekorten in de cultuurpolitiek een onderwerp van voortdurende zorg van allen die innerlijk intensief bij de kunst betrokken zijn, en in het bijzonder van de kunstenaars. Van wat hiervoor is gedaan, wordt gedaan en nog te doen staat, vormen deze beschouwingen, in hun gevarieerdheid en onvermijdelijke onvolledigheid, als het ware een scenario.

N.A.D.

Beknopte vaderlandse geschiedenis der kunstpolitiek

1801:	in de staatsregeling van 1801 kwam de bepaling voor, dat het staatsbewind zorgt voor de bevordering van kunsten, wetenschappen, opvoeding, koophandel, landbouw en fabrieken. - aangehaald door Mr. A. de Roos in rede: De voorwaarden voor een gezonde en voorspoedige ontwikkeling der overheidsbemoeiïng met de Kunst, voor de Voorlopige Raad voor de Kunst, 20 maart 1954.
1862:	Thorbecke. De regering is geen oordelaar van wetenschap en kunst.
1874:	Victor de Stuers als eerste referendaris voor kunsten en wetenschappen aan het departement van Binnenlandse Zaken.
1918:	Instelling van het departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (Min. De Visser).
1939:	E. Boekman, wethouder van Onderwijs en Kunstzaken in Amsterdam, gepromoveerd op proefschrift Overheid en kunst in Nederland.
1944:	voorbereiding v.e. departementale indeling van het dep. v. O., K. en W. voor na de bevrijding, te Londen door Min. Dr. G. Bolkestein, met gelijkwaardige plaats voor de kunstzaken.
1946:	Oprichting der tijdens de bezetting voorbereide Nederlandse Federatie van Beroepsverenigingen van kunstenaars, voortgekomen uit het verzet tegen de Duitse Kultuurkamer van 1942. Minister Van der Leeuw verbindt kunstenaars en geleerden als adviseurs voor kunstzaken aan het dep. v.O., K. en W. (Hammacher, Hunningher, Nijhoff, Reeser). Oprichting van de Voorlopige Raad voor de Kunst.

[p. 133]

1947:	Minister Gielen reorganiseert het dep. met ontslag op korte termijn van de adviseurs voor kunstzaken. Oud-minister Van der Leeuw publiceert zijn programma van cultuurpolitiek, Nationale Cultuurzaak. Kunst is zaak van het gehele volk en daarom regeringszaak bij uitnemendheid.
1948:	Eerste kunstenaarscongres der Federatie, te Arnhem, tot gemeenschappelijk overleg over hun taak en plaats in de samenleving. (Aangesloten: gebonden kunsten, beeldende kunsten, cineasten, dansers, letterkundigen, toneelspelers, toonkunstenaars.)
1950:	De Tweede Kamer wijdt een afzonderlijke schriftelijke en mondelinge gedachtenwisseling aan de cultuurpolitiek buiten het onderwijs.
1954:	Leden van de Vaste Commissie voor O., K. en W. van de Tweede Kamer brengen op uitnodiging van het Federatiebestuur een bezoek aan de Nederlandse Opera. Voor het eerst in de geschiedenis van het kunstleven stellen leden van de volksvertegenwoordiging zich persoonlijk op de hoogte van de werkwijze van een ‘kunstbedrijf’.
1955:	Prof. Gerretson (Geerten Gossaert) verklaart zich in de Eerste Kamer tegenstander van overheidssteun aan dichters, welke hij in strijd met de waardigheid van den dichter acht en afbreuk doende aan diens geestelijke vrijheid.
1956:	Instelling bij de wet van de definitieve Raad voor de Kunst.

[p. 134]

Thorbecke in 1862 in de Tweede Kamer: ‘Dat... van wetenschap, letteren, geene sprake was in de troonrede, is dat eene leemte in het oog van den geagten spreker?’
Na de tweede wereldoorlog wordt van de kunsten als voorwerp van regeringszorg in de troonrede melding gemaakt.
Mr. A. de Roos bepleit in maart 1954 in de Voorlopige Raad voor de Kunst een grondwetsartikel over de kunsten, dat hij als volgt wil zien luiden: ‘De kunsten zijn voorwerp van aanhoudende zorg der regering. De Wet regelt de wijze waarop instellingen van kunst van overheidswege worden gesteund en werken van kunst voor de inwoners van het Koninkrijk worden toegankelijk gemaakt. Er is een Raad voor de Kunst, waarvan de samenstelling, werkwijze en bevoegdheid bij de wet worden geregeld.’